Бібліятэка
Цётка і дзядзькі
Цётка. Выбраныя творы. — Менск: “Беларускі кнігазбор”, 2001
Алаіза Пашкевічанка — ці не адзіная жанчына, якая ўвайшла ў спрэс мужчынскія школьныя падручнікі літаратуры (Геніюш і Арсеньнева там заставаліся нядоўга).
Цётка — бунтарка і рэвалюцыянэрка, адна зь першых беларускіх фэміністак. Яна — клясычная і разам з тым сучасная. Ейнае пачуваньне ўласнай праўды — тое, чаго не стае сучасным беларускім палітыкам і літаратарам. “Мы дамо! Мы — сіла! Мы — права!” — гэта ня толькі гучная заява, гэта — згода ўзяць на сябе адказнасьць за ўчынак. Таму Цётку лёгка можна ўявіць у нашыя дні побач з хлопцамі з “Краю” ці “Белага легіёну”.
“Выбраныя творы” Цёткі, што выйшлі ў выдавецтве “Беларускі кнігазбор”, яшчэ раз пацьвярджаюць сучаснасьць пісьменьніцы. Менавіта пісьменьніцы, бо Цётка — найперш празаік. Шмат якія ейныя апавяданьні гучаць сучасна: пазнаюцца не рэаліі (усё ж стагодзьдзе прайшло!), а характары, учынкі, тэндэнцыі. Карумпаванасьць паліцыі (“Разумныя, ды не на дурня напалі”), беларуская эміграцыя (“З дарогі”) — нібыта пісанае ў наш час, толькі дзеля “эзопавай мовы” перайначанае. Пачытаўшы “Выбраныя творы” Цёткі, на яе глядзіш па-новаму — не хрэстаматыйна-кананічна. Бо ці ёсьць у якой хрэстаматыі зьвесткі пра тое, што Алаіза Пашкевічанка заснавала падпольную групу ў… псыхіятрычнай клініцы? Во дзе праўдзівы авантурна-прыгодніцкі раман з элемэнтамі сатыры.
Зрэшты, савецкае імкненьне падагнаць Цётчын вобраз пад кананічна-застылы ў кнізе ўсё ж ёсьць. Пярэчаньні выклікаюць трактоўкі Цётчынага вобразу, якія падае аўтарка прадмовы й укладальніца кнігі Валянціна Коўтун. Прынамсі, мне цяжка даць веры, што псэўданім Пашкевічанкі “Гаўрыла з Полацку” азначаў абаронцу (“арханёла Гаўрыіла”) з асьветніцкай беларускай сталіцы (Полацку), як гэта даводзіць Коўтун. Не адзін Гаўрыла ў Полацку! Дык ці варта прыпісваць Цётцы ў гэтым разе такія складаныя вобразы, наагул не характэрныя для яе?
Ар.Шанскі
Кніжка пра наш сэкс
Terra Alba. Том II. Homo venerius: сэксуальная прастора беларускай культуры / Пад рэд. С.Даніленкі. Менск: Экапэрспэктыва, 2001.
Калісьці ў інтэрвію “Нашай Ніве” Зянон Пазьняк сказаў, што сэксу ў Беларусі не было і няма. Аўтары гэтага зборніка паспрабавалі аспрэчыць ягоную тэзу. Адно што позірк яны скіравалі ў гісторыю, таму іхныя дасьледаваньні беларускай сэксуальнай культуры (і бескультур’я) атрымаліся кабінэтныя, а не палявыя. Але менш цікавай ад гэтага кніжка ня робіцца.
Дасьледчык Эдвард Зайкоўскі распавядае пра сэкс у часы паганскія. Фальклёрныя Марына, Ульляна, Кацярына, Купала, Цёця — вось нашыя Вэнэры й Афрадыты. Побач — гераіні народных твораў не такіх далёкіх часоў — Янічка, Марыся, кума і г.д., якія працягваюць любоўныя традыцыі. За савецкім часам у сэксуальным фальклёры пачалі зьяўляцца будаўнікі “сьветлай будучыні”:
У лазьні бабанькі мясісты
Ізнывалі ад таскі,
Тут заходзяць камуністы,
І ва ўсіх – бальшавікі.
Разабраўшыся зь язычніцтвам і фальклёрам, аўтары “Прасторы” пераходзяць да часоў сярэднявечных. Дасьледаваць тут ёсьць што, бо “пра гэта” можна прачытаць і ў шматлікіх дакумэнтах, і ў мэмуарах тых часоў. Аўтары “Прасторы” скарысталіся з усіх асноўных і лёгка даступных гістарычных крыніцаў. Часам розныя аўтары згадвалі ў сваіх працах адны й тыя самыя кнігі, нават цытаты ў розных артыкулах сустракаліся аднолькавыя. Відаць, што вялікае ўражаньне на нашых сучасьнікаў зрабіла апісаньне жаночага строю на балі XVIII ст.: “грудзі былі зусім адкрытыя і нават нічым не прыкрытыя”… Тэмы, што ляжалі на паверхні, ужо “прыкрытыя”. Цяпер трэба “капаць” глыбей. Так, засталася неасьветленай роля сэксу ў заняпадзе Рэчы Паспалітай і яе падзелах. Калі ў пачатку XVIII ст. наш добры кароль Аўгуст Моцны, што меў некалькі дзясяткаў пазашлюбных дзяцей, паспрабаваў спакусіць жонку аднаго Вішнявецкага, гэта выклікала скандал і абурэньне ў шляхецкім асяродку. А ў канцы таго ж стагодзьдзя сэнатары, міністры і дыгнітарыі ўжо лічылі за гонар, калі расейскія паслы ў Варшаве карысталіся іхнымі сужонкамі. Гэта быў як знак ласкі, даверу, як плата за маскоўскае золата, што сыпалася ў іхныя кішэні. Ад падзелу жонкі з замежным паслом да падзелу ўласнай дзяржавы — адзін крок.
ХІХ ст. засталося па-за ўвагай аўтараў “Прасторы”, ХХ-му прысьвечаныя толькі два артыкулы: “Сэксуальны гвалт у беларускай савецкай літаратуры” (Віктар Жыбуль дасьледуе 20-я гады) і “Адлюстраваньне праблемы абортаў і прастытуцыі ў беларускай савецкай літаратуры 20—30-х г. ХХ ст.”. Пачынальнікі беларускай савецкай літаратуры не абміналі забароненых пазьней тэмаў і заўважалі заганныя зьявы: “Ты заўсёды стаіш на панэлі…” Рэцэптам перавыхаваньня лічылася грамадзкая праца, як і ў гэтым вершы Броўкі. Аддалі даніну змаганьню з прастытуцыяй Андрэй Александровіч, Юрка Лявонны, Алесь Гародня і шмат хто яшчэ. Відаць, праблема існавала! А сэксуальны гвалт у літаратуры 1920—30-х мае выразны клясавы характар. Гвалтаўнікамі выступаюць белапалякі, чэхаславакі, манахі, сын папа — былы афіцэр царскай арміі. Ахвяры гвалту ў асноўным камсамолкі — “найвышэйшы сэксуальны ідэал” таго часу. Гэта заўважна і ў пародыі Алёшы ды Свэна (Анатоля Вольнага і Лявона Савёнка) на Міхася Зарэцкага, дзе аб’ектам замілаваньня выступае… Аляксандар Керанскі:
О, Керанскі – кручынавая радасьць мая!
Твае дзівосныя формы я памятаю…
Я ўсё памятаю!..
…………………
О, каб ён быў камсамолкай!..
Разьдзелы кнігі “Archeota” і “Bibliotheca” — дадатак да навуковых артыкулаў. Там месьцяцца архіўныя і апублікаваныя матэрыялы пра беларускі сэкс: песьні, прыпеўкі, эпіграмы, вытрымкі з прыгожага пісьменства. Ёсьць там і судовая справа XVIII ст. паміж панамі Сапліцамі й Міцкевічамі. Адам Міцкевіч (продак і цёзка паэта) згвалціў паненку Сапліцу — “гвалтоўна зьдзекуючыся… гвалт і ганьбу ўчыніў”, што, пэўна, адбілася ў славутым “Пану Тадэвушу”. Апрацаваўшы “сэксуальную прастору”, укладальнікі зборніка зьбіраюцца прысьвяціць ягоныя наступныя выпускі праблемам соцыюму, сьмерці, харчу, Бібліі ў культуры беларусаў і г.д. Том І “Terra Alba” выпадае з гэтага шэрагу, бо быў прысьвечаны творчасьці Аркадзя Куляшова.
Валеры Пазьнякоў
