Музэй генацыду
У гэты музэй мы трапілі выпадкова, шпацыруючы па Вільні ў кампаніі з маім расейскім сябрам. Капіталістычна-нацыяналістычная Вільня ўзьдзейнічае на менчука, як наркотык. Пачуцьцё эўфарыі ахоплівае адразу пасьля перасячэньня мяжы. Пачуцьцё, якое можна параўнаць з адчуваньнямі вязьня, якога нечакана выпусьцілі на волю. Бо няма вакол строгасьці сталінскіх праспэктаў, недзе далёка засталіся “славянскія саюзы”, а ў кожнай кавярні чакаюць менавіта цябе. Але найбольш майго сябрука цешыць тое, што “яны так ня любяць расейцаў”.
Гэта на самай справе ўбогі савецкі стэрэатып, які ў Менску я чуў столькі разоў, ледзьве гаворка заходзіла пра Вільню. Сябар спыняе таксоўку. “Вось бачыш, — кажа, — для літоўца дык спыніўся б бліжэй на пару мэтраў. Ня любяць яны расейцаў”. Кавярня, файнае піва, вялізны стэйк на талерцы. А той не сунімаецца. “Нам недаклалі мяса. Ня любяць расейцаў, праклятыя фашысты”. Прыгожая афіцыянтка хутка мяняе стравы й усьміхаецца. “А лабусам хутчэй падносіць!” — абураецца сябра, аплятаючы стэйк. Фальклёрнае трыё зайграла нейкую тужлівую літоўскую песьню. “Зараз я перакладу яе сынхронна”, — кажа сябрук і пачынае, старанна падрабляючы літоўскі акцэнт: “Йа ўчо-ора пайшоў у лес і злавіў там маскаля. Йа яго забіў, павэсіў на дрэ-эва, і ўся віо-оска радавалася. Зрабі тое са-амае, і можаш сьпяваць разам з на-амі”.
За жартамі мы не заўважылі, як апынуліся перад цяжкімі дзьвярыма агромністага змрочнага палацу з шыльдаю “Genocido auku muziejus”. Ня трэба быць паліглётам, каб зразумець сэнс надпісу. Але я выступіў гідам, патлумачыўшы, што гэта колішні царскі Палац юстыцыі, колішняя Дэфэнзыва, колішняе Гестапа й колішняе КГБ. За дзьвярыма сядзелі дзьве бабулькі, што ласкава паказалі нам лесьвіцу ў сутарэньні. Дзе ад нашага жартоўнага настрою не засталося й знаку.
Уявіце сабе доўгія турэмныя калідоры, зь яркімі лямпачкамі пад высачэзнай стольлю. У першым пакоі — стол, тэлефоны, афіцэрскія шынялі й кашкеты на вешаку. Далей — шэраг расчыненых дзьвярэй у камэры. Зь першых крокаў па калідоры мяне ахапіла адчуваньне, быццам і вязьні, і каты пакінулі турму зусім нядаўна. Бо ня выветрыўся за гады літоўскай свабоды асаблівы турэмны дух гэтых падвалаў.
Мы былі адзінымі наведнікамі страшнага музэю. Падарожнікамі па колішніх камэрах. Мы сядзелі на жорсткіх драўляных ложках. Зазіралі ў халодныя карцэры. Заходзілі ў душавыя. Мацалі мяккія гуканепранікальныя маты ў катавальні, дзе на вешаку цяпер расьпятая чорная ўціхамірвальная кашуля. Асабліва пранялі вадзяныя катавальні. Пакой маленькай камэры напаўняўся ледзяною вадой. А пасярэдзіне заставалася невялічкая жалезная выспачка, каб толькі стаць нагамі. І ня трэба чалавеку ламаць косткі й выдзіраць пазногці. Дастаткова зачыніць за ім дзьверы й чакаць. Альбо дасьць паказаньні, альбо зваліцца, зьнясілены, у ваду. Сканчаўся калідор закрытымі цяжкімі дзьвярыма, перанесенымі з турмы на Лукішках.
Дзіўна было ўсьведамляць, што турма яшчэ зусім нядаўна, на нашым веку, працавала на ўсю моц. Жыла, дыхала, стагнала й лаялася. І разам са страхам спараджала й культывавала ў сваіх вязьняў ды ў тых, хто праходзіў побач, нянавісьць да чужынцаў. Зусім нядаўна. У 1987-м тут яшчэ сядзелі “палітычныя”.
Сканчалася музэйная экспазыцыя новымі сутарэньнямі, у якія вяла лесьвіца са шклянымі прыступкамі. Мы спусьціліся цесным калідорам у скляпеністую змрочную камору. Падлога ў памяшканьні шкляная. Пад асьветленым шклом ляжаць рэчы — чаравікі, аўтаручкі, акуляры. Стоячы пад нізкай стольлю й аглядаючы надпісы па-ангельску й па-літоўску, я ніяк ня мог зразумець прызначэньне гэтага склепу. Пакуль мой сябра не патлумачыў: “Дзіма, што ты не зразумеў? Мы ў расстрэльным памяшканьні. Вось бачыш трубу пад шклом? Гэта каб кроў змываць. А рэчы ў цябе пад нагамі, спадзяюся, сам здагадаешся чые”.
У тым страшным падвале “расейцы” расстралялі больш за тысячу чалавек. І ня столькі комплекс віны за суайчыньнікаў апанаваў мяне ў страшным падвале, колькі зайздрасьць да літоўцаў. Бо ім ня трэба шматслоўнай патрыятычнай патэтыкі, каб навучыцца любіць Радзіму й свабоду. Дастаткова прайсьці ў складзе школьнай экскурсіі па прыступках, якія для тысячы тваіх братоў былі апошнім шляхам. Каб ужо назаўжды ведаць, дзе свае, а дзе чужыя.
Пасьля той катавальні неяк нам не жартавалася на тэму нелюбові да расейцаў. Толькі на мяжы, пабачыўшы сур’ёзны твар нашага памежніка ў форме, што не зьмянялася гадоў сорак, сябра сумна пажартаваў. “Вось мы і на радзіме. Тут так, блін, любяць расейцаў!”
Пасьля Вільні Менск уражвае раскошаю падсьветленых фасадаў. Увечары ён выдае на сталіцу цэлай імпэрыі. І назіраючы за натоўпамі бесклапотных маладых людзей, што п’юць піва ля помніка Дзяржынскаму, абмяркоўваюць навінкі Інтэрнэту на вуліцы Леніна, цалуюцца ля будынку КДБ, я адчуў сябе раптам бурклівым старым. Бо ня маю зь імі ні супольных інтарэсаў, ні супольных радасьцяў. І ніяк не магу ўявіць музэй генацыду за зіхоткім фасадам КДБ. “Рускіх яны сапраўды любяць, — сказаў я сябру, — толькі рускіх сябе. Бо ўсе астатнія для іх — “нярускія”. Лабусы, чорныя, чучмекі, піндосы, вузкавокія, пшэкі. Для іх мы таксама “нярускія”. Бо не па-руску разгаварываем”.
“Ну й чаго ты гэтым пераймаешся? — усьміхнуўся сябра. — Жыць можна й у лепразорыі. Галоўнае — асабістая гігіена”.
Зьміцер Бартосік
