Калекцыянаваць можна ўсё — ад паштовых марак, кактусаў і анэкдотаў да высакародных учынкаў і чужых душаў. Я зьбіраю рознакаляровыя шкельцы, зь якіх складаецца мазаіка Беларускага сусьвету. Такіх шкельцаў мільёны, таму майму занятку няма й ня можа быць канца. Варта прымружыць адно вока, а да другога прыкласьці шкельца, і... Вось — апошні набытак. Я пераношуся ў пачатак шасьцідзясятых гадоў мінулага стагодзьдзя ў Бабруйск, у пясочніцу пасярод закрытага сталінскага двара, дзе ставіцца свая п’еса чалавечых жарсьцяў. Яшчэ адзін цэлы і цэльны сьвет. Гэтае шкельца я выпрасіў у Віталя Каракорскага. Віталь Каракорскі — добра вядомы ў Літве журналіст і аналітык. Ягоныя праграмы на нацыянальнай тэлевізіі глядзяць і ўплывовыя палітыкі, і паспалітая публіка. Вядомы ён яшчэ з тых часоў, калі генэрал Усхопчык, цяперашні намесьнік міністра абароны Беларусі, на танках захапіў віленскую тэлевежу і ў Літве на дзевяць месяцаў усталявалася двоеўладзьдзе. Віталь тады рабіў паўпадпольныя радыёперадачы з паддашку віленскага Палацу спорту. Больш за 10 гадоў прамінула з тае пары. Амаль столькі, колькі Віталь абяцаў мне напісаць эсэ пра ягоны родны Бабруйск — падараваць сваё шкельца ў маю калекцыю. Верагодна, і праўда, абяцанага трэба было добра пачакаць. І вось час прыйшоў.
Вось жа, Бабруйск, 60-я гады мінулага стагодзьдзя. Калі, як той казаў, дрэвы былі вялікія, сонца ярчэйшае і ніхто нават уявіць ня мог, што яго чакае наперадзе.
Сяргей Паўлоўскі
Віталь Каракорскі
Бабруйскі сьвет
Трэба ўвесь час падымаць галаву і паволі, крок за крокам, падаваць назад, каб пабачыць, як сканчаецца вялізны комін ды пачынаецца бясконцы блакіт. Выпадае ня кожным разам, таму што баліць шыя ды перашкаджае пясочніца. Можна, зразумела, узяць трохі ўбок, але гэта будзе ня тое, як кажа Юлька, — нецікава.
Крок, яшчэ крок. Дзе ты, пясочніца?
А ў ёй якраз Юлька, Марацік, Слаўка. Крыху далей, у альтанцы, Шпак і Вікторчык, і гэта небясьпечна, таму што яны старэйшыя, і ад іх ды яшчэ больш старэйшых братоў Маславых заўсёды ідзе пагроза.
Пясочніца ці альтанка, ці нават павеці — гэта нецікава, бо яны належаць усім. А вось комін у небе — толькі твой, і таму ты нікому, нават Мараціку, пра яго ніколі ня скажаш.
* * *
Мне пашанцавала: дом, у якім я нарадзіўся, меў клясычны гермэтычны двор. Нават зь дзьвюма брамамі, якія ўвечары зачыняліся. (Праз пэўны час іх зьнялі.) Нават два ўваходы былі ў кожным пад’езьдзе — парадны і працоўны, гэтак званы чорны. (Праз пэўны час парадныя дзьверы таксама зьніклі, іх замуравалі.)
Дом быў, як дарослыя казалі, сталінскі, то бок кватэры ў ім былі аграмадныя, столі — высачэзныя, у калідоры я катаўся на ровары і гуляў у футбол з Марацікам. На кухні па сьвятах уся сям’я зьбіралася, нават калі хто з дванаццаці бабуліных братоў зь сям’ёю зь Піцеру прыяжджаў.
Праўда, у большасьці гэткіх кватэраў жыла не адна, як у нас, а прынамсі дзьве сям’і, але сам дом ня быў у тым вінаваты. Дом быў добры. Дом належаў швэйнай фабрыцы імя Фэлікса Эдмундавіча Дзяржынскага.
* * *
Швэйная фабрыка імя Дзяржынскага была побач з домам, праз квартал. Але які гэта быў квартал! Яго плошчу займаў Дом афіцэраў. “Афік”, як казаў Марацік. Людзей ва ўніформах тут было шмат, як і ва ўсім горадзе. У Доме афіцэраў усяго было шмат. Спартовая заля, напрыклад, у якой спаборнічалі штангісты (уражаньне было такое, што гэтыя волаты выступаюць штодня). Кавярня, а ў ёй ліманад “Крушон” — больш нідзе яго ня бачыў, толькі там. А самае галоўнае — у “Афіку” было кіно. Ранішні сэанс — 10 капеек. І фільмы былі асаблівыя — толькі замежныя. Быццам хтосьці, так бы мовіць, наверсе вырашыў, што вайскоўцам глядзець савецкія агіткі нецікава. Менавіта тут я пабачыў усіх Фантамасаў, ДэФюнэсаў, СафіЛарэнаў і ўвогуле праўду пра іх “шалёны, шалёны, шалёны сьвет”. Ну і пра Чынгачгукаў з ГойкаМіцічамі разам, зразумела.
Кінатэатраў у горадзе было няшмат. “Таварыш” у цэнтры, “Пралетарскі” бліжэй да чыгункі, ды яшчэ “Мір” у гарадзкім садзе. Апошні мадэрновы, зь дзьвюма залямі, зялёнай і блакітнай. І гэткім чынам глядач меў магчымасьць выбіраць, які фільм яму глядзець — блакітны індыйскі ці зялёны савецкі.
Потым у гэтак званых спальных раёнах пабудавалі яшчэ адзін кінатэатар — “Перамога”, але я там бадай што й ня быў, бо раёны гэтыя — бадай што й не Бабруйск ужо, прынамсі іншы горад.
* * *
“Канал, дзе немцы загубілі Розу
Л., як патушаную папіросу...
Ёсіф Бродзкі
Калі ўжо ідзецца пра назвы, трэба затрымацца, бо тапаніміка майго гораду, як кажуць у іншым месьце, у Адэсе, — гэта штосьці адмысловае. Мой дом, Дом афіцэраў, фабрыка Дзяржынскага пасьлядоўна стаяць на вуліцы Сацыялістычнай. Калі першыя суседзі зьехалі ў Амэрыку і раптам ад іх — з таго сьвету! — прыйшоў ліст, дык выпала на капэрце пабачыць: Socialisticheskaja Street. “Толькі б на іхных стрытах сацыялізму не было”, — сказаў, як памятаю, у той момант Слаўка. Але калі гэта яшчэ будзе!..
...Дарэчы, слова street вельмі адпавядае майму гораду, бо пабудаваны ён як той Мангэтан у Новым Ёрку. Калі Сацыялка — так яе тут скарочана і з пэўнай ласкаю называюць — гэта стрыт, дык вось вам назвы нашых іншых стрытаў, гэта значыць раўналежных Сацыялцы вуліц: Савецкая, Кастрычніцкая, Энгельса, Урыцкага, Тухачэўскага і г.д.
А вось назвы авэню, то бок вуліц, пэрпэндыкулярных стрытам: Пралетарская, Інтэрнацыянальная, Камсамольская, Камуністычная, Карла Маркса, Карла Лібкнэхта, Розы Люксэмбург...
Калі ў Амэрыцы пасадзілі на электрычнае крэсла ці то мафіёзі, ці то камуністаў, дык у горадзе маім зьявіліся адпаведныя вуліцы: Сака (асобна) і Ванцэці (асобна).
А вуліца МОПРа? Міжнароднае арганізацыі дапамогі працоўным на гэтым сьвеце, напэўна, шмат дзесяцігодзьдзяў як няма, а вуліца — вось яна, МОПРа: і калі суха — МОПРа, і калі мокра — МОПРа. Але гэта ўсё, мабыць, назвы 30-х гадоў мінулага стагодзьдзя. Значна пазьней надышоў час, як сёньня кажуць, кланаваньня: ёсьць Камсамольская — дык будзе 50-годзьдзя ВЛКСМ, ёсьць Кастрычніцкая — дык на табе 50-годзьдзя Кастрычніцкай рэвалюцыі. Але ўсё гэта ў тых самых спальных раёнах, у іншым горадзе.
Асаблівая тэма — па ленінскіх мясьцінах. Ільліч, кажуць, горад мой праяжджаў па чыгунцы ў эміграцыю і на станцыі схадзіў у буфэт па піва. Таму апроч Ленінскае вуліцы ёсьць яшчэ і вуліца Леніна (былая Максіма Горкага), і плошча Леніна, і санаторый імя Леніна, і машынабудаўнічы завод імя Леніна, і шэсьць (магчыма, і больш, але я памятаю шэсьць) помнікаў правадыру сусьветнага пралетарыяту. Толькі вось за пралетарскага пісьменьніка Горкага крыху крыўдна: ведаў бы ён, што вуліцу адбяруць, — не пісаў бы, напэўна, свайго нарысу “Ўладзімер Ільліч Ленін”, за які Марацік у шостай клясе атрымаў “тройку”, хоць і чытаў, а я — “пятак” не чытаўшы.
* * *
Комін — той самы, ад качагаркі — можна бачыць і праз акенца на кухні. Ня цалкам, а часткова, да чацьвертага паверху. А там, на чацьвертым паверсе, побач з комінам — балькон, і на ім стаіць малады Чарток і паліць. А потым стаіць стары Чарток і паліць. Яны вось так, па чарзе, менавіта паляць, бо яны — польскія. Так кажа бабуля. А дзед нічога ня кажа — ён гэтых Чарткоў ня любіць. Асабліва старога. Бо ён добры кравец, але сышоў з фабрыкі Дзяржынскага. Ён не кравец нават, а кройшчык. І ён мае патэнт. (Празь дзесяць гадоў дзед адвядзе мяне да старога Чартка, і той зробіць — і вельмі добра зробіць — першы і апошні ў маім жыцьці замоўлены касьцюм.) Дзед лічыць Чартка дробным уласьнікам, а гэта чамусьці нядобра. Дзед працуе на фабрыцы Дзяржынскага галоўным бухгальтэрам. Толькі па яго ў наш двор час ад часу прыяжджае аўтамабіль. Я нават марку гэтае машыны ведаю — “Опэль”. Яна трафэйная. На ёй мой дзед прыехаў з вайны і падарыў роднаму калектыву дзяржынцаў. Яшчэ ў нашым двары ёсьць дзьве свае машыны: інвалідка адваката Альтшулера і цяжкавік ГАЗ дзядзькі Толі з арыстакратычным прозьвішчам Маркізаў — гэта Славікаў бацька. Маркізавы жывуць таксама на чацьвертым паверсе, толькі ў нашым другім пад’езьдзе, пад імі — мы, а ў першым — пад Чарткамі — жыве адвакат Альтшулер. Ён кульгае. Ён такі з вайны прыйшоў. Дзед мой таксама ваяваў і, дзякуй богу, ня ўсё аддаў родным дзяржынцам. Трафэйныя компас ды бінокль — мае самыя лепшыя цацкі. У бінокль я гляджу на першы паверх першага пад’езду. Вось у акенцы Марацік. Мы зь ім сёньня ідзем да ягоных сваякоў. Яны жывуць побач з рынкам — гэта далёка за фабрыкай, амаль што пры канцы Сацыялкі.
Ідзем мы ня самі, а з Марацікавай мамай. Яна таксама польская, і сваякі побач з рынкам — таксама. Стрыечнага брата Мараціка завуць Ян. Бацька ягоны кепска размаўляе па-расейску, таму з Марацікавай мамай Цыляй яны гавораць на ідыш.
* * *
Пра паходжаньне сваё не арыйскае я даведаўся зноў-такі праз Мараціка. Старэйшыя за нас Шпак і Вікторчык менавіта яго з нашай пясочнай кампаніі выбралі на ролю жыдзяняці. Не мяне, не стопрацэнтовую Юльку, ня чорненькага Славіка, а чамусьці бландзіністага Мараціка. Магчыма, таму, што ягоная матка Цыля праз адчыненае акенца першага паверху часьцей за іншых матак і бабуляў клікала яго дахаты: “Марацік, дамоў”.
Што цікава, значна пазьней высьветлілася, што Шпак і Вікторчык — таксама, так бы мовіць... Карацей, паўжыдкі. Абодва жывуць цяпер у Ізраілі, у Ашдодзе. Вікторчык нават прозьвішча зьмяніў, ён цяпер бэн Авігдор. А на той час цярпеў ад іх Марацік, і ад братоў Маславых цярпеў таксама.
Калі аднойчы я гэтую гісторыю распавёў бабулі, яна мне паведаміла, што я таксама... І ня толькі я, але й бацькі мае, і дзяды, і яна сама, і ўсе яе 12 братоў. І значная частка жыхароў нашага дому. І гэтак далей. А яшчэ яна сказала, што па-расейску слова “жыд” гучыць крыўдна, а па-польску ці па-беларуску — не.
(Потым я зразумеў, што калі хто і зьберагаў жыдоўскую традыцыю ў нашай сям’і, дык гэта менавіта бабуля. Яна ніколі нічога не рабіла ў суботы. Яна мела асобны нож для каўбасы і адмысловы посуд для мяса і для малака. Яна невядома якім чынам даведвалася пра блізкія жыдоўскія сьвяты. Яна давала мне паводле жыдоўскае традыцыі грошы на хануку. Праўда, і без ханукі яна мне грошы давала. Але гэта потым.)
А вось пра тое, што Палац культуры, дзе я займаўся ў музычнай школе, — гэта перабудаваная сынагога, я даведаўся ад дзеда. На той час мяне гэта ўжо не зьдзівіла. На ўласныя вочы я бачыў, як касьцёл ператварылі ў будаўнічы трэст, а праваслаўную царкву — у басэйн.
* * *
Чарговы раз, калі браты Маславы казалі Мараціку: “Мы — рускія, а ты — жыд”, Слаўка раптам устаў у нашай пясочніцы ў поўны рост і абвясьціў: “А я — беларус!” Пра тое, што дзесьці зусім побач існуюць нейкія беларусы, я ўжо ведаў, бо ведаў, што ёсьць такая мова — беларуская. А калі ёсьць мова, дык павінны быць і людзі, якія на ёй размаўляюць. (Пра лёс лаціны я на той час яшчэ нічога ня ведаў.)
А пра тое, што ёсьць мова такая — беларуская — я даведаўся зноў жа ад дзеда. Ён выпісваў адзіную гарадзкую газэту “Камуніст”. Я на той час якраз навучыўся чытаць, і мяне зацікавіла, чаму літара “і” ў слове “камуніст” напісаная нязвыкла. “Гэта па-беларуску”, — адказаў дзед.
Потым на каробцы з цукеркамі я прачытаў: “Кандытарская фабрыка “Чырвоны харчавік”. І сёньня я ня здольны зразумець, чаму гэты харчавік — чырвоны. Што зь ім здарылася? Ці яму сорамна за тое, што ён менавіта харчавік? Ці цукерак зь лікёрам наеўся столькі, што пачырванеў? Вось дзядзька Толік, калі ня езьдзіў на сваім ГАЗе, дык быў чырвоны, лаяўся, біў жонку, і Слаўку таксама біў. А калі ня быў чырвоны, дык вельмі добры быў дзядзька, дазваляў нават у кабіне пасядзець і руль пакруціць. Вось адвакат Альтшулер ніколі не дазваляў круціць руль сваёй “інвалідкі”.
А потым раптам памёр дзядзька Толік Маркізаў. І гэта былі першыя на маёй памяці хаўтуры ў нашым двары. І неўзабаве зьехалі з дому Слаўка з маткай. А потым і Цыля з Марацікам атрымалі кватэру на вуліцы Горкага (пасьля — Леніна) у гэтак званым хрушчоўскім доме.
А ўсьлед і мае бацькі зьехалі, бо мама чакала для мяне браціка.
І толькі Юлька засталася. Але ўжо не ў пясочніцы, а ў альтанцы з братамі Маславымі і са Шпакам зь Вікторчыкам. Шкада яе, Юльку: што будзе рабіць яна адна, бяз нас, з гэтымі антысэмітамі?
А мы — Марат Залатароў, Станіслаў Маркізаў і я — яшчэ сустрэнемся ў гэтым жыцьці, яшчэ пойдзем па Сацыялцы ажно ад Бярэзіны да самай чыгункі. І Марат, пабачыўшы шыльду на краме — “Лакамка”, — скажа: “Глядзі ж ты, па-беларуску напісана”, а Слаўка яму: “Не, гэта па-расейску, толькі з памылкай”. Але гэта ўсё будзе на іншых старонках, і горад будзе іншы, і мы самі. А цяпер я апошні раз, задзёршы галаву, гляджу на комін, зь якога хутка пойдзе дым, бо скончылася лета і чырванее восень.
