Гайнрых Бёль
Мой сумны твар
Калі я стаяў ля гавані, назіраючы за чайкамі, мой сумны выраз твару кінуўся ў вочы паліцыянту, які патруляваў квартал. Я загледзеўся на птушак, якія луналі, раз-пораз кідаючыся ўверх і ўніз з дарэмным спадзяваньнем знайсьці штосьці ядомае: порт быў закінуты, на каросьлівай скуры тлустай зеленаватай вады гойдалася сьмецьце; ніводнага карабля, заржэлыя краны, складавыя памяшканьні з праваленымі стрэхамі; пацукі ў чорных руінах ля набярэжнай, цішыня. Сувязь з вонкавым сьветам перарвалася тут шмат год таму.
Я пільна сачыў за палётам адной чайкі. Пужлівая, як ластаўка, што прадчувае непагадзь, яна лунала над самай паверхняй вады і толькі час ад часу, з пранізьлівым крыкам, адважвалася кінуцца ўгору, да сябровак.
Я жадаў у той момант толькі аднаго — мець хлеб, каб карміць чаіц, адшчыкваць крошкі і ставіць пэўныя белыя кропкі на іхных бязладных палётах, вызначаць цэль, да якой яны маглі б ляцець, засяродзіць гэтае лунаньне пераблытаных шляхоў на кідку кавалка хлеба, падхопліваючы кірункі палётаў, як гэта робяць са зьвязкай шнуроў.
Але я быў такі ж галодны, як і яны, такі ж стомлены, але шчасьлівы, нягледзячы на мой смутак, бо было добра стаяць тут, рукі ў кішэнях, назіраць за чайкамі і піць тугу.
Раптам на маё плячо лягла рука і чыйсьці голас загадаў: “Хадзіце за мною!” Пры гэтым рука паспрабавала схапіць мяне за плячо і рэзка павярнуць. Я застаўся стаяць, строс руку з пляча і спакойна спытаў:
— Вы што, звар’яцелі?
— Таварыш, — адказаў нябачны мне чалавек, — я Вас папярэджваю…
— Пане, — паправіў я.
— Паноў няма, — выгукнуў той гнеўна. — Мы ўсе таварышы!
Ён падступіўся бліжэй, зірнуў на мяне збоку, і я быў вымушаны схаваць свой шчасьлівы летуценны погляд і патануць у ягоных сумленных вачах. Гэты чалавек ва ўніформе быў сур’ёзны, як буйвал, які дзесяцігодзьдзямі ня жор нічога, акрамя абавязку.
— Зь якой прычыны… — пачаў я.
— Прычына дастатковая, — адказаў ён. — Ваш сумны твар.
Я зарагатаў.
— Не сьмяяцца! — ягоны гнеў быў непадробны. Спачатку я падумаў, што яму проста сумна, бо ня схопленая ніводная незарэгістраваная прастытутка, ніводзін марак, які ледзь трымаецца на нагах, ніводзін злодзей ці ўцякач. Але ў наступны момант я адчуў, што гэта было сур’ёзна: ён хацеў затрымаць мяне.
— Хадзіце за мною!
— За што? — запытаў я спакойна, аднак ён ужо не тлумачыў — маё левае запясьце нечакана абвіў тонкі ланцуг. У гэты момант я зразумеў, што зноўку прапаў, і, апошні раз зірнуўшы на бесклапотных чаек у прыгожым шэрым небе, памкнуўся быў кінуцца ў ваду. Мне здавалася, што лепш захлынуцца ў гэтых брудных памыях, чым быць задушаным сяржантам у нейкім закутку альбо зноў сесьці ў турму. Але паліцыянт імгненна падцягнуў мяне так блізка да сябе, што ўцёкі зрабіліся немагчымыя.
— Але за што? — запытаў я ізноў.
— Ёсьць закон, згодна зь якім Вы мусіце быць шчасьлівым.
— Я шчасьлівы! — крыкнуў я.
— Ваш сумны твар… — ён пахітаў галавою.
— Але я ня чуў пра такі закон!
— Няведаньне закону не вызваляе ад пакараньня. Пазаўчора пра яго было абвешчана праз усе гукаўзмацняльнікі, ва ўсіх газэтах, а для тых, — тут ён кінуў на мяне пагардлівы позірк, — хто ня меў асалоды цешыцца паведамленьнямі прэсы і радыё, па ўсіх вуліцах былі раскіданыя ўлёткі. Так што трэ будзе яшчэ разабрацца, дзе Вы, таварыш, бавілі апошнія трыццаць шэсьць гадзінаў.
Ён пацягнуў мяне. Толькі цяпер я адчуў, што дзень халодны, а ў мяне няма паліто, толькі цяпер мяне пачаў даймаць голад і забурчала ў страўніку, толькі цяпер я ўсьвядоміў, што я брудны, няголены, абарваны і што існуюць законы, паводле якіх кожны таварыш павінен быць чысты, паголены, шчасьлівы і сыты. Ён пхаў мяне перад сабою, як пудзіла, злоўленае на крадзяжы, якое мусіць пакінуць мясьціны сваіх мараў і зноў апынуцца на ўскрайку поля. Вуліцы былі пустыя, дарога да пастарунку недалёкая. Хоць я і ведаў, што ў хуткім часе зноў знайшлася б прычына, каб схапіць мяне, на сэрцы стала цяжка. Ён вёў мяне празь мясьціны майго юнацтва, якія я зьбіраўся наведаць пасьля гавані: сады, некалі поўныя кустоўя, прыгожыя ў сваёй неўпарадкаванасьці, колісь зарослыя сьцяжынкі — усё гэта было цяпер сплянаванае, пастрыжанае, чыстае, чатырохкутнае, падрыхтаванае да парадаў, якія патрыятычныя фармаваньні ладзілі тут штотыдня ў панядзелак, сераду і суботу. Толькі неба і паветра былі ранейшыя, як і ў тыя дні, калі маё сэрца поўнілася марамі.
Мімаходзь я заўважыў, што над адной з казармаў для каханьня ўжо вывешаны дзяржаўны сьцяг для тых, каму ў сераду надышла чарга спазнаць гігіенічную радасьць; некаторыя надзеленыя паўнамоцтвамі піўныя ўжо вывесілі над дзьвярыма выразаны з бляхі куфаль, размаляваны ўпоперак дзяржаўнымі колерамі: сьветла-руды, цёмна-руды, сьветла-руды. Вядома, радасьць ужо панавала ў сэрцах тых, хто быў унесены ў дзяржаўны сьпіс пітакоў па серадах і мог паспытаць піва ў гэты дзень.
Усе людзі, якіх мы сустракалі, нібыта выпрамянялі стараннасьць, тонкі флюід руплівасьці ахопліваў кожнага па меры набліжэньня паліцыянта; усе паскаралі крок, рабілі заклапочаны выгляд, а жанчыны, якія выходзілі са складоў, надавалі сваім тварам выраз тае бадзёрае весялосьці, якую яны мусілі выказваць ад усьведамленьня важнасьці ўскладзеных на іх абавязкаў хатняй гаспадыні, якая штовечар асьвяжае сілы дзяржаўнага работніка смачнымі стравамі.
Але ўсе гэтыя людзі спрытна пазьбягалі нас — ніхто зь іх не пераходзіў нам дарогу, любыя прыкметы жыцьця зьнікалі за дваццаць крокаў ад нас, кожны стараўся хутчэй увайсьці ў склад ці завярнуць за рог будынку, сёй-той мог ускочыць у найбліжэйшы пад’езд і спалохана чакаць за дзьвярыма, пакуль ня сьціхнуць нашыя крокі.
Толькі раз на скрыжаваньні нам сустрэўся стары са значкай школьнага настаўніка на грудзях; ён не пасьпеў ухіліцца, і яму заставалася толькі — прывітаўшы, згодна з прадпісаньнем, паліцыянта і ў знак поўнай пакорлівасьці тройчы пляснуўшы сябе далоньню па галаве — выканаць свой абавязак: плюнуць мне тройчы ў твар з абавязковым выкрыкам: “Здрадніцкая сьвіньня!” Ён добра пацэліў, але дзень быў гарачы і ў ягоным горле было суха, таму ў мяне трапілі толькі вартыя жалю пустыя харкі. Я, насуперак прадпісаньню, міжволі паспрабаваў выцерціся рукавом. За гэта паліцыянт ляснуў мне нагою пад зад, даў грымака па хрыбце і сказаў спакойным голасам: “Першая ступень”, — то бок першая, самая мяккая форма пакараньня, якую выкарыстоўвае кожны паліцыянт.
Школьны настаўнік засьпяшаўся прэч. Усе ад нас хаваліся, толькі адна жанчына, што якраз праветрывала, згодна з прадпісаньнем, казарму каханьня перад вечаровымі радасьцямі, бледнатварая азызлая бляндынка, паслала мне вобмельгам паветраны пацалунак. Я ўсьміхнуўся з удзячнасьцю, а паліцыянт зрабіў выгляд, што ён нічога не заўважыў. Гэтым жанчынам дазваляецца тое, за што любога іншага абавязкова пакаралі б, бо яны робяць вельмі важны ўнёсак ва ўзьняцьце агульнай працоўнай радасьці. Іх лічаць як бы па-за законам — саступка, значнасьць якой як прыкмету пачатку лібэралізацыі закляйміў дзяржаўны філёзаф доктар Бляйгёт у абавязковым для ўсіх часопісе па дзяржаўнай філязофіі. Я прачытаў гэта дзень таму па дарозе ў сталіцу, знайшоўшы ў вясковай прыбіральні некалькі выдраных старонак, якія студэнт — відаць, гаспадарскі сын — пазначыў дасьціпнымі камэнтарамі.
На шчасьце, мы пасьпелі дайсьці да пастарунку перш, чым сырэны абвясьцілі пра канец працоўнага дня і на вуліцы вывалілі тысячы людзей зь лёгкімі прыкметамі шчасьця на тварах (бо было загадана ў такіх выпадках не выказваць вялікай радасьці, каб не здавалася, што працу рабілі пад прынукай; бурная весялосьць мусіла панаваць на пачатку працы — бурная весялосьць і сьпевы): усе гэтыя тысячы плявалі б на мяне. Зрэшты, яшчэ дзесяць хвілінаў пасьля гудка кожны працаўнік мусіў грунтоўна абмывацца, згодна зь лёзунгам тагачаснага кіраўніка дзяржавы: шчасьце і мыла.
Дзьверы квартальнага пастарунку, простай бэтоннай калоды, ахоўваліся вартавымі, якія прынялі неабходныя фізычныя меры: моцна выцялі мяне прыкладамі па баках і рулямі ў плечы, згодна з прэамбулай да дзяржаўнага закону №1: “Кожны паліцыянт павінен прадэманстраваць кожнаму схопленаму сваю сілу, за выключэньнем паліцыянта, які яго схапіў, бо апошні будзе мець шчасьце зьдзейсьніць неабходныя фізычныя мерапрыемствы на допыце”. Дзяржаўны закон №1 гучыць так: “Кожны паліцыянт можа пакараць кожнага, ён мусіць пакараць кожнага злачынцу. Беспакаранасьці не існуе ні для кога з таварышаў, ёсьць толькі магчымасьць ня быць пакараным”.
Мы мінулі доўгі пусты калідор з мноствам вялікіх вокнаў, дзьверы аўтаматычна расчыніліся, бо ахоўнікі ўжо паведамілі ўсім пра нашае прыбыцьцё, а ў тыя дні, калі ўсе былі шчасьлівымі, сумленнымі ды прыстойнымі і кожны стараўся змыліць прадпісаныя яму на дзень паўкіляграма мыла, схапіць (арыштаваць) кагосьці за штосьці было цяжка.
Мы ўвайшлі ў амаль пусты пакой зь пісьмовым сталом, тэлефонам і двума крэсламі, я павінен быў стаць пасярэдзіне пакою; паліцыянт зьняў свой шлем і сеў.
Спачатку было ціха і нічога не адбывалася; яны робяць так заўсёды; гэта найгорш; я адчуваў, як ніякавее мой твар, я быў стомлены і галодны, апошні сьлед таго шчасьлівага суму знік, бо я ведаў, што прапашчая мая справа.
Праз колькі сэкундаў моўчкі зьявіўся бледнатвары высокі мужчына ў карычневай уніформе сьледчага для папярэдніх допытаў; ён сеў і толькі пасьля паглядзеў на мяне.
— Прафэсія?
— Просты таварыш.
— Нарадзіўся?
— 1. 1. першага, — адказаў я.
— Апошні занятак?
— Вязень.
Абодва пераглянуліся.
— Калі і дзе вызвалены?
— Учора, дом 12, камэра 13.
— Куды звольнены?
— У сталіцу.
— Дакумэнт.
Я дастаў з кішэні пасьведчаньне аб вызваленьні і падаў яму. Ён прымацаваў яго да зялёнай карты, у якую запісваў мае зьвесткі.
— За якое злачынства?
— Шчасьлівы твар.
Абодва пераглянуліся.
— Растлумачыць, — загадаў сьледчы папярэдняга допыту.
— Тады, — сказаў я, — мой шчасьлівы твар кінуўся ў вочы паліцыянту, бо была абвешчаная агульная жалоба. Гэта быў дзень сьмерці Кіраўніка.
— Працягласьць пакараньня?
— Пяць.
— Паводзіны?
— Дрэнныя.
— Прычына?
— Недастатковы ўдзел у працы.
— Скончана.
Сьледчы для папярэдніх допытаў падняўся, падышоў да мяне і дакладным ударам выбіў мне тры пярэднія зубы: знак таго, што я рэцыдывіст, — узмоцненая мера пакараньня, на якую я не разьлічваў. Пасьля сьледчы для папярэдніх допытаў выйшаў і замест яго зьявіўся тоўсты дзяцюк у цёмна-рудой форме — сьледчы.
Яны білі мяне ўсе: сьледчы, старшы сьледчы, галоўны сьледчы, судзьдзя пачатковай і судзьдзя апошняй інстанцыі, а паліцыянт выкарыстаў усе фізычныя меры, як і прадугледжвалася законам. І яны засудзілі мяне за мой сумны твар на дзесяць гадоў, як яны засудзілі мяне пяць год таму за мой шчасьлівы твар на пяць гадоў.
Надалей я буду намагацца ня мець ніякага твару, калі здолею вытрываць наступныя дзесяць гадоў шчасьця і мыла...
Пераклала зь нямецкай
Раіса Крывальцэвіч
Гэты твор Гайнрыха Бёля друкуецца па-беларуску ўжо ў трэцім перакладзе. Раней апавяданьне “Мой сумны твар” зьмяшчала “Крыніца” (№1—2001) у перакладзе Вольгі Гурло, а ў перакладзе Алеся Пяткевіча — “ARCHE” (№2—2001). У “Нашай Ніве” сваю вэрсію сумнага твару нашага часу прапануе Раіса Крывальцэвіч.
Гайнрых Бёль — нямецкі пісьменьнік, ляўрэат Нобэлеўскай прэміі. Нарадзіўся ў 1917 г. у Кёльне ў каталіцкай сям’і. Бацька Гайнрыха, скульптар Віктар Бёль, выхоўваў сына на гуманістычных ідэалах, рэлігійнасьці. Гайнрыху было 16, калі да ўлады ў краіне прыйшлі фашысты. У той час ён вучыўся ў гімназіі. З двухсот вучняў толькі чацьвёра ці пяцёра не належалі перад выпускам да “Гітлерюгенду”. Сярод іх — Бёль. Па суботах, калі іншыя гімназісты маршыравалі і вывучалі зброю, гэтым чатыром-пяці даводзілася выконваць брудную працу, прыбіраць памяшканьні. У Кёльнскім унівэрсытэце Гайнрых пасьпеў правучыцца толькі месяц — пачалася вайна. Жорсткі абсурд казармавага быту, разуменьне бязглуздасьці і злачыннасьці вайны перасьледавалі салдата вэрмахту Гайнрыха Бёля ўсе шэсьць гадоў на фронце. Ён намагаўся ўхіліцца ад вайны: сымуляваў хваробы, двойчы падрабляў дакумэнты, спрабаваў дэзэрціраваць. Польшча, Францыя, СССР, раненьні, якіх Бёль прагнуў, адчайнае жаданьне выжыць і вярнуцца да сваёй сям’і: у 1942 г. ён ажаніўся з Ганнай-Марыяй Цэх. За час вайны Бёль напісаў ёй каля трох тысяч лістоў…
Творы нямецкага пісьменьніка пераклікаюцца з прозай Васіля Быкава. Тая самая тэма — лёс маленькага чалавека ў дыктатарскай дзяржаве, праблема выбару і ўнутранага супраціву, супрацьстаяньня злу. У часе вайны абодва пісьменьнікі ўдзельнічалі ў адных і тых жа баях на тэрыторыі Малдавіі — з розных бакоў. Пазнаёміліся яны ў 1983 г. на кангрэсе пісьменьнікаў у Кёльне. Быкава крануў вобразны бёлеўскі заклік да прымірэньня і пераадоленьня варожасьці празь любоў.
Бёль памёр у 1985 г. Часопіс “Spiegel“ зьмясьціў нэкралёг: “Антыфашысцкі, антымілітарысцкі, антыбуржуазны пісьменьнік Бёль, каталік, які крытыкаваў царкву, летапісец і заступнік маленькіх людзей, які пагарджаў усялякай іерархіяй...”.
Р.К.
