Васіль Сёмуха: “Саюзнай дзяржавы няма і быць ня можа”

Васіль Сёмуха: “Саюзнай дзяржавы няма і быць ня можа”

Васіль Сёмуха — фэнамэнальная зьява ў беларускай культуры. Чалавек, які ў шэсьць год застаўся безь сям’і, што загінула ад рук немцаў у часе вайны, усё сваё жыцьцё прысьвяціў папулярызацыі менавіта нямецкае літаратуры. Ён перакладаў на беларускую мову творы Гётэ, Грымэльсгаўзэна, Рыльке, Зюскінда, Ніцшэ. За савецкім часам Сёмуха быў рэдактарам найбуйнейшага беларускага выдавецтва “Мастацкая літаратура”, адкуль з прыходам Лукашэнкі да ўлады быў звольнены. Прынцыповая незалежніцкая пазыцыя зрабіла Васіля Сёмуху пэрсонай нон-грата ў дзяржаўных выдавецтвах, таму за апошнія сем год у дзядзькі Васіля назьбіралася дзевяць кніг перакладаў, што пакуль нідзе кнігамі не друкаваліся. Найгалоўнейшы сярод іх — Біблія, Стары і Новы Запаветы па-беларуску.

“НН”: Вы, чалавек сьвецкі, узяліся перакладаць на беларускую мову Біблію. Да Вас гэта рабіў таксама сьвецкі чалавек, доктар Скарына. Ці карысталіся Вы падчас працы ягоным перакладам?

В.С.: Натуральна, карыстаўся. Увогуле, дзіўная сытуацыя атрымліваецца са Скарынавай Бібліяй: яна не ўвайшла ў побыт беларусаў так, як, скажам, у Арменіі армянскі пераклад, у Грузіі — грузінскі. Там яны сталіся асновай захаваньня нацыі. У нас гэтаму супраціўлялася царква, якая тут была і ёсьць расейская, і дзяржава, якая была расейская або прарасейская. Нацыю, у падмурку якой ляжыць Біблія, вельмі цяжка разбурыць. Біблію разбурыць немагчыма.

“НН”: А што Вы можаце сказаць пра Скарыну як пра чалавека пасьля падрабязнага знаёмства зь ягоным перакладам?

В.С.: Гэта быў вялікі царкоўны рэвалюцыянэр свайго часу. За тое, што дазволіў сабе Скарына ў гэтай Бібліі, палілі на вогнішчах ва ўсёй Эўропе. Ён дазволіў сабе дзьве прадмовы, ён дазволіў сабе свой партрэт у Бібліі. Гэта было нечувана для ягонага часу. Можа, таму яму і перагарадзілі ўсе шляхі да беларускага народу.

“НН”: Ці даводзілася Вам чуць нараканьні: вось, маўляў, сьвецкі чалавек, а ўзяўся перакладаць Біблію?

В.С.: Чуў. Мы маем пераклады, зробленыя тэолягамі. Там пануе моўная абмежаванасьць. Каб перакласьці Біблію ідэальна, трэба быць з аднаго боку духоўным чалавекам, тэолягам, а з другога боку — філёлягам. Але такое спалучэньне знайсьці практычна немагчыма. Для мовы лепш, калі ты філёляг. Бо філёляг можа лепей і правільней перакласьці Біблію, чым тэоляг, які ня ведае мовы. Я — філёляг, а ва ўсіх тэалягічных пытаньнях магу пракансультавацца ў духоўнікаў. Я раіўся з праваслаўным мітрапалітам Мікалаем зь Беларускай аўтакефальнай царквы ў Амэрыцы, зь Юркам Рапецкім, выдатным тэолягам з пратэстанцкай місіі ў Канадзе, з іншымі дзеячамі розных цэркваў у Беларусі — пратэстанцкіх і каталіцкіх.

“НН”: А зь юдэйскімі сьвятарамі кансультаваліся?

В.С.: Не. Я, шчыра кажучы, баяўся гэткіх кансультацыяў, бо я хрысьціянін, а юдэйскае разуменьне Старога Запавету крышку розьніцца ад хрысьціянскага. І я баяўся іх уплываў. Трактоўка самога тэксту ў іх іншая. І я б не хацеў, каб мой тэкст можна было трактаваць па-юдэйску адназначна. Я ўсё-такі павінен быў несьці хрысьціянскую трактоўку.

“НН”: А самі Вы да якой канфэсіі належыце?

В.С.: Я па хрышчэньні праваслаўны. Па перакананьні ж на сёньняшні дзень трымаюся ўніяцтва, бо яно здаецца мне шляхам да яднаньня ў будучым і каталіцкай, і праваслаўнай, і пратэстанцкіх цэркваў. Колькі гэта стагодзьдзяў зойме, я ня ведаю. Але гэта не пры нашым жыцьці будзе.

“НН”: А якая, на Вашую думку, будучыня ў іншых веравызнаньняў, прыкладам у разнастайных сэктаў, якія апошнім часам зьявіліся ў Беларусі?

В.С.: Я ня бачу ў іх вялікага зла. Ёсьць адзін храм, і да гэтага храму вядзе тысяча дарог. І хто б якой дарогай ні ішоў, дойдзе да гэтага храму. Асуджаць, казаць, што ён ідзе няправільным шляхам, нельга. Ён ідзе даступнаю яму дарогай. Ён, можа, прыйдзе пазьней, ён, можа, прыйдзе раней, хто ведае? Але яго дарога вядзе да адзінага Бога, які ёсьць і для мусульманаў, і для хрысьціянаў, і для юдэяў.

Колькі крыві было праліта ў імя Госпада Бога, у імя Хрыста? Сотні, сотні тысяч, калі не мільёны людзей былі забітыя, спаленыя, укрыжаваныя. Усё гэта супярэчыць хрысьціянству, усё гэта супярэчць ідэі Бога. Так што я стаўлюся да ўсіх сэктантаў з разуменьнем. Хай яны ідуць сваёй дарогай, перашкаджаць ня трэба. Пераконвайце.

“НН”: Калі б беларускія мусульмане зьвярнуліся да Вас з прапановай перакласьці Кур’ан, ці згадзіліся б?

В.С.: Ня ведаю, калі шчыра. У мяне Кур’ан тут ёсьць на расейскай мове, вельмі разумная кніга, яе цікава чытаць. Тая ж Біблія, той самы Бог, нават прытчы і біблейская гісторыя паўтараецца.

“НН”: Адзін наш чытач з Амэрыкі піша, што мусульманства — гэта рэлігія тэрарыстаў.

В.С.: Гэта ня так. Глупства ён піша. Скажам, Біблія, Стары Запавет, — гэта таксама рэлігія тэрарызму, там Бог карае людзей тысячамі, сотнямі тысяч. І толькі Хрыстос прынёс ідэю ўсёдараваньня і ні кроплі крыві не праліў. Стары Запавет і Новы Запавет трэба разумець як дыягназ хваробы і мэтады ейнага лячэньня. Дыягназ хваробы — Стары Запавет, а лекі — Новы.

“НН”: Кажуць, што вывучэньне Сьвятога Пісьма — гэта вельмі вялікая нагрузка на псыхіку.

В.С.: Так, так. Цяжка зразумець лёгіку людзей, якія жылі дзьве ці тры тысячы гадоў таму. Мы жывем у зусім іншых умовах. І тое, што для іх натуральна, для нас незразумела. Вось, скажам, просьценькая прытча з Новага Запавету. Гаспадар вінаградніку наймае работнікаў. Адны прыйшлі а дзясятай раніцы працаваць цэлы дзень. Другія — у тры гадзіны дня. Трэція прыйшлі за гадзіну да сканчэньня работы. Надышоў разьлік. Першым, якія з раніцы працавалі, гаспадар дае, ну, скажам, рубель. Тым, якія прыйшлі ў абед, — таксама. І тым, хто зьявіўся за гадзіну да сканчэньня працы, ён дае рубель. Першыя абураюцца: мы цэлы дзень працавалі і нам рубель, а ён толькі гадзінку папрацаваў і яму рубель! І што ім адказаў гаспадар? Я вас наймаў за рубель — вы яго і маеце. Я іх наймаў за рубель — яны маюць свой рубель. Мы не дамаўляліся з вамі, колькі хто павінен працаваць, за што я наймаў, тое і даў. Гэта ніяк не ўкладаецца ў нормы сучаснай нашай працоўнай дысцыпліны. У капіталізм, у сацыялізм, у палітыку прафсаюзаў, ну ніяк! Гэта зразумець цяжка, але магчыма. Як да гэтага падысьці, як гэта ацаніць, усьвядоміць, што гэта ёсьць па-боску? Не прымае натура.

“НН”: Ці было вам страшна перакладаць Апакаліпсыс ці нейкія іншыя месцы зь Бібліі?

В.С.: Можа быць страшна падчас чытаньня, а падчас самога перакладу — не, бо там на першым месцы філялёгія, пошук слова, і гэта засланяе ўсякія страхі. Чытаць зараз страшна. Пры чытаньні чалавек удумваецца ў сэнс, а пры перакладзе на першым месцы стаіць праграма знаходжаньня слова. Мне ня страшна непазьбежнага. Але страшна, калі апостал Павал піша паняволеным карынфянам (2 Кар., 11:19—20): “Бо вы, людзі разумныя, ахвоча церпіце неразумных, вы церпіце, калі хто вас панявольвае, калі хто аб’ядае, калі хто абірае, калі хто вас за нікчэмнасьць мае, калі хто б’е вас па твары”. Але не за карынфянаў мне страшна…

Слова з Захаду,
слова з Усходу

“НН”: Якім правапісам Вы карысталіся, перакладаючы Біблію?

В.С.: Тарашкевіцай, але непасьлядоўна — патрэбныя былі кампрамісы і для каталікоў, і для праваслаўных. Зрэшты, часам “НН” у сваёй уніфікацыі правапісу перабірае. Вось запісана ў тарашкевіцы ці ў вячоркаўцы, што ва ўсіх словах заходняга паходжаньня мусіць быць мяккі гук [л’]. А ў вас зьяўляюцца раптам словы не лацінскага, а грэцкага ці юдэйскага пахожаньня зь мяккім [л’]. Вы ня ўлічваеце, праз каго слова запазычана, бо большасьць сучасных заходніх словаў з лацінскім коранем запазычаныя праз расейскую мову, дзе яны вымаўляліся зь цьвёрдым [л]. І беларус увесь час меў справу з гэтым словам і ня думаў пра мяккі [л’], і раптам вы прапануеце мяккі [л’]. Самыя, як кажуць, адыёзныя словы тут — філязофія і філялёгія. Цяпер нам цяжка разабрацца, адкуль прыйшло да нас слова з лацінскім коранем — з усходу ці з захаду. Ну, тая самая “кляса”, той самы “плян”. У каго беларусы іх запазычылі? У расейцаў ці ў палякаў? А калі, скажам, словы запазычаюцца зь беларускай мовы ў расейскую, страшна цікавыя рэчы адбываюцца. Вось, скажам, расейскае клянчить — штосьці вельмі прыніжана выпрошваць. У расейскую мову яно прыйшло зь Беларусі. Толькі яно ў нас — “кленчыць”, з польскай мовы. У палякаў “кленчыць” — станавіцца на калені, прасіць малітоўна ў касьцёле. Калька зь нямецкай “кніен”, а далейшых канцоў я ўжо ня ведаю. Расейцы ўзялі гэта слова зь Беларусі толькі ў значэньні прыніжанай просьбы — выпрошваць, вымольваць, жабраваць. А беларусы запазычылі слова “клянчыць” з расейскай мовы. Бачыце, мы цяпер умеем і кленчыць, і клянчыць. “Наша Ніва” ў сваёй уніфікацыі правапісу гэтых момантаў ня ўлічвае. Можна з часам прывучыць чытача да нейкіх новых формаў, у гэтым ёсьць сэнс, але, можа, ня так настойліва і ня так патрабавальна. І тут, між іншым, гэтыя “Сабачыя гісторыі” Віктара Шніпа з гэтай трасянкай яго ў пэўным сэнсе дапамагаюць. Там і тое, і другое ёсьць, і тое, і другое, і трэцяе, і варыяцыі, і правільныя, і няправільныя, ніхто не разьбярэцца, дзе правільныя, дзе русізм, дзе беларуская форма, але гэта выхоўвае ня тое што правільны густ, але неяк чытача не абражае, бо вось мы — такія.

“НН”: Але немцы ж вунь уніфікавалі правапіс.

В.С.: А летась новую рэформу правялі, і цяпер я дурань дурнем, па-нямецку пісаць ня ўмею… Не. У немцаў існуе агульнанямецкая мова, так званая бюнэндойч. На ёй гавораць акторы на сцэне, але за кулісамі яны гавораць на сваіх дыялектах. На гэтай мове гаворыць радыё, на гэтай мове пішуць газэты, але міжсобку амаль ніхто ёй не гаворыць. Але кнігі затое ўсе на ёй. Гэта добра, таму што ва ўсякім разе яе ўсе разумеюць. Калі я быў у Нямеччыне, мне даводзілася вельмі моцна напружваць свае вушы і ўвагу, каб разумець усіх, хто са мной гаворыць. Дні тры я прывыкаў толькі да іхных дыялектаў і трасянак.

“Старшыня”
і “прадсядацель”

“НН”: То бок трасянка для Вас ня ёсьць тым абсалютным злом, якім мы звыклі яе лічыць?

В.С.: Трасянка — гістарычны этап разьвіцьця любой мовы. Уся Амэрыка гаворыць на трасянцы. Збольшага там яна фанэтычная. Туды наехалі эмігранты з усіх краінаў. Ва ўсіх гэтых краінах розная фанэтыка. Перайсьці на ангельскую фанэтыку немагчыма, але яны лёгка засвойваюць лексыку і гэтай лексыкай карыстаюцца. Калі пяць гадоў таму я сустракаўся ў Празе з маёй дачкой, што жыве ў Амэрыцы, я разумеў усё, што яна кажа па-ангельску. Калі летась яна прыяжджала з мужам у Менск, я нічога не разумеў. Яна гаварыла на амэрыканскай мове, на той трасянцы.

“НН”: Але нашая трасянка ёсьць элемэнтам расейскай экспансіі.

В.С.: Так, і гэта, бадай, самае прыкрае, бо нахрапіста лезе праз усе шчыліны, а тут яшчэ дзяржава дзьверы насьцеж адчыніла, сваёй мове рот затыкае. Самае лёгкае, самае рухомае ў мовах — гэта лексыка. Яна сёньня такая, заўтра такая. Я русізмаў на ўзроўні лексыкі не баюся. Калі беларус кажа “старшыня” ці “прадсядацель”, ён і тое, і другое кажа па-беларуску. Самае глыбіннае беларускае — гэта фанэтыка, сынтаксыс і стылістыка. Таму вось Лукашэнка, размаўляючы па-расейску, гаворыць па-беларуску. Чалавек пераходзіць на трасянку, ён лічыць, што гэта расейская мова, а ўся аснова, уся структура таго, што ён кажа, структура ягонага мысьленьня застаецца беларускай, і пакуль гэта ёсьць, я не баюся русіфікацыі. Замяніць лексыку прасьцей простага. А вось замяніць фанэтыку, граматыку і сынтаксыс немагчыма. Скажам, па тэлевізары выступае дыктар, гаворыць па-беларуску хуценька так, бегла: “Экспэдыцыя Калюмба накіравалася ў адваротны шлях на радзіму”. Што ў гэтай фразе беларускага? Анічога, апрача лексыкі. Усё гэта чыстая калька з расейскай. Таму што ніводзін беларус так ня скажа. Ён скажа “выправіўся на радзіму”, “скіраваўся назад на радзіму”, “паплыў назад на радзіму”. Вельмі проста і ясна скажа. А гэтае “накіраваўся ў зваротны шлях”… Увогуле, “накіроўвацца ў шлях” немагчыма сказаць па-беларуску. Ехаць у дарогу. А гэта сказана па-расейску. Вось такая трасянка самая гнюсная. Апошнім часам я такую гнюсную трасянку чую ў перадачах Беларускага тэлебачаньня для дзяцей. Я ня думаю, што гэта робіцца сьвядома, папросту акторы, якія агучваюць гэтыя ролі, і перакладчыкі не валодаюць беларускай мовай. Яны мысьляць па-расейску. І гэта самае страшнае для нашых дзяцей, бо яны звыкаюць мысьліць гэтымі канструкцыямі. Вось русізм самы страшны. А што старшыня ці прадсядацель — гэта нічога.

Цэнзара на іх няма

“НН”: У Беларусі няшмат ёсьць людзей Вашага веку, якія карыстаюцца Інтэрнэтам.

В.С.: Я, калі гляджу матэрыялы Інтэрнэту, пачынаю нават шкадаваць, што няма цэнзуры. Бо там ну такое сьмецьце, такое гаўно ёсьць, што я ня ведаю, як можна публікаваць гэта ўсё, каб людзі бачылі, ведалі і чыталі. Калі ў краіне была цэнзура, то апрача сваёй адмоўнай ролі яна рабіла і шмат карыснага. Дзякуючы ёй на старонках друку не зьяўлялася заведама нікчэмных рэчаў. А ў Інтэрнэце ўсё гэта ёсьць: бязграматнасьць, непісьменнасьць, безгустоўнасьць. І ёсьць таксама маса матэрыялаў вельмі карысных і патрэбных грамадзтву, дзеля іх я туды і лажу, у гэты Інтэрнэт.

“НН”: А ці зьявіцца ў Інтэрнэце Біблія?

В.С.: Ужо ёсьць. На “Беларускай палічцы” www.knihi.com.biblija, на ўкраінскім, расейскім сайце ёсьць. Можна яе таксама знайсьці па спасылках, што месьцяцца на маёй старонцы http://members.fortuneсity. com/siomuha1/, або “Старонка Васіля Сёмухі” на “Беларускай палічцы”. Па публікацыі ў Інтэрнэце прыходзіць маса водгукаў, заўвагаў, я раблю папраўкі ў перакладзе. Вельмі добра, што такая практыка існуе ў Інтэрнэце і што можна пракансультавацца такім чынам зь людзьмі.

“НН”: А што яшчэ ёсьць на Вашай Інтэрнэт-старонцы?

В.С.: Там сьвецкія пераклады апошніх гадоў, у асноўным паэзія. Тое, што не публікавалася. Інтэрнэт часам дае нават большае кола чытачоў, чым публікацыя. Што тыя 1000 экзэмпляраў накладу? Ня больш за тысячу чалавек прачытае. У Інтэрнэце ўсё-такі больш чытаюць. І чытаюць адукаваныя людзі. Праўда, ня кожны грошы мае, каб заплаціць за Інтэрнэт. Дый кампутар мае ня кожны. А мне дачушка падарыла.

Шуфляда дзядзькі Васіля

“НН”: Кажуць, што ў Вас цяпер ёсьць дзевяць “сьвецкіх перакладаў”, што нідзе не друкаваліся. Якія гэта кніжкі?

В.С.: Дзевяць? Гэта нехта вас ашукаў. Ляжаць два раманы Штэфана Гайма, два раманы Густава Майрынка, раман Кляўса Мана, кніга вершаў Райнэра Марыя Рыльке “Часаслоў”, зборнік вершаў Аляксандра Чакса, латыша, — гэта ўжо шэсьць, вой — сем. Ну і ляжыць велізарная, можаце яе падзяліць на 66 кніг, як гэта і належыць, Біблія. А дзе ўзяць яшчэ адну? Зрэшты, там драбноты яшчэ многа ўсякай (Брэхт, Дзюрэнмат, Марон, куча паэзіі) — можа, і набярэцца на дзьве кнігі аркушаў па пятнаццаць.

“НН”: І за колькі год у Вас сабралася гэткая “шуфляда”?

В.С.: За гады праўленьня Лукашэнкі. Пасьля таго, як мяне паперлі з “Мастацкай літаратуры” як няўгоднага нацыяналіста праклятага. Тады паперлі мяне, Барадуліна, Арлова...

“НН”: А калі б патэлефанаваў зараз Лукашэнка і сказаў: “Дзядзька Васіль, выдавайце свае кнігі” — ці згадзіліся б?

В.С.: А хваробы — не згадзіўся б прынцыпова. Хай лепш ляжаць, але я пад яго эгідай выдаваць ня буду, бо ён гэта ўсё ненавідзіць, і вельмі шчыра ненавідзіць, усёй душой ненавідзіць.

Быць гаспадарамі
ў сваім доме

“НН”: Нядаўна раздаваліся прэміі “саюзнай дзяржавы”. Як вы лічыце, ці варта іх браць дзеячам беларускай культуры?

В.С.: Ну якія прэміі саюзнай дзяржавы, калі саюзнай дзяржавы няма і быць ня можа. Гэтая ўся паказуха, гвалт, шуміха — пустое. Вось на Каляды ўлады раздавалі прэміі “Чалавек году”. Мяне парадавала, што сярод ляўрэатаў не было аніводнага літаратара. Усім сэрвібільным пісьменьнікам і паэтам — стопрацэнтовым лукашыстам — ім ужо параздавалі, і за што варта, і за што ня варта. І яны ўжо вычарпаліся на сёньняшні дзень. А пісьменьнікам процілеглага крыла, “праклятым нацыяналістам”, Лукашэнка ня дасьць нічога, але гэта якраз і добра.

“НН”: Калі саюзная дзяржава, як Вы кажаце, гэта фікцыя, дык ці варта нам баяцца падпісаньня нейкіх саюзных дамоваў? Ці ня будуць яны такой самай фікцыяй?

В.С.: Вядома, варта баяцца. Аб’яднаньне такое прадугледжвае русіфікацыю па сцэнары Замяталіна, які нашу культуру і літаратуру, усё нашае, ненавідзіць. “І якое тут дзіва: бо сам сатана строіць зь сябе анёла сьвятла, а таму не вялікае нешта, калі і слугі ягоныя ўдаюць зь сябе апосталаў Хрыстовых” (2 Кар., 11—15). Што ён можа прапанаваць нам у новай саюзнай дзяржаве? Ролю шасьці суб’ектаў па абласьцях ці 90-га суб’екта? Навошта гэта нам? Мы незалежныя, самастойныя і такімі павінны быць. Я падтрымліваў і падтрымліваю інтэграцыю эканамічную — з Расеяй, з Захадам, з усімі суседзямі, з усімі добрымі людзьмі. Каб мы гандлявалі, каб з намі гандлявалі, каб нас паважалі і мы будзем паважаць. Але для гэтага трэба быць гаспадарамі ў сваім доме.

“НН”: На Вашую думку, людзі расейскай культуры — тыя самыя русіфікатары — цікавяцца беларускай культурай? Вывучаюць яе, каб эфэктыўней зьнішчаць?

В.С.: Калі чалавек пазнаёміўся з чужой культурай, ён будзе яе паважаць. А расейскае знаёмства з намі — яно на якім узроўні? Гэта, маўляў, наш малодшы брат. Беларусы, маўляў, — недачалавекі, сапсаванае нешта расейскае, і вучыць яго ня трэба, яго трэба проста вярнуць, бо гэта наша. Я магу прывесьці вам прыклад: вось бегае мой сабачка, якога я называю Бэрта Брэхтаўна. Сабачка невялічкі, кокер-спаніэль, але яго накарміць немагчыма, ён ніколі не наядаецца, ён вечна галодны. Ён есьць, есьць, есьць, зь яго пачынае лезьці назад. Ён усё адно есьць і яшчэ глядзіць галоднымі вачыма: дай яшчэ, дай яшчэ, дай яшчэ. Гэта мне вельмі нагадвае пазыцыю таго ж Жырыноўскага і многіх расейскіх палітыкаў, якія кажуць: гэта наша, гэта наша, гэта наша і гэта наша. Як калісьці Ленін сказаў пра Далёкі Ўсход: “Край-то нашенский”. А тыя землі ўсяго гадоў 60 як увайшлі ў склад Расеі. Або Чачэнія. Толькі й чуем: наша зямля, расейская зямля... Няма ніводнага юрыдычнага дакумэнту, які пацьвердзіў бы ўваходжаньне Чачэніі ў склад Расеі. Гэта дэ-факта заваяваная зямля. Але яна ніколі не была і ня будзе дэ-юрэ расейскай зямлёй. Расея ўсё ніяк ня можа наесьціся. Зь яе ўжо лезе назад, а ўсё адно хáпае і хáпае, і яшчэ галоднымі вачыма глядзіць на сьвет.

Хоць на бытавым узроўні расейцы ў Расеі паважаюць нас больш, чым тыя, якія тут жывуць. Да нас прыехала “на ловлю счастья и чинов” ўсякае пазадзьдзе, якому не засталося месца ў Расеі, Прыбалтыцы, Прыднястроўі, якому там няма магчымасьці зрабіць кар’еру. Тут яны звышчалавекамі сябе лічаць, пагарджаюць намі. А там у Расеі сярод народу расейскага, дзе я жыў і вучыўся пяць год, такіх павеваў не было. Яны вельмі паважліва ставіліся да мяне і да нашай культуры. Менавіта там я зразумеў, хто я, дзе я павінен быць і з кім. Гэта дзякуючы менавіта расейцам я вярнуўся ў Беларусь.

“НН”: Ці можна сказаць, што цяпер у Беларусі расейская і беларуская культуры канкуруюць?

В.С.: Канкурэнцыя, вядома, ёсьць. Расейская культура — гэта вельмі высокая і эўрапейская культура, і ніякі беларус ня можа абысьці яе так вось, нагой адкінуўшы. Часам беларус зь вёскі, які імкнецца ў горад (каму хочацца гной растрасаць у полі?), без асаблівай агітацыі паддаецца русіфікацыі і пачынае начыста адмаўляць культуру беларускую, хоць і жыве ў ёй, зьяўляецца ейным складнікам. Бо культура — гэта ня проста пісьменнасьць, літаратура, мастацтва, жывапіс, гэта ўвесь уклад жыцьця, нават прымхі народныя. А той беларус імкнецца адно вярхі расейскай культуры схапіць, не заглыбляючыся. Гэта вельмі хораша паказаў Віктар Шніп у “Сабачых гісторыях”. Ягоны Граждан — чалавек, які зусім нядаўна прабіўся ў горад зь вёскі і ўжо лічыць сябе прадстаўніком высокай культуры, застаючыся люмпэнам ва ўсёй сваёй істоце. Ягоныя “абураныя лісты” сьведчаць пра ягоную мізэрнасьць, саўковасьць... “Сабачыя гісторыі” — гэта знаходка вашай газэты, дай бог, каб у Віктара Шніпа хапіла таленту і далей іх пісаць.

“НН”: А ці была канкурэнцыя паміж расейскай і беларускай культурай за Брэжневым, калі вы працавалі ў выдавецтве “Мастацкая літаратура”?

В.С.: Увесь час, колькі я жыву на гэтым сьвеце, яна адчувалася. Можа, не адчуваў яе, толькі калі вучыўся ў школе і быў у дзікім захапленьні ад усяго расейскага. Вельмі радаваўся, што навучыўся гаварыць па-расейску.

На нашаніўскія тэмы

“НН”: І яшчэ колькі пытаньняў на актуальныя тэмы. Хутка будзе юбілей опэры “Сялянка”, напісанай Манюшкам паводле “Ідыліі” Дуніна-Марцінкевіча. Сёй-той адмоўна ставіцца да яе, лічыць, што яна мацуе каляніяльныя стэрэатыпы.

В.С.: Дарма гэтага баяцца. Гэта наша гісторыя, якой мы можам ганарыцца, толькі падаць яе трэба з адпаведнага боку. Чаму гэтая наіўненькая опэра важная ў нашыя дні? Бо зь яе ўсё пачыналася. Пасьля былі іншыя опэры, а потым ужо расейцы нас пачалі вучыць, што да 1917 г. тут не было ніякай опэры і тэатру не было. Зрэшты, калі самі яны ставяць опэру “Князь Ігар”, нікому ў галаву не прыходзіць, што гэта вяртаньне ў ХІІ ст. Усё гэта падаецца як гісторыя і прымаецца вельмі ўхвальна, з поўным разуменьнем і гонарам. Так можна і “Сялянку” прыняць. Яна сьведчыць, што ў Беларусі і да 1917-га эўрапейская культура была. Нашы тэатры працьвіталі, і ў Нямеччыне, і ў Італіі зьяжджалася ўся знаць на пастаноўкі нашых опэраў.

Трэба паказваць “Сялянку”, трэба і “Агатку” паказваць. Вось паказалі “Фаўста” Радзівіла — Эўропа была ўражаная, у першую чаргу немцы.

“НН”: У “Нашай Ніве” точыцца дыскусія пра стан беларускай літаратуры. Некаторыя нашы аўтары — Кастусь Травень, Даніла Жукоўскі — кажуць, што беларускім пісьменьнікам трэба менш пісаць пра Чарнобыль, алькаголікаў, сьмерць. Сёньня, маўляў, трэба жыцьцесьцьвярджальная літаратура, станоўчыя вобразы і г.д. Што вы думаеце пра гэта?

В.С.: Я думаю, што яны ня маюць рацыі. Пісьменьнік мае права, нават павінен пісаць пра ўсё. Ніякіх забароненых тэмаў для яго няма, ніякіх магістральных напрамкаў, на якія яго варта было б скіраваць і паставіць, няма і быць ня можа. Ён можа пісаць і пра бамжоў, і пра самы бруд, галоўнае — даваць пэўны кірунак думкам чытачоў. Усё вартае таго, каб яго апісваць. Усё залежыць ад таго, як апісваць. Можна самую добрую ідэю прафанаваць дурным апісаньнем, калі ў пісьменьніка няма таленту, калі ён графаман. А калі чалавек з Божым дарам, то ён са сьмецьця паэзію робіць.

Гімн мусіць сам сябе сьцьвердзіць

“НН”: Ва ўрадзе створаная камісія, якая мусіць прыняць новы беларускі гімн. Варыянты будуць разглядацца да 1 красавіка. Вы самі за які гімн?

В.С.: У нас ёсьць вельмі шмат мэлёдыяў — і старых, і новых, — якія варта было б запускаць у этэр для праслухоўваньня на некалькі гадоў. Тут нельга сьпяшацца і нешта ўводзіць па прыкладзе Масквы. Гімн мусіць сам сябе сьцьвердзіць. Як гімн Беларускай ССР на музыку Сакалоўскага. Я гэтую песьню “Мы беларусы” чуў яшчэ да таго, як яна была прынятая гімнам, і памятаю, наколькі яна была папулярная і наколькі гэтая музыка клалася на беларускае сэрца. Галоўнае тут усё-такі мэлёдыя. А словы… Ну, сёньня адны, заўтра другія, пасьлязаўтра трэція, так у многіх краінах адбывалася, скажам, у той жа Нямеччыне. “Дойчлянд, Дойчлянд убэр алес” — гэта быў гімн і Вэймарскай рэспублікі, і гімн Нямеччыны пры Гітлеру, і гэта гімн Нямеччыны сёньня — мэлёдыя Гайдна, дарэчы. Адно што першы і другі куплеты адпалі, выконваецца толькі трэці. І ўсё нармальна, успрымаецца немцамі і сьветам, абслугоўвае нацыю. Бо гімн павінен быць для ўсіх, а ня толькі ва ўгоду нейкім палітычным сілам, нейкім партыям. А такі гімн можа выкрышталізавацца толькі на працягу часу.

Гутарыў Андрэй Скурко