Навука

Навука

Сыстэмныя дасьледаваньні небясьпечныя для ўлады

Незапатрабаванасьць, што сталася вынікам зьнікненьня дзяржаўных абаронных замоваў, прадстаўнікі дакладных навукаў адчуваюць моцна. Гутарка зь фізыкам Ігарам Міклашэвічам пра стан беларускай навукі.

“НН”: У якім стане цяпер беларуская фізыка?

Ігар Міклашэвіч: Ёсьць вельмі просты крытэр для вызначэньня: калі навукоўцаў згадваюць у сьвеце — яны існуюць, калі не — значыць, не. Беларускую фізыку ў сьвеце ня згадваюць і на нашыя навуковыя працы не спасылаюцца. І ніякія мэдалі тут не дапамогуць.

“НН”: А беларускіх фізікаў ведалі?

І.М.: Так, імя Хведара Фёдарава добра вядомае знаўцам. Карані вядомага фізыка Лява Арцымовіча таксама тут, у Беларусі, хоць сам ён ніколі, здаецца, ня згадваў пра паходжаньне… Можна згадаць яшчэ сяго-таго.

“НН”: А чаму “зьнікла” навука?

І.М.: Маладыя зьяжджаюць, людзі сталага веку пастарэлі і ўжо няздатныя разьвіваць новыя кірункі. Яны могуць разьвіваць толькі тое, у чым ужо спэцыялізуюцца. Дадайце да гэтага праблемы з атрыманьнем навуковай інфармацыі. У бібліятэках (нават Нацыянальнай і Акадэмічнай) зьменшылася колькасьць падпісных выданьняў — добра, калі засталося 10%. Не паступалі або трапляюць зь вялікімі перапынкамі часопісы “Physic review”, “Physica”, “Physica status solidi”…

“НН”: А Інтэрнэт?

І.М.: Нашыя бібліятэкі падпісаліся на электронную рассылку навуковых часопісаў — гэта таньней, чым друкаваныя варыянты. Але ўлічыце хуткасьць працы нашага Інтэрнэту, абмежаваны час працы… У навукоўцаў няма магчымасьці хадзіць па інфармацыю 4—5 дзён запар. Здавалася б, дробязь, але яна мае вялізнае значэньне.

“НН”: Ці дапаможа навуцы “ўзьняцца” рэарганізацыя Акадэміі навук?

І.М.: Я ня ведаю канцэпцыі гэтай рэформы. Магчыма, яна недзе ёсьць, але не выходзіць на паверхню: ніякіх сур’ёзных матэрыялаў не друкавалі. А дзейнасьць, пра якую ніхто ня ведае, ня ёсьць дзейнасьцю.

Ва ўсіх зьменах, якія прапануюць разнастайныя дзяржаўныя структуры, няма сыстэмнасьці. Бо сыстэмныя дасьледаваньні сёньня непатрэбныя. І небясьпечныя для ўлады: яны паказваюць ейныя слабыя месцы — тое, чаго яна не павінна была ніколі рабіць, але робіць.

“НН”: Навошта робіць?

І.М.: Рэпрэсіўная ўлада зацікаўленая ў зьніжэньні інтэлектуальнага ўзроўню насельніцтва — так лягчэй кіраваць. Гэта палітыка ўжо не асобных людзей, што ва ўладзе, а самой сыстэмы, якая імкнецца захавацца. Мы настолькі “закансэрваваныя”, што нас абмінаюць усе сусьветныя навалы, катаклізмы. У фантастыцы гэта б назвалі “згорнутай цывілізацыяй” — цывілізацыяй, якой нічога ня трэба, якая нічым не цікавіцца.

“НН”: Чаго чакаюць беларускія навукоўцы ад зьезду, прызначанага на лістапад, дата якога пэрыядычна пераносіцца?

І.М.: Робіцца гэта ўсё дзеля палітычных мэтаў. Па-мойму, галоўная мэта зьезду — падтрымаць курс Лукашэнкі. Той курс тычыцца мо 5% навукі: сацыялёгіі, паліталёгіі… А фізыкі, біялёгіі, хіміі й г.д. палітычны курс Лукашэнкі ніяк ня тычыцца. Навука ставіцца да ягонае асобы індыфэрэнтна.

Іншая рэч, што сыстэма не адчувае патрэбы ў навуцы. Таму і зьяўляюцца праблемы і ў фізыкі, і ў хіміі… Савецкая навуковая сыстэма, пры ўсёй ейнай заганнасьці, праводзіла сэлекцыю і выяўляла таленавітых: пасады прафэсара, дацэнта лічыліся высокааплатнымі. Цяпер яны атрымліваюць капейкі. Таленавітыя людзі проста ня хочуць працаваць за нішто.

Пакуль адчуваньне непатрэбнасьці будзе панаваць у сыстэме, навука будзе занепадаць. І нават павелічэньне колькасьці ВНУ нічога ня зьменіць. Бо там не рыхтуюць высакаякасных спэцыялістаў, а проста на 5 гадоў падаўжаюць школу.

Замежжа таксама ня будзе ўкладаць грошы ў дасьледаваньні, накіраваныя на разьвіцьцё ў нас тэхналёгіяў. Краіны, якія генэруюць ідэі, могуць укладаць грошы і тэхналёгіі туды, дзе здабываецца сыравіна, але не туды, дзе нешта прадукуецца (як у Беларусі). Гэта адчуваем ня толькі мы. Нямецкія навукоўцы таксама скардзіліся на сваю “другаснасьць” у параўнаньні з амэрыканскімі тэхналёгіямі. Толькі гадоў пяць таму яны зразумелі, што няма сэнсу капіяваць амэрыканскія тэхналёгіі — трэба ствараць сваё і потым абменьваць новае на новае. А не паўтараць тое, што ўжо зрабіла Амэрыка.

“НН”: Але Японія жыве без фундамэнтальнай навукі.

І.М.: Так, у Японіі няма навукі, там ёсьць толькі высокія тэхналёгіі. Калі расейскі, амэрыканскі навуковец абгрунтуе гіпотэзу, ён ня стане яе далей распрацоўваць — яму гэта ўжо не цікава. Але набягуць паўтары сотні японцаў, абсмокчуць гэтую ідэю з усіх бакоў і распрацуюць пад яе высокія тэхналёгіі.

“НН”: У якой сфэры магчымы быў бы “беларускі навуковы прарыў”?

І.М.: Магчыма, у мэдыцыне. Хоць навуку рухаюць наперад асобы, адзінкі, таму геніі могуць зьявіцца ў нечаканай сфэры. Навуковыя калектывы толькі дапамагаюць апрацоўваць ідэі гэтых адзінак.

Гутарыў Адам Воршыч

генэтыка

Паляпшэньне чалавека

У апошні год ХХ ст. навукоўцы цалкам расшыфравалі чалавечую ДНК — раскрылі пасьлядоўнасьць нуклеатыдаў усіх храмасом. Выявілася, што ў чалавека каля 40 тыс. генаў, прычым у розных людзей адрозьніваецца ня больш за 0,1% нуклеатыднай пасьлядоўнасьці, а 99,9% геному аднолькавыя ва ўсіх расаў і народаў. Геном чалавека і шымпанзэ супадае на 99% чалавека і мышы — на 90% і нават у людзей і бактэрый 600 генаў аднолькавыя!

Так што недалёка мы адарваліся ад малпаў і грызуноў, хоць менавіта нам, а ня ім выпаў гонар зазірнуць у свой геном. Але што ж мы з таго маем?

Генэтыка з апісальнай усё больш робіцца функцыянальнай. Высьвятляюцца мэханізмы многіх хваробаў. Справа ў тым, што геном — біялягічная спадчына, зашыфраваная з дапамогай нуклеінавых кіслотаў, — можа зьмяняцца, і гэта завецца мутацыямі. Калі мутацыі адбываюцца ў полавых клетках або клетках зародку, узьнікаюць спадчынныя немачы або выродзтвы. Калі ж мутацыі з адмоўным эфэктам здараюцца ў клетках дарослага арганізму, зьяўляюцца анкалягічныя, аўтаімунныя, абменна-эндакрынныя ды іншыя хваробы.

Узровень мутацыяў наўпрост залежыць ад асяродзьдзя. За апошнія 120 гадоў сынтэзавана 60 тыс. новых хімічных рэчываў, узьнікла штучная радыяцыя. Гэта павялічвае колькасьць мутацыяў і абцяжарвае чалавецтва так званымі экагенэтычнымі хваробамі.

Сёньня пашыраецца меркаваньне, што жыцьцё чалавека прадвызначанае, што ў храмасомах наперад запраграмаваны характар, тэмпэрамэнт, схільнасьці, хваробы і г.д. Аднак такі фаталізм не заўсёды апраўданы, бо шмат залежыць і ад асяродзьдзя, і ад чалавека. Характарыстыка фактараў, якія ўплываюць на здароўе ў разьвітых краінах, паказвае, што 8—14% іх прыпадае на ўзровень мэдычнай дапамогі, 48—50% абумоўленыя побытам і ладам жыцьця, 20—22% — навакольным асяродзьдзем, а генэтычныя фактары абумоўліваюць здароўе на 18—20%.

Як бачым, толькі пятая частка — спадчына, што склалася цягам эвалюцыі і якую зьмяніць немагчыма. Але ж можна паўплываць на новыя мутацыі, што ўзьнікаюць цягам нашага жыцьця і стымулююцца паленьнем, алькаголем, побытавай хіміяй, кепскай экалёгіяй.

Мроіць аб умяшальніцтве вучоных у геном ды іншых пражэктах “паляпшэньня чалавека” пакуль яшчэ рана: веды аб дзеяньні генаў пакуль мізэрныя і для практыкі можа зьявіцца нямала перашкодаў. Напрыклад, шматфункцыянальнасьць гену (адказнасьць яго адразу за некалькі працэсаў), спантанная блякіроўка ці запуск гену ў залежнасьці ад часу ці розных абставінаў, наяўнасьць нехрамасомных і нават немалекулярных мэханізмаў перадачы спадчыннасьці і г.д. Дый шырокае ўмяшальніцва ў спадчыннасьць чалавека можа мець непрадказальныя грамадзкія, маральныя і біялягічныя наступствы. Такія, як развал біполавай сям’і, зьнікненьне грані між нормай і паталёгіяй, разбурэньне эстэтычных і духоўных каштоўнасьцяў, “правалы” ў эвалюцыі асобных індывідаў і цэлых грамадзтваў. Але пакуль “геномныя тэхналёгіі” настолькі дарагія, што іх шырокае прымяненьне праблематычнае. Разам з тым, найбольш моднай і прывабнай прафэсіяй ХХІ ст. будуць не інфармацыйныя, а менавіта біятэхналёгіі, якія, нягледзячы на юрыдычныя ці маральныя перашкоды, будуць разьвівацца.

А што сёньня рэальна можа прапанаваць нам генэтычная навука? Па-першае, мэдыка-генэтычнае кансультаваньне для ахвотных стварыць сям’ю і генэалягічны аналіз будучых бацькоў. Па-другое, мэтады дародавай дыягностыкі (выяўленьне паталёгіі плоду з дапамогаю ультрагуку, апэратыўных і лябараторных мэтадаў). 10% жанчын маюць патрэбу ў паглыбленым дародавым дасьледаваньні, бо прыкладна ў такой колькасьці цяжарных рызыка выродзтваў і храмасомных хваробоў дастаткова высокая. Па-трэцяе, перадімплянтацыйная дыягностыка — новы мэтад выяўленьня спадчынных хвароб на стадыі зародкавай клеткі, што дазваляе пазьбегнуць спаронаў у жанчын з высокай верагоднасьцю спадчыннай паталёгіі. Па-чацьвертае, экстракарпаральнае апладненьне — зачацьце плоду ў прабірцы з дапамогай мужчынскага семя партнэра ці донара, з наступным увядзеньнем ва ўлоньне маці. У Беларусі ўжо ёсьць некалькі дзясяткаў дзяцей, народжаных такім чынам. Па-пятае, дыягностыка спрэчнага бацькоўства, якая выкарыстоўваецца ў судова-мэдычнай практыцы. Сучасны аналіз ДНК дзіцяці і бацькі (або маці) дазваляе амаль са стопрацэнтнай гарантыяй высьветліць біялягічнае бацькоўства.

Сярод найноўшых практычных дасягненьняў генэтыкі — і стварэньне новых тыпаў лекаў ды вакцынаў на грунце геномнай інфармацыі. Біямэдычныя тэхналёгіі спараджаюць новыя маральныя і прававыя канфлікты, якія цяжка разьвязаць у рэчышчы біблійных ці хрысьціянскіх прынцыпаў. Новыя тэхналёгіі патрабуюць новай маралі і новых законаў. Яны, пэўна, зьявяцца ў ХХІ ст. — у эпоху “генэтычнай рэвалюцыі”, новых тэхналёгій і невядомых дасюль спакусаў.

Васіль Аўраменка, Магілёў

Вадарод замест нафты

Запасаў новага паліва зямлянам хопіць на мільярд гадоў

Пры дапамозе лазэраў можна прымусіць цяжкі вадарод уступіць у рэакцыю тэрмаядзернага сынтэзу, падобную да той, што адбываецца ў цэнтры Сонца, і вырабляць энэргію ў прамысловых маштабах, даводзяць японскія і брытанскія навукоўцы на старонках часопісу “Nature”.

Ядравую энэргію можна вызваліць двума спосабамі: расшчапляючы ядры цяжкіх элемэнтаў (такіх, як уран ці плютоній) або злучаючы ядры лёгкіх элемэнтаў (вадароду ці яго цяжэйшых ізатопаў — дэйтэрыю і трытыю).

Пакуль людзям прасьцей расшчапляць цяжкія атамы, а з сынтэзам лёгкіх элемэнтаў цяжэй. Дагэтуль удалося стварыць толькі вадародную бомбу — найстрашнейшую зброю масавага зьнішчэньня. Электрастанцыяў яшчэ няма, хоць спробы пабудаваць тэрмаядравы рэактар трываюць больш як паўстагодзьдзя. Намаганьні фізыкаў у гэтым кірунку часта параўноўваюць з пошукамі чашы Грааля. Посьпех азначаў бы для нашай цывілізацыі доступ да бясьпечнай і практычна невычарпальнай крыніцы энэргіі.

Антыпатыя ядраў

“Да працы над праблемай тэрмаядравага сынтэзу нас заахвочвае ўсьведамленьне, што энэргія, якую можна атрымаць з напарстка вадкага паліва (напрыклад, цяжкага вадароду ці дэйтэрыю), эквівалентная той, якую даюць 20 тонаў вугалю”, — тлумачыў у “Scientific American” Джэралд Джонас, кіраўнік лябараторыі “Sandia National Laboratories”. Колькасьць дэйтэрыю ў Сусьветным акіяне ацэньваецца ў 40 більёнаў тонаў, якіх пры сучасным узроўні спажываньня чалавецтву хапіла б на мільярд год. Гэтая энэргія была б экалягічна чыстай, бо прадуктам рэакцыі зьяўляецца чысты гелій, а не радыеактыўныя адкіды. Навукоўцы бачаць небясьпеку толькі ў хуткіх нэўтронах, якія ўзьнікаюць у часе рэакцыі і могуць “апраменьваць” сьцены рэактару.

Дамагчыся тэрмаядравага сынтэзу (злучэньня атамных ядраў) вельмі складана: дадатна зараджаныя ядры адштурхоўваюцца адно ад аднаго — і тым мацней, чым меншая між імі адлегласьць. Каб распачалася рэакцыя, іх трэба сутыкнуць паміж сабой. Як гэта зрабіць?

У цэнтры Сонца вадародная плязма разагрэтая да тэмпэратуры ў некалькі дзясяткаў мільёнаў градусаў. У такім “пекле” атамныя ядры разбураюцца вельмі хутка. Плязма знаходзіцца пад велізарным ціскам, так што атамныя ядры таўкуцца ў малым аб’ёме і часта “падаюць” адно на другое. Так пераадольваюцца бар’еры адштурхоўваньня і пачынаецца ядравы сынтэз — вадарод ператвараецца ў гелій.

Навукоўцы спрабуюць узнавіць умовы, падобныя да сонечных, у зямных лябараторыях, падаграваючы дэйтэрыева-трытыевую плязму. Паколькі ніводзін матэрыял не вытрымае тэмпэратуры ў мільёны градусаў, плязму зьмяшчаюць у вакууме ў пастку з магнітнага поля і стараюцца ўтрымаць там як мага даўжэй. Рэакцыі тэрмаядравага сынтэзу ўдалося дасягнуць толькі на пачатку 90-х, сьпярша ў Эўропе, а пазьней у ЗША (Прынстан). Але да посьпеху было яшчэ далёка: спробы “запаліць” ядравы рэактар забіраюць больш энэргіі, чым ён пасьля дае. Асьцярожныя падлікі гавораць, што першая электрастанцыя такога тыпу можа быць збудаваная толькі пасьля 2030 г. Гэта адбівае ў вучоных ахвоту працягваць дасьледаваньні, а ў спонсараў — даваць на іх грошы.

Міні-бомбачкі

Але пэрспэктыва зацугляньня тэрмаядравай энэргіі можа выявіцца не такой і далёкай. Шанцы наблізіць яе дае група брытанскіх і японскіх вучоных, якая прапанавала цалкам новы спосаб дасягненьня сынтэзу.

Навукоўцы вырашылі скарыстаць для атрыманьня энэргіі той самы мэханізм, які выклікае яе імклівае вызваленьне ў вадароднай бомбе. Так, ніводная электрастанцыя ня вытрымае выбуху, які ў свой час зьнішчыў атол Бікіні, але ж можна зьменшыць бомбу да памераў макавага зярнятка і выклікаць кантраляваныя мікравыбухі!

У вадароднай бомбе запальны мэханізм пабудаваны на зьяве ядравай бамбардзіроўкі. Вадародны зарад у ёй аточаны шчыльнай пенай з плястыку. “Звычайная” атамная бомба дзейнічае як запал. Інтэнсіўнае рэнтгенаўскае выпрамяненьне, якое спадарожнічае яе выбуху, дасягае слою плястыку, разагравае яго і ператварае ў плязму, якая імкліва пашыраецца. Яна зь велізарнай хуткасьцю імкнецца вонкі, і адначасова процілеглы імпульс, скіраваны ўсярэдзіну, сьціскае вадарод, выклікаючы ягоны выбух.

З лазэрам

Ужо ў 70-я гады была выказана думка, што тэрмаядравы сынтэз можна выклікаць і без удзелу атамнай бомбы. Хапіла б аднаго выпрамяненьня, напрыклад лазэрнага, настолькі моцнага, каб імкліва разагрэць слой вакол вадароднага паліва. Ад ідэі адмовіліся, бо лазэры тады былі занадта слабыя, каб дастаткова моцна сьціснуць газ. Вярнуліся да яе ў другой палове 90-х, калі ўдалося сканструяваць лазэры магутнасьцю ў пэтават (1015 ват).

Першыя экспэрымэнты былі ўдалыя. Лазэрам награваліся маленькія шарыкі з полістырэну, напоўненыя дэйтэрыем. Плястык ператвараўся ў плязму і выбухаў, а шчыльнасьць зьмесьціва шарыка ўзрастала ў тысячы разоў (літар вады з такой шчыльнасьцю важыў бы тону!). Ціск у самай сярэдзіне дасягаў більёна атмасфэраў. У такіх умовах паміж ядрамі дэйтэрыю распачыналася рэакцыя сынтэзу. Уся экспэрымэнтальная ўстаноўка, у якой “запальваўся” цяжкі вадарод, была таннай і зьмяшчалася на пісьмовым стале. Гэта велізарны прагрэс у параўнаньні з ранейшымі прыстасаваньнямі памерам з добры будынак і коштам у сотні мільёнаў даляраў. Аднак кошт току, спажыванага лазэрам, усё яшчэ ў шмат разоў перавышаў магчымыя запасы энэргіі, якія дае сынтэз. Каб балянс стаўся станоўчым, дэйтэрыевыя шарыкі трэба разагрэць да 100 млн. градусаў.

Што ж рабіць? Пачакаць, пакуль сканструююць яшчэ больш магутныя лазэры, або... знайсьці спосаб падагрэць сьціснуты вадарод? Менавіта гэтым шляхам пайшла брытанска-японская група фізыкаў з унівэрсытэту ў Осацы.

У ролі грэлкі фізыкі скарысталі дадатковы лазэр магутнасьцю ў пэтават, які ўключаецца ў момант найбольшага сьцісканьня. Выпрамяненьне трапляе ў самую сярэдзіну шарыка праз маленькую варонку з золата. Такі імпульс цалкам можа запусьціць тэрмаядравую рэакцыю ў цэнтры шарыка.

“Гэта набліжае нас да танных прамысловых установак, у якіх рэакцыі сынтэзу будуць запускацца лазэрам”, — пішуць фізыкі. Магутнасьці сёньняшніх лазэраў для гэтага стае.

Сьцеражыцеся танных аўтамабіляў!

Вялікія паводкі, якія абрынуліся сёлета на Нямеччыну, Чэхію, могуць істотна зьнізіць цэны на рынку патрыманых легкавых аўтамабіляў.

Стыхія зачапіла склады шэрагу аўтамабільных вытворцаў і дыстрыб’ютараў, у прыватнасьці, чэскай “Шкоды”. Была затопленая вялікая колькасьць машынаў. І хоць прадстаўнікі канцэрну запэўніваюць, што пашкоджаныя аўтамабілі прадавацца ня будуць, незалежныя імпарцёры могуць не ўтрымацца ад спакусы зарабіць на пацярпелых аўто. Аўтапераганяльнікі дагэтуль памятаюць, як пасьля паводкі 1997 г. на рынку ўжываных аўтамабіляў зьявілася шмат нечувана танных машынаў і некаторыя фірмы (напрыклад, “Фіят”) вымушаныя былі ўводзіць скідкі, каб падтрымаць цікавасьць да сваёй новай прадукцыі.

Ня дзіва, што пацярпелыя ад паводкі аўто таньнеюць: вада, глей і бруд моцна шкодзяць кузаву і перш за ўсё рухавіку. Затопленыя аўтамабілі трэба адразу адпраўляць на звалку. Але на іх знаходзяцца як прадаўцы, так і пакупнікі, якія часта ня ведаюць пра дэфэкты аўтамабіляў: прасачыць іхнае паходжаньне пры імпарце з-за мяжы бывае складана.

Парадаксальна, але імпарту такіх машынаў можа спрыяць і наяўная ў многіх краінах сыстэма мытных пошлінаў, закліканая зьменшыць наплыў на рынак патрыманых аўтамабіляў. Навюткія (хоць і затопленыя) машыны абкладаюцца мінімальнымі пошлінамі, што ў сукупнасьці зь нізкай пачатковай цаной робіць іх дужа прывабнымі для недасьведчаных пакупнікоў.

У Беларусі за машыну, якой менш за 3 ці больш за 10 гадоў, цяпер трэба плаціць з разьліку 0,55 эўра за 1 куб.см аб’ёму рухавіка (на 0,05 эўра болей, чым раней). На астатнія іншамаркі мытныя пошліны складаюць 0,35 эўра за 1 куб.см.

Вераб’і недаядаюць

Вераб’і могуць апынуцца на мяжы выміраньня. У Заходняй Эўропе іх колькасьць зьмяншаецца на вачох. Цягам апошніх 20 гадоў у ваколіцах Гамбургу гэтых птушак паменела напалову, у Вялікабрытаніі вымерла 10%.

Што прыводзіць да выміраньня? Гэта небясьпечная тэндэнцыя ці звычайныя пэрыядычныя ваганьні? Брытанскія арнітолягі назіралі за чатырма невялікімі папуляцыямі вераб’ёў на поўдні Англіі. Адна зь іх за 30 гадоў зьменшылася на 80%: ад 150 да 35 здольных да размнажэньня параў. Гэтую папуляцыю навукоўцы вырашылі падкормліваць узімку (ад лістапада да сакавіка). І за 11 гадоў колькасьць птушак, якім удалося перазімаваць, вырасла на 100%. “Недахоп харчаваньня ўзімку — галоўная прычына выміраньня вераб’ёў”, — робяць выснову брытанскія арнітолягі. Уплываюць і некаторыя зьмены ў сельскай гаспадарцы: перанос тэрмінаў высяваньня збожжавых зь вясны на восень, пабудова збожжасховішчаў, недаступных для птушак.

Паводле сьведчаньня выканаўчага дырэктара Грамадзкага аб’яднаньня “Ахова птушак Беларусі” Аляксандра Вінчэўскага, у нашай краіне рэзка зьмяншаецца толькі папуляцыя вадаплаўных птушак (напрыклад, шэрай качкі) — асабліва на Палесьсі, на занядбаных тэрыторыях былых рыбгасаў. Прычына — нястача харчаваньня ў недагледжаных вадаёмах.

Разам з тым, ёсьць і відавое павелічэньне: у сувязі з глябальным пацяпленьнем клімату на поўдні краіны зьявіліся сырыйскі дзяцел, жоўтая чапля ды іншыя, раней не заўважаныя ў Беларусі птушкі.

Фтор мацуе зубы, псуе нэрвы

Бэльгiйскiя ўлады маюць намер забаранiць продаж жуек, ляндрынак i пігулак, якiя ўтрымлiваюць злучэньнi фтору. Надмернае ўжываньне прэпаратаў з гэтым элемэнтам можа выклікаць расстройствы нэрвовай сыстэмы, а таксама спрыяць разьвiцьцю астэапарозу, аслабленьню костак.

Гэтая пастанова не закране продажу папулярнай ва ўсiм сьвеце зубной пасты з фторыстымi злучэньнямi, якая бароніць зубы. Забарона пачне працаваць у канцы жнiўня. Бэльгiя чакае, што да яе ў хуткiм часе далучацца i iншыя краiны Эўразьвязу.