Дасьледчык акупацыі
Гутарка з Юр’ем Туронкам з нагоды выхаду ягонай новай кнігі “Беларуская кніга пад нямецкім кантролем (1939—1944)”
Кветкі ў рулях
“НН”: Вашае дзяцінства прыпала якраз на міжваенныя гады. Што Вам найбольш запомнілася з тых часоў?
Юры Туронак: Зьмены ўлады. Нарадзіўся я 26 красавіка 1929 г. у мястэчку Дукшты Сьвянцянскага павету Віленскага ваяводзтва (цяпер гэта Ігналінскі раён Літвы). Аднак мястэчка не магу назваць сваёй радзімай. Бацька, Браніслаў, паходзіў зь Дзісеншчыны, а маці, Марыяна, — зь Беласточчыны. У Дукштах сям’я пасялілася ў 1928 г., калі бацька атрымаў пасаду раённага лекара. Навокал Дукштаў пераважалі літоўскія вёскі, жылі й стараверы. У мястэчку больш за палову жыхароў складалі жыды, а астатнюю частку — літоўцы, палякі, расейцы-стараверы і вельмі мала беларусаў.
У верасьні 1939 г. у Дукшты прыйшла Чырвоная Армія, а ў канцы кастрычніка яны адышлі да Літвы. У чэрвені 1940 г. зноў прыйшла Чырвоная Армія. Праз год — немцы. У нашай хаце панавала беларуская атмасфэра — кнігі, часопісы, “візыты” (бацька быў дзеячом беларускага нацыянальна-вызвольнага руху), а характар вуліцы мяняўся ў залежнасьці ад пануючай улады. На пачатку лістапада 1939 г., калі Дукшты разам зь Вільняй адышлі да Літвы, аднавіліся заняткі ў школе, цяпер ужо літоўскай. І я перажыў немалы шок, калі даведаўся, што тры чвэрці маіх аднаклясьнікаў раптоўна “забыліся” польскую мову. Давялося і мне хуценька вучыць літоўскую.
Шторазу са зьменай улады ў школе вывешвалі новыя партрэты: спачатку быў Пілсудзкі, потым — Сьмятона, за ім — Ленін, пасьля — Гітлер. Цікава было назіраць, як насельніцтва сустракала новую ўладу. У верасьні 1939 г. Чырвоную армію віталі з хлебам і сольлю, з партрэтамі Леніна і нават Інтэрнацыяналам. Літоўскіх салдатаў сустракалі больш сьціпла. А немцаў у 1941 г. сустракалі з энтузіязмам. Якраз пачаліся арышты “ворагаў народу”, і з Дукштаў ужо адышлі два эшалёны ў Сібір. А трэці не пасьпеў, і немцы ў літаральным сэнсе яго вызвалілі.
“НН”: Ці розьнілася Вашае стаўленьне да нямецкай улады ад стаўленьня да ўсіх іншых?
Ю.Т.: Мне ў 1941 г. было 12 год, і мяне цікавілі ня лёзунгі, а толькі выгляд і паводзіны штораз іншага войска. Вайна для мяне пачалася не ў 1941 г., а ў 1939 г. У 1939—42 г. я працягваў вучыцца ў Дукштанскай пачатковай школе, а ў 1942—45 г. — у літоўскай гімназіі ў Вільні. Мяне вызвалілі ад аплаты за вучобу, жыў у інтэрнаце, там і харчаваўся. Голаду не адчуваў: акрамя інтэрнацкай сталоўкі, меў прадуктовую картку, якую можна было рэалізаваць у віленскіх крамах. Вучыліся, хадзілі ў кіно, на танцы да дзяўчат. Палітычнымі падзеямі я амаль не цікавіўся, адно сачыў за рухам франтоў.
Першы дзень акупацыі Дукштаў я добра запомніў. Ішлі маладыя хлопцы, а насельніцтва сустракала іх кветкамі. Тыя жаўнеры ўтыркалі кветкі ў рулі аўтаматаў, так і йшлі па мястэчку. А ўвечары адзін жаўнер іграў на вуліцы на акардэоне, і каля яго сабралося багата местачкоўцаў. Падышоў і адзін старавер, у расшытай кашулі, зь велічэзнай барадой. Стаіць і слухае. Жаўнер кінуў позірк і зайграў “Матушку Волгу”. У старавера ажно сьлёзы пырснулі з вачэй.
А ў ліпені 1944 г. прыйшла савецкая ўлада. Памятаю, адзін танкіст узьлез на бочку і распавядаў нам пра нашыя пакуты пад нямецкай акупацыяй, што выклікала іранічнае зьдзіўленьне.
“НН”: Як Вы апынуліся пасьля вайны ў Беластоку?
Ю.Т.: Мая маці вырашыла вярнуцца на Беласточчыну яшчэ ў 1938 г., калі памёр мой бацька, але пераехаць удалося толькі пасьля выгнаньня немцаў. У Беластоку я вучыўся ў ліцэі. І вось выклікае мяне настаўнік гісторыі распавесьці пра Грунвальдзкую бітву. Я і распавёў, як вучылі ў літоўскай гімназіі: пра мужнага Вітаўта і Ягайлу, які ўвесь час маліўся. Калі я скончыў, уся кляса разам з настаўнікам рагатала. Я атрымаў двойку. Такім чынам да дукштанска-віленскіх назіраньняў далучыўся яшчэ крытыцызм да “гістарычных ісьцінаў”, фабрыкаваных паклоньнікамі “гістарычнай праўды”. Гэты крытыцызм застаўся на ўсё жыцьцё.
Хімія й гісторыя
“НН”: Гісторыя ёсьць Вашай спэцыяльнасьцю?
Ю.Т.: Не. Атрымаўшы ў 1952 г. дыплём магістра эканамічных навук, я некалькі гадоў адпрацаваў на імпартна-экспартным прадпрыемстве хімічных вырабаў. Адначасова выкладаў на катэдры эканамічнай геаграфіі Вышэйшай школы плянаваньня і статыстыкі ў Варшаве. Першая праца была мэханічная, чыноўніцкая, а другая — казкі пра сталінскія пляны пераўтварэньня прыроды і да т.п. А мяне цікавіла сур’ёзная праца. І на пачатку 1956 г. я пакінуў тыя ўстановы й пайшоў працаваць у Польскую замежнагандлёвую палату, у межах якой неўзабаве была створаная газэта “Замежныя рынкі”. У ейнай рэдакцыі адпрацаваў 40 гадоў, вывучаў каньюнктуру хімічных рынкаў. Надрукаваў шмат артыкулаў і распрацовак, нават выдаў кнігу “Польшча на міжнародным хімічным рынку” (1972). Шмат гадоў удзельнічаў як дэлегат ад Польшчы ў працы Камітэту хімічнай прамысловасьці Эўрапейскай эканамічнай камісіі ў Жэнэве, а таксама ў арганізацыі некалькіх гаспадарчых выставаў у розных краінах Эўропы, у тым ліку і ў Беларусі.
“НН”: Як хімік-эканаміст стаўся гісторыкам?
Ю.Т.: У 1956 г. ў Польшчы паўстала Беларускае грамадзка-культурнае таварыства. Я быў шмат гадоў старшынём яго Варшаўскага аддзяленьня, кіраўніком Навуковага гуртка таварыства. Тут і акрэсьлілася цікавасьць да гісторыі. Па-першае, хацелася высьветліць пытаньні, якія замоўчваліся ці фальсыфікаваліся пасьляваеннай гістарыяграфіяй і публіцыстыкай. Таму й заняўся распрацоўкай гісторыі беларускага школьніцтва на Беласточчыне падчас нямецкай акупацыі, напісаў артыкул аб беларускай школе ў Варшаве (1942—44) і дасьледаваньне “Беларускае пытаньне ў палітыцы лёнданскага лягеру 1941—44”. У Інстытуце гісторыі польскай Акадэміі навук мне прапанавалі дысэртацыю “Беларусь пад нямецкай акупацыяй”, за якую ўзяўся з ахвотай і зацікаўленьнем.
“Імглісты геаграфічны панятак”
“НН”: У гісторыі другой сусьветнай багата недасьледаваных пытаньняў. Чаму Вашую ўвагу прыцягнула менавіта кнігавыдавецкая справа?
Ю.Т.: Кнігадрукаваньне і выпуск пэрыядычных выданьняў былі найбольш істотным і вымяральным паказчыкам нацыянальнага руху.
Кнігавыдавецкая справа часу вайны зьяўляецца працягам маіх дасьледаваньняў несавецкай, ці, дакладней, недзяржаўнай выдавецкай дзейнасьці ў першай палове ХХ ст. У параўнаньні з усімі суседнімі краінамі беларускія кнігі пачалі выдавацца позна, выходзілі марудна, пры сьціплым інтэлектуальным патэнцыяле творцаў і малым попыце чытачоў, што, у сваю чаргу, абумоўлівала іх наклады. Выпуск і распаўсюд кніг — цікавае адлюстраваньне нацыянальнай сьвядомасьці беларусаў. Можна гэтаму пытаньню прысьвяціць адмысловую публікацыю, абапіраючыся на вынікі маіх шматгадовых дасьледаваньняў, або перавыдаць мае працы ў адной кнізе. Адно баюся, што на гэта ня хопіць ні часу, ні сілаў.
“НН”: У зьвязку з кнігавыдавецкай дзейнасьцю, як Вы ацэньваеце значнасьць і сілу беларускага нацыянальнага руху падчас нямецкай акупацыі?
Ю.Т.: Цяжка адказаць на гэтае пытаньне адным словам. У 30-я паход супраць беларускага нацыяналізму ў БССР паўплываў на абвастрэньне нацыянальнай палітыкі ўрадаў Польшчы і Латвіі. У выніку напярэдадні другой сусьветнай вайны беларускае пытаньне было практычна незаўважнае ў Эўропе. Калі ў першую сусьветную вайну для нямецкіх палітыкаў і гісторыкаў Беларусь была “невядомай краінай”, то праз 20 гадоў генэральны камісар Беларусі Вільгельм Кубэ ацэньваў яе ня больш як імглісты геаграфічны панятак.
У 1941 г. нямецкія цывільныя і ваенныя ўлады сустрэлі ў Беларусі парадаксальную пасіўнасьць і нацыянальную абыякавасьць мясцовага насельніцтва. Створаныя на пачатку акупацыі беларуская адміністрацыя і паліцыя мелі пераважна небеларускі характар і лёгка паддаваліся ўплыву савецкага ці польскага падпольля. Аднак стаўка Кубэ на беларускі нацыяналізм рабіла сваё, і зь вясны 1942 г. становішча пачало мяняцца. Гэтаму спрыяла беларуская адміністрацыя, прэстыж беларускай мовы як дзяржаўнай, дзейнасьць Беларускай народнай самапомачы, самааховы, Саюзу беларускай моладзі, Рады даверу і Беларускай цэнтральнай рады. Як сьведчыць архіўная дакумэнтацыя, прагрэс беларускага нацыяналізму непакоіў савецкае і польскае падпольле, якое крывава распраўлялася зь беларускімі дзеячамі. Адзнакай росту нацыянальнай сьвядомасьці ёсьць тое, што ў чэрвені 1944 г. дзясяткі тысячаў жыхароў Беларусі выбралі незайздросны лёс выгнанцаў замест бальшавіцкага “вызваленьня”.
Не калябарацыя
“НН”: У такім выпадку, ці правамоцны да беларускіх дзеячоў часоў вайны тэрмін “калябаранты”? І наколькі арыентацыя на Нямеччыну была на той час апраўданая?
Ю.Т.: Калябарацыяй звычайна называюць супрацоўніцтва з ворагам на шкоду сваёй дзяржаве і народу. Пры такім разуменьні калябарацыя ня можа быць апраўданай, яна караецца як здрада радзіме. Асноўнай мэтай беларускіх нацыянальных дзеячоў было стварэньне перадумоваў для аднаўленьня ў спрыяльны момант ліквідаванай бальшавікамі дзяржаўнасьці. Першачарговай задачай лічылася абуджэньне нацыянальнай сьвядомасьці народу, арганізацыя беларускай адміністрацыі і войска. Такія памкненьні былі непрымальныя для Савецкага Саюзу, яны ігнараваліся ягонымі саюзьнікамі — ЗША і Вялікай Брытаніяй. А таксама польскім эміграцыйным урадам, зацікаўленым у аднаўленьні Рыскай дамовы і ў падзеле Беларусі.
Спробы нацыянальных дзеячоў аднавіць незалежную дзяржаву, якая павінна была забясьпечыць інтарэсы беларускага народу, ніяк нельга лічыць калябарацыяй у вышэйакрэсьленым сэнсе. Іх стаўленьне да Нямеччыны можна трактаваць як нармальнае супрацоўніцтва ў галіне палітыкі. Такое супрацоўніцтва было ж прымальным для СССР у 1939—41 г., калі яно адпавядала ягоным інтарэсам.
“НН”: Дык у чым тады прычына настолькі рознага стаўленьня ў беларускай гістарыяграфіі да нацыянальнага руху часоў вайны?
Ю.Т.: Тое, што ацэнкі бываюць розныя, — гэта нармальна. Такое права аўтараў. На падставе тых шматлікіх публікацыяў, якія атрымліваю, складваецца ўражаньне, што за апошняе дзесяцігодзьдзе беларуская гістарыяграфія зрабіла значны прагрэс у вывучэньні розных аспэктаў жыцьця пад нямецкай акупацыяй, у тым ліку і ў вывучэньні дзейнасьці нацыянальных арганізацый. Выяўляюцца і публікуюцца новыя факты, дакумэнты, апрацоўваюцца біяграфіі. Заўважаецца таксама, што стаўленьне гісторыкаў і публіцыстаў да дзеячоў той пары стала менш эмацыйным, а больш аргумэнтаваным, культурным. Нават у выпадку нэгатыўнай ацэнкі. На гэтым фоне бессэнсоўнае тое, што робіцца на заказ. Бессэнсоўна ганьбаваць нацыянальную сымболіку толькі таму, што яна выкарыстоўвалася ў гады акупацыі. Сёньня над Крамлём лунае сьцяг, якім карысталіся ўласаўцы, і ніякі нармальны чалавек цяпер не аплёўвае таго сьцяга.
Запісала Натальля Гардзіенка
“На нашым “заходнім фронце” доўгі час не было аніякіх пераменаў. Усё напісанае і выдадзенае пра апошнюю вайну ў Беларусі ціснула цяжарам аднастайнасьці. Здавалася, навуковыя высілкі гісторыкаў вайны зводзіліся да адпаведнага паказу адно трох дазволеных тэм — савецкага партызанскага руху, камуністычнага падпольля і фашысцкіх злачынстваў на тэрыторыі краіны. Невыпадкова па акупацыйнай гісторыі Беларусі савецкая гістарычная навука так і не стварыла цэльнага манаграфічнага дасьледаваньня. Вось жа першай такой манаграфіяй стала перакладзеная з польскай мовы на беларускую доктарская праца Юр’я Туронка (“Беларусь пад нямецкай акупацыяй” — рэд.), якая выйшла ў Менску ў 1993 г.”
Генадзь Сагановіч. Беларускі прарыў на “заходнім фронце”. Скарыніч, выпуск 4, Менск, 1999.
