“Не пагаджаюся з тым, з чым пагаджаецца мой народ”
Гутарка з ізраільскім пісьменьнікам Этгарам Керэтам
— Ужо больш за год не бывае такога дня, каб у газэтах не зьявілася інфармацыя, што ў Ізраілі зноў адбылося нешта нядобрае. Глядзіце навіны: у Хайфе зьявіўся палестынскі камікадзэ, у выніку былі параненыя 11 чалавек. За колькі дзён да таго ў Ерусаліме й Хайфе загінулі ад замахаў 26 чалавек. Як можна жыць у такой атмасфэры?
— Непадалёк ад майго дому за апошнія некалькі гадоў было зь пяць выбухаў. Ну што ты тут зробіш? Нічога. Ідзеш па цыгарэты альбо выпіць і ня думаеш, што зараз узьляціш у паветра. Гэта лепей, чым баяцца.
Але гэта, відаць, неяк ненармальна, што ў такой сытуацыі людзі жывуць, нібы нічога не адбываецца. Увечары зьбіраешся на імпрэзу, а па тэлевізіі кажуць, што недалёка адбыўся выбух. Але ці ня лепей ісьці на банкет, забыцца, чым сядзець дома й баяцца? Гэта гаворка пра этыкет, пра добрыя манеры, пра густ, пра тое, ці можна апрануць чырвоную кашулю да блакітных нагавіцаў.
Альбо ці можна ў дні тэрарыстычных атак паказваць па ізраільскай тэлевізіі “крамы на канапе”? Некаторыя кажуць, што можна, бо гэта сыгнал, што мы моцныя, здужаем ператрываць пагрозу. А ці выпадае паказваць тады рэкляму? Камэрцыйныя станцыі кажуць, што трэба, бо яны без рэклямы збанкрутуюць.
Усё гэта разам — нешта накшталт дыялёгу пра чалавечую натуру: што нам можна, ці выпадкам ня цешымся мы замнога альбо замала? Калі ты галодны — ясі, калі змучаны — сьпіш, калі выбухае бомба — прызвычайваешся да гэтага крывавага вар’яцтва.
— Некалькі год таму, калі ў Бэлфасьце яшчэ выбухалі бомбы, я ехаў аўтобусам праз Паўночную Ірляндыю. Гармідар, галас — і раптоўная ціша, бо па радыё перадаюць навіны: людзі хочуць пачуць, ці не адбыўся дзе выбух. Тое ж я бачыў і ў Ізраілі, хоць быў там у час міру.
— Калі ў Нямеччыне выйшла мая першая кніга, Frankfurter Allgemeine Zeitung адгукнулася на яе вельмі ўхвальнай рэцэнзіяй. Там палічылі, што кніга была гратэскам, бо я пісаў пра тое, што на зямлі абяцанай на пачатку кожнай гадзіны ўсе прыціхаюць — слухаюць навіны, што на зямлі абяцанай падарожнічаюць зь пісталетамі й карабінамі, як на Дзікім Захадзе. А я ж толькі апісваў рэчаіснасьць, якую бачыў за акном. Многія мае знаёмыя — унівэрсытэцкія выкладчыкі, мае сябры — ходзяць зь пісталетамі, як нейкія шэрыфы. …Шмат хто лічыць, што мае творы — звычайны сабатаж.
— Што значыць “сабатаж”?
— Калі я пачынаў пісаць, у Ізраілі панавала думка, што не пра ўсё можна пісаць, не пра ўсё можна пытацца. Калі краіна знаходзіцца ў стане вайны, мы мусім падтрымліваць адзін аднаго, а не крытыкаваць.
— Маеце на ўвазе самацэнзуру?
— У ізраільскай традыцыі пісьменьнік мусіць быць прагматычным і канструктыўным — як біблійны прарок. Пісьменьнік кажа ўраду: зрабіце тое й тое, кажа людзям: вы мусіце галасаваць за тых і тых, намаўляе іх да канкрэтных палітычных рашэньняў, і палітыкі ахвотна сустракаюцца зь пісьменьнікамі, шукаюць іхнае падтрымкі.
Я ж пішу пра тое, чаго трэба саромецца, што ёсьць неканструктыўным, я ніякіх парадаў не даю, выйсьцяў не падказваю, бо я сам часта ня ведаю, што рабіць, ці ёсьць выйсьце ў нейкай сытуацыі і дзе яно ёсьць, як яго шукаць. Я ня ведаю — і таму я ня ўпісваюся ў традыцыю.
— Ці азначае гэта, што Вы не згаджаецеся з пазыцыяй Амоса Оза, які шмат гадоў схіляе ўрады да мірных перамоваў з палестынцамі і глыбока заангажаваны ў палітыку?
— Амос Оз — фантастычны пісьменьнік, адзін з наймудрэйшых людзей, якіх я калі-небудзь чуў. Аднак калі сказаць, што Оз пастаянна дамагаецца міру, шмат палестынцаў не пагодзяцца. Яны вам скажуць, што Оз — тыповы ізраільскі кансэрватар…
Для мяне Оз — вельмі важная постаць, чалавек, адказны за тое, што ён робіць. Але мы зь ім розныя людзі, і розная нашая адказнасьць. Мы жывем у краіне надзвычай заідэалягізаванай, у якой людзі часта забываюць, што апроч палітыкі й ідэалёгіі ў жыцьці ёсьць і іншыя важныя справы. Глядзіш па тэлевізіі праграму “Спатканьне ў цемры” і чуеш, што першае пытаньне да дзяўчыны гучыць так: “Ці прыгожая ты?”, а другое: “За якую партыю галасуеш?” Гэта ж нейкае вар’яцтва!
Мая старэйшая сястра — ультракансэрватыўная жыдоўка. У яе дзесяць дзяцей, яна жыве ў Мэа Шарым — артадаксальнай частцы Ерусаліму. Шмат хто на мяне злуе, што я падтрымліваю зь ёй кантакты, што я яе люблю. Яны пытаюцца: “Як ты можаш любіць кагосьці з такімі палітычнымі, рэлігійнымі, грамадзкімі паглядамі?” А я магу.
— А што думае сястра?
— Падчас дэманстрацыі ультраартадоксаў з Мэа Шарым у бойцы са сьвецкімі жыдамі загінуў рабін, сусед маёй сястры; нехта яго штурхануў, даў у галаву — і капут. Тады артадоксы даслалі ліст у ААН, каб у Мэа Шарым разьмясьцілі міжнародныя войскі, якія б адмежавалі іх ад ізраільскай паліцыі. Яны не прызнаюць дзяржавы Ізраіль, лічаць, што гэта не жыдоўская краіна, і не галасуюць падчас выбараў, ня служаць у войску, жывуць цалкам ізалявана. Перамовы Арафата з Шаронам для маёй сястры маюць такое ж значэньне, як сустрэчы міністраў Бэльгіі й Францыі. Яе гэта зусім ня тычыцца. Яна лічыць, што людзі ня ведаюць Праўды, а калі даведаюцца, адразу настане мір. Я зусім ня згодны зь ёй.
А мой старэйшы брат — кіраўнік руху за легалізацыю марыхуаны. Паслухаць, як яны з маёй сястрой гавораць адно з адным, — гэта сапраўдны цырк! Яны стаяць на супрацьлеглых пазыцыях, але брат часта падказвае сястры, што належыць рабіць падчас дэманстрацыі, каб паліцыя не магла законна прычапіцца. Гэта ў іх тады такая кааліцыя ўтвараецца.
Калісьці я напісаў адну кніжачку спэцыяльна для маіх пляменьнікаў. У дамове з выдавецтвам было агаворана, што адзін асобнік будзе надрукаваны ў артадаксальным стылі: у хлопцах на карцінках былі пэйсы і ярмолкі, уступ і прысьвячэньне былі выкананыя на ідыш, бо жыды-артадоксы лепей размаўляюць на ідыш, чым па-габрэйску. Сястра паказала кнігу рабіну, а той загадаў не даваць яе дзецям, бо кніга не гаворыць ні пра якія жыдоўскія маральныя вартасьці, а чытаньне для прыемнасьці — марнаваньне часу. Мне было вельмі прыкра, але я не злую на сястру, ведаю, што яна добры чалавек, лепшы, чым многія левакі, якія часта й маюць правільныя погляды, але самі гаўнюкі гаўнюкамі — будуць цябе падманваць, жанок біць.
Я быў пару месяцаў у Амэрыцы і пераканаўся, што найбольшыя лібэралы будуць табе найбольшымі фашыстамі. Яны гатовыя цябе застрэліць, калі ты курыш у грамадзкім месцы, абліюць памыямі, варта табе ўжыць мужчынскую, а не жаночую форму слова, варта табе сказаць “пісьменьнік”, а не “пісьменьніца” — нават калі ангельская мова для цябе чужая, а таму ты маеш права рабіць памылкі. Амазонскія джунглі яны бароняць, а насельнікі тых джунгляў ім да лямпачкі.
— Таму палестынцы лічаць, што ізраільскія прыхільнікі міру, кшталту Оза, кансэрватары?
— Палестынцы лічаць, што Оз — правы па сваіх поглядах, бо ён сьцьвярджае, што калі нейкая палестынская тэрарыстычная групоўка падрыхтуе замах супраць Ізраілю, дык Ізраіль мае права папярэдзіць атаку, застрэліўшы іх. Палестынцы такога не разумеюць, лічаць, што раз чалавек жадае абараняцца такім чынам, значыць ён зь ліку правых.
Калі на Блізкім Усходзе людзі гавораць пра мір, гэта зусім не азначае, што яны насамрэч гавораць пра мір. Шарон гаворыць пра “бясьпечны мір”, а мір заўжды нясе небясьпеку: забіваць ворагаў больш бясьпечна, чым жыць у міры. Палестынцы кажуць пра “справядлівы мір”, але мір ёсьць кампрамісам, а кампраміс — адмаўленьне ўласнай рацыі, таму мір несправядлівы. Арафат і былы прэм’ер Ізраілю Эгуд Барак казалі пра “мір адважных”. Але ж адважным людзям мір не патрэбны, адважныя страляюць, кідаюцца бутэлькамі з запальнай сумесьсю.
Дыялёг на Блізкім Усходзе падобны да двух асобных маналёгаў — абодва бакі гавораць, але ня слухаюць. Ізраільцяне перакананыя, што ў палестынцаў такі самы склад мысьленьня, як і ў іх, і таму яны лічаць, што ведаюць, чаго хочуць палестынцы. Гэта ілюзія, але ў нас ёсьць глыбокая патрэба знаходзіць сабе такіх віртуальных палестынцаў. А палестынцы шукаюць віртуальных ізраільцянаў.
Ізраіль — краіна, прасякнутая Захадам, заходняй мэнтальнасьцю, дзе пануюць заходнія вартасьці, культура. Палестына — не. Вось сустракаўся Барак з Арафатам і думаў, што дакладна ведае, чаго хоча Арафат. Тым часам Арафат хацеў нечага зусім іншага і быў перакананы, што Барак мусіць ведаць, чаго ён хоча. Іначай кажучы, калі ізраільцяне казалі пра мір і палестынскую дзяржаву, палестынцы думалі: яны кажуць, што зараз сядуць на свае самалёты й паляцяць у Польшчу, ЗША, Францыю, бо яны ж адтуль прыехалі, там іхныя дамы. А ізраільцяне, слухаючы палестынцаў, верылі, што палестынцы кажуць: нам падабаецца, што вы вэстэрнізуеце Блізкі Ўсход, што вы прыносіце сюды заходнія вартасьці, дэмакратыю.
— Ці насамрэч гэты культурны разрыў настолькі моцны?
— Ён велізарны! Ізраіль — гэта самая дзіўная і шалёная краіна ў сьвеце. Ён ляжыць пасярод Блізкага Ўсходу, у сэрцы пустэльні, там стаіць сьпякота 40 градусаў у цені, а людзі ходзяць у гарнітурах, слухаюць клясычную музыку, сьпяваюць на конкурсах Эўравізіі, ганяюць футбольны мяч на Кубак УЭФА і так сабе ўяўляюць, што яны жывуць у Эўропе, недзе паміж Францыяй і Польшчай. Яны не заўважаюць, што гэта не Эўропа, што навакольле зусім іншае: іншая ежа, іншая мэнтальнасьць, іншае адчуваньне часу.
Большасьць маладых людзей у Ізраілі ў якасьці другой (пасьля ангельскай) мовы ў школе выбіраюць францускую. Навошта некаму ў Ізраілі француская? Ніхто не вывучае арабскай, хаця нашыя суседзі размаўляюць па-арабску. І гэта зусім не ад ляноты.
Ты ходзіш у школу 12 гадоў, ведаеш на памяць Гогаля і Чэхава, а за вокнамі бачыш вярблюдаў, якія ідуць праз пустэльню, ведаеш Дастаеўскага, але ня ведаеш анічога, што датычыць гэтага месца. І гэта накладаецца на ізраільска-палестынскі дыялёг.
Калі я бачыў размову Барака з Арафатам, у мяне было ўражаньне, нібы я бачу шэфа амэрыканскай фірмы “Хай-тэх”, які вядзе перамовы з арабскім шэйхам. Яны не маглі паразумецца, размаўлялі на розных мовах, Барак казаў камплімэнты Арафату, а той думаў, што на яго нападаюць. Барак хацеў вырашыць справу за пяць хвілінаў, а для Арафата час мае зусім іншае вымярэньне. Урэшце, ён гаварыў пра вяртаньне зямлі так, нібы хацеў даць палестынцам калядны падарунак. Але ня можа быць калядным падарункам тое, што павінна належаць табе.
Мой прыяцель, які працуе ў агенцыі “Ройтэрз”, распавядаў, што 40% ахвяраў вулічных боек гінуць ад уласных куляў — ізраільцяне выпадкова трапляюць у ізраільцянаў, а палестынцы — у палестынцаў. Тым часам палестынцы ў кожнай сьмерці, нават аўтамабільнай аварыі, вінавацяць ізраільцянаў. Палестынскі дзеяч Файсал Гусэйн памёр ад раку, але Арафат сказаў, нібы рак развіўся з-за таго, што тры месяцы таму ён удыхнуў ізраільскага сьлезацечнага газу падчас разгону дэманстрацыі. Калі я такое чую, я ня думаю, што арабы маняць, але — што яны ўжываюць мэтафары. Калі яны кажуць: “У нашую вёску ўвайшлі 200 ізраільскіх салдатаў”, — гэта азначае, што насамрэч іх увайшло ўсяго некалькі, але такі стыль арабскага расказваньня. Калі пра гэта ня ведаць, дык альбо паверыш у мэтафару, альбо падумаеш, што сутыкнуўся з манюкамі. Араб разумее араба без праблемаў. Эўрапеец, амэрыканец, ізраільцянін — не абавязкова.
— Можа, такія апавяданьні сьведчаць хутчэй пра ўзровень нянавісьці?
— Мая сястра гаворыць пра арабаў зусім ня так, як я, хоць абое мы ізраільцяне. І паміж палестынцамі таксама ёсьць розьніца. Ёсьць людзі з уцякацкіх лягераў, выхаваныя ў нянавісьці. Яны ня ведаюць нічога, апроч антыгабрэйскай прапаганды. І ёсьць людзі, якія ведаюць больш. У ЗША я пазнаёміўся з палестынцам, які сказаў мне: “Калі б я пабачыў каля свайго дому нейкага насельніка лягеру ўцекачоў, я б выклікаў паліцыю, бо гэта патэнцыйны вораг”.
— А што ізраільцяне думаюць пра палестынцаў? На нядаўнюю антываенную маніфэстацыю руху “Мір сёння” прыйшлі толькі 200 асобаў, хоць раней прыходзілі тысячы…
— Гэта, пэўна, няпраўда. Можа, гэта вынік дзеяньня ізраільскай прапаганды? Дасьледаваньні грамадзкай думкі паказваюць, што бальшыня ізраільцянаў хочуць міру. Але мы жывем у краіне, пагружанай у глыбокую дэпрэсію. Людзі вераць у мір, губляюць веру, зноў вераць, зноў губляюць. На Блізкім Усходзе існуе толькі адна моцная кааліцыя — кааліцыя экстрэмістаў.
“Хамас” і радыкальных ізраільцянаў яднае гвалт. Пасьля замаху на Іцхака Рабіна Шымон Пэрэс спакойна выйграў бы выбары, але “Хамас” пачаў узрываць аўтобусы — і на наступных выбарах перамог Бэньямін Нэтаньяху. З Баракам была гэткая самая гісторыя: яго абралі, бо людзі хацелі міру, але “Хамас” зноў пачаў забіваць, і выбарцы прагаласавалі за Шарона. Я ня думаю, каб гэтая зьмена настрою выбарцаў азначала штосьці большае, чым страх.
Праблема ў тым, што Арафат не кантралюе палестынскіх тэрарыстаў, а ізраільская лявіца хаваецца за правіцу. Шарон абяцае, што, як толькі сем дзён пройдуць мірна, ён сядзе за стол перамоваў. А лявіца ня ведае, што на гэта адказаць, хаця яна магла б пайсьці на перамовы адразу.
Найбольшая зьмена ў палестынскай мэнтальнасьці адбылася пасьля масавых пратэстаў у Ізраілі супраць разьні ва ўцякацкіх лягерах Сабра і Шатыла [у 1982 г., пасьля заняцьця Бэйруту, Арыель Шарон дазволіў лібанскім хрысьціянскім баевікам, падтрыманым Ізраілем, увайсьці ў Сабру і Шатылу, палестынскія ўцякацкія лягеры, дзе яны забілі шмат мірных людзей. — Рэд.]. Мноства палестынцаў казалі мне, што тады яны зьмянілі ўяўленьне пра нас. Яны вырасьлі перакананымі, што мы хочам іх забіваць, але тады ўпершыню задумаліся: калі яны хочуць нас забіваць, дык што ж гэта за 300—400 тысячаў чалавек, што выйшлі на вуліцы, каб падтрымаць нас?
На палестынскім баку адбываецца нешта падобнае, там шмат хто думае, што ўзрываць людзей, якія ядуць марцыпаны ў кавярні, нядобра. Калі палестынцы хочуць дапамагчы ізраільскай лявіцы, яны мусяць паказаць, што забіваць людзей у кавярнях — гэта дрэнна, яны мусяць спачуваць габрэйскаму болю. Калі б я быў палестынцам, я б змагаўся за сваю краіну — у гэтым я не сумняюся. Але я не хацеў бы несьці адказнасьць за забойствы людзей, зьнішчаных толькі таму, што яны жыды, бо гэта называецца этнічнай чысткай, гэта нацызм.
Адзіны голас, які Ізраіль сёньня чуе ад палестынцаў, — гэта замахі й бомбы, хаця палестынцы зноў сьцьвярджаюць, што вядуць інтыфаду — дзіцячае паўстаньне камянёў супраць ізраільскіх танкаў. Аднак гэта няпраўда. Калі палестынцы распачалі тую інтыфаду, яны маглі быць пэўныя, што выйграюць, бо праўда была на іхным баку. Цяпер усё іначай. Калі кажаш сьвету, што хочаш справядлівасьці, ніхто табе яе ня дасьць, калі сам чыніш несправядлівасьць.
— Гэтая сытуацыя нагадвае заганнае кола.
— Руйнаваць заўжды лягчэй, чым будаваць. Экстрэмісты добра ведаюць, што рабіць, а памяркоўныя губляюцца. Я ведаю мноства асобаў, якія калісьці займаліся палітыкай, а сёньня ўцякаюць у бізнэс, у навуку, бо ня ведаюць, што яны могуць зрабіць.
— Ці ведаеце Вы якога-небудзь палестынца, які прыйдзе да Вас і скажа: я разумею твой боль, я не падтрымліваю тэрарызму, я з табой?
— Я ведаю палестынцаў, якія мяркуюць так, але ці прыйшлі б яны да мяне дамоў — ня думаю. Ня ведаю, ці змаглі б яны нешта такое сказаць адкрыта, бо палестынскія мэдыі кантралююцца ўладамі. Мае палестынскія знаёмцы паўтараюць, што з “Хамасам” яны ня згодныя, часам нават кажуць, што з уладамі аўтаноміі яны ня згодныя.
Падумайце — ад часу, калі ў Кемп-Дэвідзе Эгуд Барак прадставіў палестынцам сваю прапанову (ня буду сьцьвярджаць, што гэта была найлепшая прапанова, але яна была такая, зь якой ужо можна жыць), палестынцы ня мелі ніякіх зыскаў, затое шмат страцілі, і кожны акт гвалту зь іхнага боку толькі павялічвае гэтыя страты. Яны ў шызафрэнічнай сытуацыі. Я ведаю хлопца, які фарбуе дамы ў Ізраілі. Сустракаю яго на пачатку цяперашняй інтыфады, пытаюся: “Што ты робіш, калі не фарбуеш сьценаў у Ізраілі?” Ён кажа: “Кідаюся камянямі ў ізраільцянаў”. Калі ты гадамі кожны дзень зранку за нікчэмныя грошы фарбуеш ізраільскія дамы, а пасьля абеду кідаешся камянямі, ты пэўна нейкі шызафрэнік.
Калі пытаешся ў палестынцаў, чаго яны хочуць, яны адказваюць: хочам права на вяртаньне. Я лічу, што ім патрэбная дзяржава, палова Ерусаліму, але права на вяртаньне... Мая мама з Варшавы, яна нарадзілася на Ерусалімскіх Алеях, сёньня ў тым доме банк. Што, яна мае вярнуцца ў банк, бо даўно выехала з Польшчы? Калі б у Ізраілі пасялілася шмат палестынцаў, гэта зьмяніла б дэмаграфічную сытуацыю. Я аглядаю Блізкі Ўсход і нідзе, акрамя Ізраілю, ня бачу дэмакратыі. Я не хачу праз 20 гадоў быць меншынёй у таталітарнай мусульманскай дзяржаве.
— Ці шмат людзей думаюць гэтаксама, як ты?
— Ізраільскім правым я магу здавацца недапушчальна левым, многім палестынцам — фашыстам. Але я лічу, што мушу казаць і пісаць тое, што кажу і пішу, бо на працягу ўсёй гісторыі Ізраілю і ізраільска-палестынскага канфлікту людзі, што жывуць тут, гаварылі толькі лёзунгамі. Сытуацыя вельмі складаная. Тут ніхто ня будзе на сто працэнтаў шчасьлівы, я ня думаю нават, што пасьля падпісаньня мірнага пагадненьня абодва бакі будуць дастаткова задаволеныя. Аднак — маючы адно пячэньне, можна атрымаць ці ўсяго па палове, ці ажно па палове.
У эсэ для Die Zeit, у якім я імкнуўся паказаць псыхалягічны стан ізраільцянаў, я пісаў, што пасьля 1945 г. жыды ў Ізраілі лічылі сябе вечнымі ахвярамі: быў Галакост, мы пакутавалі, як ніхто іншы. Чэмпіёнства ў пакутах было адной з прычынаў таго, чаму вайна 1967 г. скончылася так, як яна скончылася. Калі прэзыдэнт Эгіпту Насэр сказаў адну дурную рэч: “Сьпіхнем жыдоў у мора”, — у Ізраілі гэта пачулі і адказалі, што ніхто нас не сьпіхне ў мора, другога Галакосту ня будзе, нашы селі ў танкі, заваявалі шмат тэрыторыі — хутчэй з прычыны псыхалягічнай рэакцыі, чым рэальнай патрэбы.
Ізраільцянам пару дзясяткаў гадоў таму закарцела вызваліцца ад комплексу чэмпіёнаў па пакутах. А калі мы пачалі нібыта мучыцца менш, наш комплекс перайшоў на палестынцаў, яны сталі вечнымі ахвярамі. Вечная ахвяра ня ў стане спачуваць, яна ня слухае маралізатарства, ёй кажаш, што табе нешта баліць, а яна: “Табе баліць? Што ты ведаш пра боль? Вось каму баліць, дык гэта мне”.
Адзін палестынскі інтэлектуал параўнаў некалі Блізкі Ўсход са спартовай пляцоўкай, а палестынцаў — зь мячыкам, па якім усе б’юць. Прыгожая мэтафара, але страшэнна небясьпечная, фальшывая. Адзін стукне па мячыку — другому мячык зломіць нос. А сам ён невінаваты, бо ён усяго толькі мячык, своеасаблівая ахвяра гульні.
— Калі Вы апошні раз размаўлялі пра гэта з палестынцамі?
— Праз Інтэрнэт — увесь час. Але твар у твар — калі быў апошняга разу ў Амэрыцы. Я спаткаў там палестынскага пісьменьніка, які жыве ў Рамалаху. Ён прапанаваў мне, каб пасьля вяртаньня я наведаў яго дома. Я ня ведаў, што адказаць, бо ведаю, што палестынцам цяжка прыехаць у Ізраіль, але мне ў Рамалах — яшчэ цяжэй. Мы можам сустрэцца ў Парыжы, у Цюрыху — скрозь, толькі не ў сябе дома. У ЗША мы былі найбліжэйшымі сябрамі, разумелі з ходу тое, чаго ня цямілі амэрыканцы, нам падабалася адна й тая самая ежа, адна й тая самая музыка. Калі нашы бамбардуюць Рамалах, я дасылаю яму мэйл: ці ўсё ў цябе добра? Калі тэрарыст-камікадзэ падрывае сябе ў Ізраілі, ён піша мне. Вось наш дыялёг.
— А калі пагаворыце як людзі?
— Ня ведаю. Я пэўны, што перад намі ёсьць нейкае выйсьце, але мы ня ўмеем яго знайсьці, ня ўмеем стварыць анічога канструктыўнага. Калі я настроены аптымістычна, думаю, што зь мірам — як з новым абуткам: ты яго выбіраеш, ён табе цісьне, намульвае мазалі, і толькі празь нейкі час ты можаш спакойна насіць гэты халерны абутак. Можа, і мір — праблема часу.
Аднак калі я не ў гуморы, я нагадваю сабе гісторыю Ізраілю. Ужо шматкроць мусіў быць мір, і заўжды яго няма. А мы ж не заўсёды будзем выйграваць. Можа, некалі, у найгоршым выпадку, у нас нават ня будзе сваёй краіны.
— Дык, можа, эміграцыя?
— Якая эміграцыя? Гэта нялёгка, асабліва для дзяцей, ацалелых ад Галакосту, і для чалавека, які на асабістым досьведзе зьведаў антысэмітызм за мяжой. Я думаў, што антысэмітызм — гэта трызьненьне мінуўшчыны, ажно не. Неяк я сядзеў у бары ў Будапэшце і сказаў бармэну, што я з Ізраілю, дык ён задраў кашулю і паказвае мне татуіроўку — нямецкага арла. Гаворыць: “Мой дзед пару дзясяткаў жыдоў забіў, а сам я, — кажа, — запозна нарадзіўся”. Што з таго, што потым ён сказаў, што нашае спатканьне для яго — нязвыклы досьвед, бо ён дагэтуль ня бачыў жыда, які б так адважна прызнаваўся ва ўласным жыдоўстве.
Аднак, зь іншага боку, я не хацеў бы жыць у Ізраілі, у якім не было б абавязковых умоваў для жыцьця. Я маю на ўвазе ня толькі фізычную бясьпеку, але і поўную нязгоду з палітыкай папярэдніх урадаў. Шмат жыдоўскіх пісьменьнікаў жылі й тварылі ў дыяспары. Але я жыву не ў дыяспары, я ў Ізраілі. Гэта маё жыцьцё, я ізраільцянін. Толькі я прыглядаюся да Ізраілю і часта не пагаджаюся з тым, з чым пагаджаецца мой народ.
Паводле Gazety Wyborczej
