Жыцьцёвыя сьцежкі Франака Аляпновіча
дзесяць мяхоў беларускай гісторыі
Наш славуты творца Францішак Аляпновіч нарадзіўся ў 1883 г. у Вільні, у сям’і зьбяднелага Караля й Марыі. У школе Франак Аляпновіч ня бліскаў талентам, разумеючы, што нельга да часу паказваць яго расейскаму імпэрыялізму. Таму й сядзеў дзеля кансьпірацыі па два гады ў адной клясе.
Адзінае, што добра давалася хлопцу, дык гэта маляваньне. Настаўнік быў прадвесьнікам Малевіча, а Франакавы чорныя квадраты былі самыя чорныя і самыя квадратныя ва ўсёй школе. Асабліва ўдалы квадрат атрымаўся на парадным партрэце самадзержца ўсяе Русі Мікалая ІІ. Пасьля такога мастацкага акту Франак змушаны быў у сьпешным парадку кінуць гімназію. Не заплаціўшы нават за апошнія два гады навучаньня, ён падаўся ў вольны сьвет, а дакладней — у хіміка-тэхнічную школу, што хранічна пакутавала на недабор, бо туды імкнуліся трапіць адно эсэры-бамбісты.
Пасьля няўдалага практычнага іспыту па хіміі, Франак Аляпновіч зьбягае з пажарышча школы ў невядомае разам з вандроўнай батлейкай. Некалькі гадоў разам з артыстамі ён бадзяўся па Ўсходняй Эўропе, спасьцігаючы азы акторскага майстэрства. Нават у карчме, калі калегі адпачывалі, Франак настойліва працаваў над вобразам п’янага Несьцеркі.
У 1908 годзе яго ловяць і дэпартуюць у Вільню. Там Аляпновіч стварае гумарыстычны часопіс “Пяркунас”, але летувісы не разумеюць ягоных жартаў і выданьне банкрутуе. З гора Франак публікуе ў беларускім друку пару артыкулаў пра фінансавыя спэкуляцыі ў часе расейска-японскай вайны і просіць палітычнага прытулку ў Кракаве.
Потым, змучаны тугой па Радзіме, вяртаецца ў Вільню й трапляе ў турму на год: па ягонай справе Мікалай ІІ выдаў асобны дэкрэт.
У хуткім часе Вільню займаюць кайзэраўскія войскі, якія прызнаюць беларусаў за асобную нацыю, а Аляпновіча — за драматурга. Франак рэгіструе драматычны гурток, выдае п’есы “На вёсцы” (яе пасьля скарыстаў у якасьці сцэнару рэжысэр Л.Галстрэм) і “Калісь” (з жыцьця наркаманаў).
Адначасова Аляпновіч выкладае ў школцы, працуе пажарнікам, карэктарам бюлетэню “Гоман”, кантралёрам электрычных лічыльнікаў і яшчэ малюе партрэты турыстаў пры Вострай Браме.
Жыцьцёвыя нягоды ня зьменшылі ягонае любові да чорных квадратаў. Упрыгожыўшы гэтай фігурай выяву кайзэра Вільгельма, што вісела ў віленскай вайсковай камэндатуры побач з электрычным лічыльнікам, Аляпновіч змушаны быў уцякаць праз фронт у савецкі Менск. Дабіраецца ён туды за 8 дзён, ушчэнт стаптаўшы новыя “Салямандэры”.
У Менску з рэквізытаў тэатру Галубка Франаку даюць галёшы “Чырвоны трохкутнік”, гімнасьцёрку й галіфэ. У такім гарнітуры ён далучаецца да працы трупы. Крыху разабраўшыся ў сутнасьці савецкай улады, Францішак піша пьесу “Страхі жыцьця”. Сябры пачынаюць мякка раіць яму пераключыцца на асьветніцкую працу, калі й надалей хоча бачыць белых медзьвядзёў толькі на малюнках. Ні радыё, ні тэлебачаньня ў беларускіх вёсках тады не было: бальшавікі не праводзілі туды электрычнасьць, каб сяляне не глядзелі польскіх парнафільмаў й не зрывалі хлебанарыхтовак. Адзіным сродкам падвышэньня культурнага ўзроўню народу мог стацца тэатар. І Аляпновіч піша брашуру-дапаможнік “Тэатар на вёсцы”. Лёс большай часткі накладу невядомы — зласьліўцы сьцьвярждаюць, што яна пайшла на самакруткі.
Зразумеўшы марнасьць асьветніцкіх намаганьняў, Франак кідаецца ў камэрцыю. Ён піша працяг Купалавага бэстсэлера “Паўлінка”. Насычаныя блізкімі народу эротыкай і п’янствам, “Заручыны Паўлінкі” выклікалі шквал крытычных рэцэнзіяў і трывалыя аншлягі. Зайздросьлівы Саюз пісьменьнікаў падае на яго ў суд за парушэньне аўтарскіх правоў. Тады Аляпновіч вяртаецца ў Вільню й дапісвае там сваю драму “Манька”, але дзеля большага посьпеху называе яе “Дрыгва”.
Прыгнечаны польскімі панамі заходнебеларускі народ, пабачыўшы афішы, хлынуў у тэатры. Сотні сялянаў кінуліся да касаў, несучы крывёю заробленыя злотыя. Але ў фінале гледачы, якія восем актаў чакалі зьяўленьня дзеда Талаша, зразумелі, што іх падманулі, што ніякая гэта не “Дрыгва”, і пачалі крычаць “Аўтара! Аўтара!”, маючы на мэце спагнаць зь яго заробленыя крывавым мазалём “златуўкі”. Аляпновіч не зарыентаваўся і выйшаў... У наступную хвіліну ён уцякаў ад разьюшанага натоўпу ў бок вакзалу, удаючы, што сьпяшаецца ў Менск, на сэмінар па рэфармаваньні мовы.
У БССР Аляпновіча сустрэлі з салютам, пахваліліся посьпехамі беларусізацыі й пачалі вазіць па рэстарацыях. Урэшце, п’янаму і зьнясіленаму, прапанавалі застацца ў БССР. Францішак дрыготкай рукой падпісвае заяву і аддае замежны пашпарт. 1 студзеня 1927 г. яго пасадзілі на 10 гадоў за шпіянаж на карысьць Сальвадору.
Франак будаваў камунізм у адной асобна ўзятай турме аж да 1933-га, пакуль яго, дзякуючы пратэкцыі ў адміністрацыі прэзыдэнта РП, не абмянялі на Церашкевіча, які прайграў у даміно агенту дэфэнзывы ўсю касу Грамады.
У Вільні Францішак выдае настальгічную кнігу “Ў капцюрох ГПУ”.
Сталін, дазнаўшыся пра гэта, забараніў пераводзіць Аляпновічаў заробак у польскія банкі й зарокся мяняцца палітвязьнямі з капіталістычным сьветам. А пасьля чарговага перавыданьня, у верасьні 39-га, рушыў з Чырвоным войскам на Польшчу — лавіць Аляпновіча. Той хаваўся як мог: уначы пілаваў дровы па вёсках, удаючы сябе за батрака, а ўдзень хаваўся ў багне, дыхаючы праз саломінку й разважаючы, уцякаць да немцаў ці не. Аднак тыя прыйшлі самі. Францішак вяртаецца ў Вільню й пачынае выдаваць там “Белорусскую газету” — праўда, не па-расейску (немцы не дазволілі).
У 1943 годзе ён піша сваю апошнюю камэдыю “Круці не круці — трэба памярці”. А праз год стрэл невядомага тэрарыста перарваў ягонае жыцьцё...
Аднак уважлівы чытач заўважыць двухсэнсоўнасьць у назьве апошняй п’есы. Некаторыя эміграцыйныя крыніцы сьцьвярджаюць, што Аляпновіч, які прадбачыў паразу немцаў, інсцэнаваў сваё забойства й таемна зьехаў у Лацінскую Амэрыку. Замест яго пахавалі акоўца, труп якога Францішак выкупіў у паліцыі шчэ ў 1942-м і перахоўваў у кніжнай шафе, рызыкуючы жыцьцём і здароўем.
Што сталася з Аляпновічам на чужыне, дакладна невядома. Мала хто зь сьведамых беларусаў глядзіць лацінаамэрыканскія тэлесэрыялы, а дарэмна: у “Пану міністру” і “Няскончанай драме” можна адчуць знаёмы стыль...
Руслан Равяка
