Лёнік Тарасэвіч: “Падлеткам мне таксама хацелася быць як усе”
— У Польшчы цябе лічаць беларускім мядзьведзем. А як ты адрэкамэндоўваешся за мяжой?
— Мастак з Польшчы, і ўсё. Бо нешта большае там цяжка патлумачыць. Неяк яшчэ за савецкім часам пісьменьнік Сакрат Яновіч, мой сусед празь лес з Крынак, намагаўся давесьці некаму на Захадзе, што ён беларус. Ягоны суразмоўнік быў зьдзіўлены: “Спадар такі малады — і белагвардзеец?” Цяпер Беларусь займела ўласнага рэклямнага агента — Лукашэнку. Але мне таксама даводзілася даваць ідыёцкія тлумачэньні. У варшаўскім мастацкім асяродку шмат каму нават здавалася, што ў мяне нейкая псыхічная хвароба, нейкая манія, якая завецца Беларусь і беларускасьць. Цяпер гэта ўжо мінула. А немцу ці італьянцу якая розьніца, хто я? Толькі ў Беластоку на гэта яшчэ зважаюць.
— Чаму б табе не пераехаць у Варшаву?
— Што я буду там рабіць? Сьцены грызьці?
— Цябе любяць у Бэрліне, Токіё, Нью-Ёрку. Чаго табе даўся той Беласток, што згадваеш пра яго ў кожнай размове?
— Я жыву за кошт чужых комплексаў. Дзякуючы выставам у Нью-Ёрку я магу ладзіць імпрэзы ў Варшаве. Дзякуючы Варшаве мяне трываюць у Беластоку. А дзякуючы ўсяму гэтаму я магу жыць у вёсцы. Гэта мая бронекамізэлька. Цяжка высьмеяць мае карціны, бо іх бароняць аўтарытэты. Каб не яны, Беласток умэнт зганьбіў бы ўсё, што я прынёс у польскае мастацтва, як Сталін бэсьціў пачварнае мастацтва Захаду. А маю беларускасьць можна бэсьціць, бо за яе ніхто не заступаецца.
Беласточчына — гістарычная мініятура санацыйнай дзяржавы, з фэстам “тутэйшай” паэзіі і патрыятычнай песьні, якой нідзе болей ужо не пачуеш.
Мне даводзіцца ўвесь час прыкладаць страшэнныя намаганьні, пераплачваць, перажываць асабістую трагедыю, каб заставацца беларусам, жывучы ў Валілах.
— Табе калі-небудзь хацелася “быць як усе”?
— Так, калі я быў падлеткам. Я папрасіў маці вызваліць мяне ад вывучэньня беларускай мовы. Яна згадзілася. Гэта быў толькі дадатковы прадмет, апошнія два ўрокі ў суботу, калі астатнія хлопцы ішлі гуляць у футбол. Усе навокал казалі, што беларуская мова псуе расейскую і гэта гукнецца на ўступных экзамэнах. Што гэта дыялект. Традыцыйны набор аргумэнтаў, якім паддаешся ў маладосьці.
— Ты саромеўся сваёй нацыянальнасьці?
— У часы майго дзяцінства нельга было не саромецца. Калі нехта размаўляў па-беларуску, цэлы аўтобус паварочваўся і адразу ж нехта нагадваў: “Тут Польшча!” Калі я вучыўся ў ліцэі, у грамадзкіх месцах ужо знарок размаўляў па-свойму. Неяк з Валікам Сельвесюком ехалі хуткім цягніком зь Беластоку ў Варшаву, гутарылі. Людзі пачалі дэманстратыўна выходзіць, забіраць багаж. Мы засталіся зь нейкай кабетай. Яна папрасіла, каб мы паводзілі сябе прыстойна. Беларуска, я пазнаў па вымаўленьні. Беласток перажыў шок, калі ў 1990-м у праграме “Wiadomości” на першым канале польскага тэлебачаньня я выступаў па-беларуску, а зьнізу ішлі польскія субтытры. Сёньня гэта, на шчасьце, ужо нікога не зьдзіўляе.
— На якой мове гаварылі дома?
— На тутэйшай. У часы майго дзяцінства, у 60-я гады, ніхто яе беларускай не называў. Польская яшчэ ня дужа была пашыраная. Такая была спадчына перадваеннага падзелу сьвету: мясцовае насельніцтва — суцэльна беларускае, а поруч з гэтым — польская школа, самакіраваньне, горад.
Была ў мяне яшчэ сваячка, якая ў свой час выйшла замуж за багатага. Дом з самаварам, з кубкамі, якіх я раней ня бачыў. Яна падыходзіла да мяне з папяросай, з кіёчкам і пыталася на дзіўнай мове: “Лявонцій Васільевіч, папа дома?”. Я не разумеў, чаго гэта старая баба ад мяне хоча. Яна таксама была рэліктам перадваеннай цывілізацыі, бо тады ўсе, хто дасягнуў пэўнага маёмаснага ўзроўню — ці багатыя жыды ў Беластоку, ці беларусы ў Гарадку — ператваралі дом у салён з элітарнай расейскай мовай. На працы бацька гаварыў па-польску. І калі нехта незнаёмы заходзіў у дом, ён аўтаматычна пераходзіў на польскую. А мама гаварыла толькі па-беларуску.
— Дык твая сям’я не была багатая?
— У нас не было сваёй гаспадаркі. Дзед перад вайной працаваў на чыгунцы. Калі ў XIX ст. будавалі чыгунку зь Беластоку на ўсход, за 5 км ад яго зьявілася станцыя Валілы. Паступова яна ператварылася ў рабочы пасёлак. З тартаком, з камяніцамі, пры якіх часам у загародках яшчэ трымалі жывёлу. Бацька выхоўваўся ў вартоўні каля чыгуначнага мосту. У маленстве ён сябраваў з Аляксеем Карпюком, тым, што пазьней “Вершалінскі рай” напісаў. Думаю, гэтае сяброўства адыграла вялікую ролю. Падчас вайны бацька пабываў у Чэхіі ў складзе II Арміі. Трохі пабачыў сьвету, быў менш кансэрватыўны, чым мама. Мама паходзіць зь вёскі Мілешкі каля Гарадка. Калі я быў малы, яна ў дзьве зьмены працавала ў Гарадку на трыкатажнай фабрыцы. А бацька — у Беластоку на будоўлях.
— Хто цябе навучыў польскай?
— Тэлебачаньне і школа. Я добра ёю авалодаў, калі вучыўся ў ліцэі, — размаўляў без акцэнту. Лепш, чым цяпер, бо размаўляю па-польску толькі падчас нейкіх афіцыйных кантактаў.
— Які вобраз гісторыі ты вынес з дому?
— Мы і яны. Мы — беларусы, праваслаўныя — адчувалі сябе часткай Вялікага Княства Літоўскага, да якога некалі належалі гэтыя землі. У 1919 г. наш край упершыню далучылі да Польшчы. Маладыя ня вераць, што гэта было так нядаўна. У Гарадку з 1488 г. стаіць царква, а касьцёл быў пабудаваны толькі ў 1937-м. Нашы дзяды вярталіся зь бежанства ў Польшчу — страшэнна прасякнутую сваёй незалежнасьцю, польскасьцю і каталіцызмам. Калі я пра гэта кажу, чую пратэсты: як гэта, каб на крэсах панавала дыскрымінацыя, абмяжоўвалася права на адукацыю, чыніліся агрэсіўныя, шавіністычныя акцыі Корпусу памежнай аховы!.. Адразу пасьля вайны сюды прыйшла III Віленская брыгада Нацыянальнага ваеннага саюзу, так званы атрад “Бурага”, які прарываўся ў Лазіцы. Яны спаткалі ў лесе беларускіх сялянаў з падводамі, якім солтысы загадалі нарыхтаваць дровы для мясцовых уладаў. Усе трапілі ў лапы “Бурага”. Хто ведаў па-польску “Ойча наш” — адпускалі. Рэшту, трыццаць чалавек, скарысталі для перавозкі параненых і зброі. А потым у Старых Пухалах зьнішчылі. Каго застрэлілі, каго забілі прыкладамі ці друкамі. 50 гадоў пра іхны лёс нічога не было вядома. Праўда адкрылася ў 1997-м. Сёньня фурманы ляжаць на могілках у Бельску-Падляскім, а беластоцкі ваявода некалькі гадоў не дазваляў іхным сваякам збудаваць помнік. Толькі празь Вярхоўны адміністрацыйны суд яны дабіліся на гэта дазволу.
Усё жыцьцё я чую: “Лёнік, асьцярожней з гэтымі палякамі. Думаеш, зь імі можна па-нармальнаму, па-сяброўску? Ня ведаеш, на што яны здольныя, калі маюць уладу?”
— Пасьля 1945 г. беларусы таксама яе займелі.
— Беларусы супрацоўнічалі з партыяй, службай бясьпекі, войскам. Я ўвесь час пра гэта чуў, калі ўваходзіў у дарослае жыцьцё. Сёньня я ганаруся, што належу да народу, які быў такім нешматлікім у Польшчы, але здолеў заняць такое важнае становішча ў партыі і службе бясьпекі. Тады я ня ведаў, як да гэтага ставіцца. Я яшчэ не разумеў, што былі розныя беларускія пакаленьні. На бок камуністаў станавіўся бядняк. Ён атрымліваў кватэру ў горадзе — Бельску-Падляскім ці Гайнаўцы — і месца дворніка. Павышаўся па службе. Гэта было зьдзяйсьненьне мар. Памятаю швайцара зь Беластоку, які хваліўся, што мае ў склепе пяць канап-ложкаў, а ў ягонай пані ў маёнтку не было ніводнай. Гэтыя канапы былі для яго знакам дабрабыту. Палякі, якія зь вёскі пераяжджалі ў Ломжу ці Беласток, мысьлілі гэтаксама. Але ў Беластоку ўвесь час жывяць міт, нібыта цяпер улада жыдоўская, а за камуністамі была беларуская.
— У ліцэі ты пазбавіўся нават беларускага акцэнту. Што ж адбылося потым?
— Я мог размаўляць па-польску, але палякам ня быў. Сьвет не жадаў набываць для мяне цэласнасьць. Я іграў у аркестры на вясельлях. І 90% рэпэртуару складалі беларускія песьні. Тое самае ў хоры ў Гарадку. У Мастацкую акадэмію я ня трапіў, не хапіла аднаго пункту. Мяне забралі ў войска. Там я даведаўся, што Польшча не такая ўжо адзіная. Што паляк не заўсёды разумее іншага паляка. Былі там усе гаворкі — з самых закінутых куткоў. У другі раз я паступаў пасьля арміі. Гэта быў 1979 год. На курсе былі 24 студэнты і толькі я — не з Варшавы. Я ўбачыў, што належу да іншай супольнасьці, якая тут страшэнна не пасуе. У Варшаве я адразу пачаў задумвацца, дзе б тут знайсьці беларускіх песень.
— Беларускіх песень? На першым курсе Мастацкай акадэміі?
— А польскі студэнт у Германіі што б рабіў? Шукаў бы пальшчызны і палякаў, каб за нешта зачапіцца. Кнігі былі для мяне абстракцыяй, а песьні — пасьля таго аркестру — рэальнасьцю. Я пайшоў у Інстытут мастацтва, але не знайшоў запісаў са сваёй мясцовасьці. Тады сястра мне параіла, каб я зьвярнуўся ў беларускае таварыства, можа, у іх нешта будзе. Не было, але затое яны далі мне адрас Юр’я Туронка, гісторыка. Я паразмаўляў зь ім дзьве гадзіны, і ў маёй галаве ўсё стала на свае месцы.
— Пра што ты дазнаўся?
— Што ёсьць людзі, апантаныя ідэяй незалежнай Беларусі: Юры Туронак — гісторык, аўтар кнігі “Беларусь пад нямецкай акупацыяй”, Юры Геніюш — сын выдатнай беларускай паэткі Ларысы Геніюш, доктар з Гарадка, Ян Жамойцін — падчас вайны старшыня Саюзу беларускай моладзі ў Наваградку, арыштаваны пазьней польскай службай бясьпекі і выдадзены расейцам. Інжынэр Юры Латышонак, пісьменьнік Сакрат Яновіч. Старэйшыя за нас больш чым на 20 год, адкінутыя сыстэмай. Іхнае пакаленьне пагарджала імі, лічыла іх ворагамі, шпегамі.
— Чаму?
— Гэтае пакаленьне, як і наступнае, не сфармулявала ніводнай палітычнай ідэі. Ім цалкам хапала БГКТ з членамі ЦК партыі і службы бясьпекі. Я добра іх ведаю. Яны папрыяжджалі зь вёсак, паканчалі ВНУ. Выбіралі тэхнічныя інстытуты альбо расейскую філялёгію — але не дзеля цікавасьці, а толькі для таго, каб стаць настаўнікамі. Іх вабіў Савецкі Саюз, расейская літаратура. Калі я прачынаўся раніцай у некага зь іх, дык ня мог зразумець, дзе знаходжуся — у Бельску, Беластоку ці Варшаве. Усё выглядала аднолькава. Канапа, два крэслы, дыван, пальма, нязьменныя паліцы з Чэхавым у залатых пераплётах, “Тры мядзьведзі” Шышкіна на сьцяне.
Толькі маё пакаленьне перастала нагадваць тых інжынэраў. Нас адрозьнівала стаўленьне да СССР і беларускасьці, якую яны лічылі нечым антырасейскім, ледзь не антыславянскім. Маглі размаўляць са старэйшымі, якія жылі беларускай ідэяй, але не хацелі.
Мы прагнулі нейкага абнаўленьня. Яновіч, Туронак, Латышонак зрабіліся для нас узорамі, мы знайшлі зь імі супольную мову. Між нас хутка ўтварылася група, у якой беларуская мова сталася элітарнай. Калі нехта ня ўмеў размаўляць па-беларуску, хоць бы на дыялекце, ён адчуваў сябе непаўнавартым і стараўся хутчэй выправіцца.
— Што гэта за група?
— Беларускае аб’яднаньне студэнтаў, зарэгістраванае ў 1981 г., скарочана БАС. Але, як зазвычай у той час, шмат што рабілася бессыстэмна. Вандроўкі па Беласточчыне, дасьледаваньні гісторыі кожнай мясцовасьці, музыка, студэнцкі часопіс, стварэньне містычнай плыні ў Брацтве праваслаўнай моладзі, самаўдасканаленьне…
У дадатак я, як і многія іншыя, вучыўся чытаць і пісаць кірыліцай. І навучыўся-такі па кніжцы “Вершалінскі рай”. Яна мяне захапіла, бо яе дзеяньне адбываецца тут — у Валілах, Гарадку, Крынках. У нейкі момант я перастаў заўважаць, як перагортваю старонкі, — кірыліца знайшла ўрэшце сваё месца. Памятаю, як зь Янкам Максімюком (тым, што пазьней пераклаў на беларускую мову “Ўліса”) перакладалі мой тэкст пра прысутнасьць пэйзажу. Трэба было шукаць невядомыя словы, напрыклад “прыгожае” ў філязофскім значэньні. Пераклад слова “obecność” — прысутнасьць — заняў у нас два дні. Так мы назвалі выдзеленую нам, студэнтам, старонку ў беларускай газэце “Ніва”. Альбо пакуты са словам “бацькоўшчына” — спадчына ад бацькі. Так мы афіцыйна назвалі сваю першую вандроўку. А паміж сабой казалі “бацькаўшчына”, што значыць “айчына”. Памятаю, Эла Бязюк — сёньня польская дыпляматка — першая напісала песьню “Ня плач, айчына” на словы Андрэя Сьцепанюка, цяпер бурмістра Бельску-Падляскага. БАС быў кузьняй. Ян Максімюк сёньня працуе на радыё “Свабода” ў Празе, Юрка Каліна — на беластоцкім тэлебачаньні, Малгося Пракапюк — на тэлебачаньні ў Варшаве, Коля Ваўранюк і Гандзя Кандрацюк — у “Ніве”, Юры Хмялеўскі ўзначальвае “Часопіс”… Кожны недзе працуе, нешта робіць.
— Той час — ваеннае становішча, дэманстрацыі на вуліцах. Чаму вы ня зблізіліся з “Салідарнасьцю”?
— Кантэкст “Салідарнасьці” быў нам чужы, а ў беластоцкай вэрсіі — варожы. У той час наша сытуацыя нагадвала становішча польскай моладзі пасьля падзелаў Польшчы. У нас не было сваёй дзяржавы, сваёй неперакручанай гісторыі, сваіх школ. Таму мы мусілі яднацца. Мы хадзілі зь бела-чырвона-белымі значкамі, з “Пагоняй” — гэта стварала пачуцьцё еднасьці. Варшава была для нас нечым накшталт эміграцыі, Парыжам, зь якога мы вярталіся ў Беласток. Дзе можна было ня думаць пра кар’еру, калі ты спавядаў беларускасьць інакш, чым гэта дапускалася. А тады ўлада падтрымлівала беларускасьць толькі ў вёсцы, без звароту да гісторыі, да спадчыны. Гэта была бачнасьць падтрымкі, бо яна не фармавала нацыянальнай сьвядомасьці. Хто пакідаў вёску, канчаў ВНУ — палянізаваўся. Бракавала эліт, якія стаялі б на варце беларушчыны. Польскі эмігрант у Амэрыцы ішоў у касьцёл, каб спаткаць сваіх. А беларус у Беластоку — у царкву, адзіны ягоны прытулак.
“Салідарнасьць” хацела дзяржавы з касьцёлам, з культам Пілсудзкага. На Беласточчыне гэта было непрымальна. У Гарадку габрэі і беларусы мелі некалі супольнага ворага — санацыйную адміністрацыю. А для “Салідарнасьці” гэтая адміністрацыя была проста польскаю. “Салідарнасьць” хоча мець панскую Польшчу”, — так казала мая мама. У гэтым карані яе паразы тут пасьля 1989 г.
— Чаму ты вярнуўся ў Валілы?
— Нехта мяне папікнуў, што я тут не жыву, толькі ежджу па Варшавах. Ну дык што? Некаторыя езьдзяць на працу ў Беласток, а я трохі далей. У 80-я мы былі поўныя веры, энтузіязму. Вяртаньне пасьля вучобы на Беласточчыну, у вёску мы лічылі натуральнай зьявай. У акадэміі я сьвядома ня выбраў графікі, бо гэта прывязала б мяне да гораду. Адзінае месца, дзе я магу адчуваць сябе нармальна, — гэта ваколіцы Гарадка. Бо тут мая гісторыя і мая мова. Майстэрня ў доме бацькоў была занадта малая. Тады я знайшоў закінутую школу, адрамантаваў яе і маляваў там свае карціны. Гэта выглядала так: я ўставаў раным-рана, а шостай ехаў у Гарадок шукаць людзей для працы на будоўлі, потым а палове на пятую — да мамы на абед, а вечарам — у Бельск-Падляскі сустрэцца зь сябрамі ў Марылькі Базылюк, легендарнай настаўніцы беларускай мовы. І там — бясконцыя размовы пра Беларусь. Уночы вяртаньне, з раніцы — зноў рамонт. Выставы — “Белая галерэя” ў Любліне, “Дэканка” ў Варшаве, выезды ў Швэцыю, Італію, Германію, пазьней у Нью-Ёрк. Такі рытм захоўваўся ўвесь час.
— Што пра цябе ў Валілах кажуць суседзі?
— Тут я Лёнік Тарасэвіч, Васькаў сын. Маё мастацтва лічыцца хутчэй дзівацтвам. Зрэшты, у мяне “ўсё не як у людзей”. Мама заўсёды так казала, варта мне было нечым ня тым пацікавіцца, інакш апрануцца. Неяк я спытаў: “Пра якіх людзей ты гаворыш? Пра тую суседку, сына якой за п’янства выгналі зь міліцыі, ці пра тую, што ходзіць з падбітым вокам, бо муж яе б’е? На якія ўзоры я павінен арыентавацца?” Вяртаюся пасьля вучобы ў 1984-м, а суседзі: “Чаго вучыўся? Ані працы, ані грошай, ані выгады з таго ня маеш. Па-польску ня вывучыўся, ходзіш з сабакам у валёнках, ня здолеў застацца ў горадзе”. Усё ня так. Пачаў выяжджаць за мяжу. Кожны ведае, што туды езьдзяць па даляры, дый не на адзін тыдзень. А я да ўсяго вяртаўся з пустымі рукамі. Выглядала, нібы працаваў на службу бясьпекі, сусед-стукач яўна прымаў мяне за свайго. Заняў развалены будынак. Дрэнна — быццам злодзей. Маці пужае: “Прыйдуць рускія, то цябе раскулачаць”. Аднаўляю будынак — зьяўляюцца даносы. Хто напісаў данос, заўжды ўрэшце сябе выдае. Пачынаюцца спрэчкі. 1990 год, займаемся падрыхтоўкай да выбараў. Я зноў вар’ят. Потым мяняецца ўлада. Хто страціў на пераменах, вінаваціць мяне — таго Лёніка.
— Ты тады стаў у Гарадку дэпутатам. Навошта?
— Каб людзям паказаць, што яны таксама могуць нешта мець з дэмакратыі. Быў тут старшынём Беларускага дэмакратычнага аб’яднаньня. У павятовай радзе мы здабылі 17 месцаў з 20. Памятаю першае пасяджэньне. Устаў польскі дэпутат і кажа: “У гэтай залі патыхае беларускім шавінізмам”. Пачынае разьвіваць гэтую думку. Я на гэта: “Супакойцеся, калі ласка. Ужо той факт, што гэтае пасяджэньне ідзе па-польску, сьведчыць пра вялікую талерантнасьць”. Ён сеў бледны. У Гарадку зьявілася дзьвюхмоўнае выданьне. Два гады працягваліся выступы, што “Gazeta Gródecka” павінна выходзіць толькі па-польску. Альбо, прынамсі, лацінкай на гэтай нашай простай, гутарковай мове. Час ад часу даводзілася ламаць такія бар’еры. І гэта ўдавалася. Потым кінуў дэпутацтва. Няма сэнсу мне займацца будаўніцтвам дарог. Лепей замест гэтага стварыць у Акадэміі адкрытую для ўсіх майстэрню, такую, пра якую сам марыў у часе студэнцтва. Як магу, стараюся нешта разьвіваць. Калі ж бачу стомленую абыякавасьць асяродзьдзя, пераходжу на іншы грунт.
— Калі ты заўважыў, што беларускае асяродзьдзе абыякавае?
— Пасьля рок-фэсту “Басовішча”, які я арганізаваў у 1993 г. ва ўрочышчы Борык, паміж станцыяй Валілы і Гарадком, разам з “Томсанам” — Томашам Андраюком. Малгося Пракапюк, якую потым зганьбілі па беластоцкім тэлебачаньні, выступала разам са мной у ролі вядучай. А Сакрат Яновіч у кедах, у цёмных акулярах разам з маладымі выйшаў адкрыць імпрэзу. Мала хто мае столькі элегантнасьці, як Сакрат. Узровень быў агульнапольскі.
Але калегі-беларусы не ўпадабалі гэтай працы. У “Ніве” прачытаў, што любоў да бацькаўшчыны і хрысьціянскія каштоўнасьці даюць унутраны спакой. І тады ўжо чалавеку няма патрэбы крычаць у мікрафон. Выбачайце! Мікалай Ваўранюк усё жыцьцё змагаўся з абмежаваным разуменьнем культуры, а забыўся, адкуль паходзіць рок. Першы канал паказаў кадры з “Басовішча”, а Беласток — не. Усе мясцовыя газэты раскрытыкавалі фэстываль, найстражэй Ежы Нахіла ў “Kurierze Porannym”. Чапляўся абы-чаго, маўляў, там пілі піва. А я пытаюся: вой, а ў народзе на бяседах ня п’юць? Яшчэ як, толькі ня піва, а гарэлку!
— Ты страціў многа саюзьнікаў сярод беларусаў. Чаму так здарылася?
— Час, у якім мы жылі, быў нам за скакуна. Ён узьнёс нас на вышыні, якіх мы часам не заслугоўвалі. Крэслы, пасады былі вольныя. Калі атрымліваеш тое, чаго ня варты, — баішся. Зьнішчаеш усіх больш-менш актыўных вакол сябе. Абрастаеш структурамі, прыцягваеш няўдачнікаў. Колішнія бунтары сёньня ператварыліся ў кансэрватараў. Патыхае ад гэтай кампаніі такім нафталінам, што, здаецца, камуністы былі больш адкрытыя і энэргічныя.
Часам я бачу, што немагчыма нешта рабіць разам зь імі. Чакаю, што прыйдзе моладзь, зь якой я зраблю гэтую працу. Але няможна здавацца. Само рашэньне аб выданьні нашай беларускай газэты прымалася пяць год. Такое было супраціўленьне кансэрватараў.
Падобныя бар’еры я пераадольваў і ў мастацтве. Выкладчыкі ў акадэміі ставяць абмежаваньні: гэта жывапіс, а гэта — не. А для мяне любы сказ на мове жывапісу — гэта жывапіс. Неабавязкова на палатне — матэрыялам можа быць і зямля. Нават крэмзаньне пальцам па сьцяне чыгуначнай станцыі ў Калюшках. Кожная новая рэч найперш сустракае супраціўленьне з боку студэнтаў і калег. Потым набывае каштоўнасьць і насьледуецца. Трэба ствараць цывілізацыю, безь яе мы сядзелі б на дрэвах. Ёсьць вада, дрэвы і астравы. Лепей мець жаданьне па-новаму зірнуць на Аўстралію, чым, як мае равесьнікі, нічога больш не хацець. Лепей перасаджваць расьліны, але не апускаць рук. Гадую пародзістых курэй: гэты занятак у Польшчы занядбаны. Зьяўляюся старшынём клюбу аматараў дэкаратыўных курэй: заўсёды цікавіўся арніталёгіяй. Мару ўвайсьці ў курнік і ўбачыць птушку, якая няхай яшчэ не ідэал, але дае надзею на атрыманьне лепшага колеру і формы.
Толькі б не апускаць рук. Толькі б жыцьцё мела сэнс нават у элемэнтарных дзеяньнях. Гэта дае плён у мастацтве. Неўзабаве пасьля вучобы ў акадэміі я апынуўся за мяжой. Я пераканаўся, што на сьвеце мала мастакоў. Я не кажу пра дэкаратыўную прадукцыю, якую можна знайсьці ў тысячы галерэек. Усё стала бескампрамісна рэалістычным. Тое, што ты робіш, мала каго хвалюе. Ёсьць усяго пара людзей, зь якімі можна сустрэцца і паразмаўляць. Дзякуючы гэтым людзям я выжыў. У Вэнэцыі я размаўляю з Габрыэляй Гардацы, галерысткай, тут — з Сакратам Яновічам, Янкам Грыкам зь “Белай галерэі” ў Любліне. Я еду старой каралеўскай дарогай зь Вільні ў Кракаў, каб паўгадзіны паразмаўляць зь Ежы Навасельскім і пасьля гэтага паўгоду нармальна жыць. Бо я размаўляю зь ім пра мастацтва, а для яго гісторыя мастацтва не канчаецца за Бугам. Ён давёў мне, што Бізантыя — гэта ня тое самае, што расейская культура. І якім чынам Бізантыя зьвязана з рымскай культурай. Гэтыя некалькі людзей — доказ таго, што ў духоўных адносінах сьвет яшчэ жывы.
— Дзе сёньня б’ецца сэрца Беларусі? На Беласточчыне ці ў Менску?
— У 90-я Беласточчына была П’емонтам паміж савецкай Беларусяй і эміграцыяй, што захавала ідэю незалежнасьці. Сёньня гэтая энэргія ёсьць ужо ў самой Беларусі. Гэта велізарны патэнцыял. Калі ўмовы цяжкія, плёну мала. Але тым больш каштоўнае тое, што ўдаецца. Перашкоды, якія беларусы сустракаюць на сваёй дарозе, выхоўваюць незвычайных асоб. Шалупіньне адсейваецца. Калі я сустракаю апалячанага ці парусачанага беларуса, мне не шкада. Ён заўсёды будзе нікчэмам. У Дусэльдорфе вучацца маладыя беларускія мастакі. Ведаю, якія цяжкасьці яны мусілі пераадолець, каб апынуцца там. Але з гэтага будзе плён. Зь няшчасьцяў Беларусі можа нарадзіцца нешта добрае. Лепшае, чым зьняверанасьць і нігілізм сучаснай Польшчы.
— Што цябе засмучае?
— Палітыка ў дачыненьні да беларусаў мала зьмянілася. Літоўская дзяржава клапоціцца пра сваю меншасьць у Польшчы, пра добрыя школы, дае моладзі магчымасьць вучыцца ў Вільні і г.д. У немцаў заўсёды будуць два месцы ў польскім парлямэнце. Беларусаў больш, чаму ж нам усё замяняе адзін Цімашэвіч? Няма ўзаемнай падтрымкі. Лукашэнку прыводзіць у шаленства тое, што на Беласточчыне ёсьць беларускасьць. У Польшчы касьцёл настройвае адных супраць другіх, царкву ж усё задавальняе.
Беластоцкія ўлады занялі санацыйную пазыцыю, якая нясе страты для культуры. Хоць Сакрат і я нешта Польшчы даём. Ніхто не працуе над аб’ектыўнымі гістарычнымі дасьледаваньнямі гэтых земляў. У школах няма праграм, якія дапамаглі б дзецям больш даведацца пра сябе і сваіх продкаў. Напрыклад, што беларуская гісторыя больш крывавая, чым польская, — з-за Расеі. Што ВКЛ ваявала з Масквой. Што Хадкевічы абаранялі Карону. Што савецкая ўлада забівала за перакананьні, што і сёньня за іх нярэдка даводзіцца цярпець, калі ў табе бачаць камуніста альбо пятую калёну чужой дзяржавы — Расеі.
— Што можна зрабіць?
— У школе на ўроках гісторыі мяне вучылі, што тут была зялёная пляма. Аніякай цывілізацыі, адны лясы. І толькі народная ўлада стварыла тут зямны рай. Усё няпраўда. Цывілізацыю на гэтую зямлю прынесьлі Хадкевічы. У духоўнай сфэры — бо гэта яны пабудавалі першую царкву і прывялі сюды праваслаўных манахаў, а праз два гады, у 1500 г., залажылі для іх у Супрасьлі манастыр. У сфэры культуры — бо дзякуючы ім тут зьявілася першая друкарня і ў 1568 г. была выдадзена першая кніга — Заблудаўскае Эвангельле. А таксама ў сфэры мастацтва: Хадкевічы прывезьлі ў Супрасьль сэрбскага мастака Нэктарыя. Ён маляваў тут царкву ў 1557 г., роўна за 400 год да майго нараджэньня.
Што можна зрабіць? Аднавіць возера. Вал ёсьць, яго збудаваў Рыгор Хадкевіч у 1568 г., трэба толькі затрымаць ваду, і Гарадок зноў апынецца на паўвостраве. І адбудаваць замак. Восем драўляных будынкаў, частакол — якая праблема. Паставіць конны помнік Аляксандру Хадкевічу, заснавальніку гораду. У замку стварыць музэй з партрэтамі Хадкевічаў. І каб там была копія “Люблінскай уніі” Матэйкі, на якой Ян Хадкевіч, ураджэнец Гарадка, роспачна хапаецца за галаву. Каб быў “Хоцім” Бранта, “Кірхальм” Косака — хоць бы копіі. Па-іншаму расло б маладое пакаленьне, бяз комплексаў. Але сёньня мне не ўдаецца нікога зацікавіць. Можа, калі-небудзь…
Гутарыла Лідзія Асталоўская,
пераклад з польскай.
Фота Гжэгажа Дамброўскага, Gazeta Wyborcza
