Пятро Ламан

Адкрыты ліст артыстам Нацыянальнага тэатру

Ня так даўно чатыром тэатрам Беларусі быў нададзены статус нацыянальных, у тым ліку і тэатру імя Якуба Коласа. І я запытаў у сябе: “А што ж у нас, актораў нацыянальнага беларускага тэатру, уласна беларускага, нацыянальнага, акрамя гэтай ганаровай назвы?”

Янка Купала лічыў, што нацыю толькі тады можна называць нацыяй, калі ў яе ёсьць нацыянальны тэатар. Бо актор любога нацыянальнага тэатру перш за ўсё зьяўляецца носьбітам нацыянальнай культуры і нясе гэтую культуру свайму народу. А носьбітамі чаго зьяўляемся мы? І што мы нясём?

Я прыйшоў у тэатар імя Якуба Коласа ў 1971 г. і ўжо на наступны год паехаў на раённыя гастролі са спэктаклем “Трыбунал”. Іграў нямецкага салдата. Пасьля свайго эпізоду пераапрануўся і выйшаў на ганак пакурыць.

Спэктакль скончыўся, з клюбу пачалі выходзіць людзі, але разыходзіцца не сьпяшаліся, асабліва дзятва і старыя, бо для іх відовішча яшчэ ня скончылася: так хацелася паглядзець на актораў без сцэнічных касьцюмаў, бяз грыму, паслухаць, аб чым будуць гаварыць яны між сабою, а калі ў каго хопіць сьмеласьці, дык мо й падысьці да актораў, пагутарыць з кім…

Нарэшце яны зьявіліся. Людзкая гамана аціхла, зашапталіся, пырскаючы сьмехам, дзеці.

І тут паміж акторамі і ўдзячнымі гледачамі вырасла нябачная халодная сьцяна. За час спэктаклю яны пасьпелі палюбіць і сьмешнага, часам недарэчнага Калабка, і гром-бабу Паліну, і яе дзяцей. Але цяпер перад імі былі абсалютна чужыя, незнаёмыя людзі з чужою моваю ў вуснах. І ніхто да актораў не падышоў, не загаварыў. Адзін дзядок, які стаяў недалёка ад мяне, ціха сказаў сваёй суседцы: “Бач ты… І канцэрт харошы паставілі, і плямкалі па-нашаму, а як з клюбу выйшлі, дык па-свойму, па-культурнаму загаманілі”.

І гэтая фраза пеканула мяне такім сорамам, такім болем, што хоць ты скрозь зямлю праваліся. Бо тая, заключная частка відоўні нібыта гаварыла гэтым вясковым дзядам і бабкам, гэтым яснавокім дзеткам, што з тваёю моваю, братка, толькі хвасты каровам круціць ды ў гноі калупацца.

Самае цікавае, што раней я ніколі не адчуваў такога дыскамфорту. Вучыўся ў інстытуце па-расейску — нармальна, рэпэтыцыі ў тэатры толькі па-расейску — таксама нармальна, за кулісамі і ў горадзе па-расейску — так і павінна быць. А вось тут, у вёсцы, зьявілася адчуваньне, нібыта мяне голым пасадзілі на плот і ўключылі сьляпучы пражэктар. Было балюча і крыўдна за сябе, за тэатар, за добрых актораў.

Скажыце, можна ўявіць сабе расейскага, польскага, ангельскага актора, які б дрэнна валодаў мовай сваёй нацыі, а ў побытавым жыцьці не карыстаўся ёю ўвогуле? Мы на гэтай плянэце адны такія унікумы. І нічога, жывём сабе, ствараем, разважаем пра высокае мастацтва, пнёмся атрымаць званьні заслужана-народных. І нам ня сорамна, і не баліць душа.

Гэта толькі Максім Багдановіч, які нарадзіўся і вырас у Яраслаўлі і ўпершыню прыехаў у Беларусь, маючы 20 гадоў, мог напісаць бацьку, які быў катэгарычна супраць яго заняткаў “беларусікай”: “Бацька, я не магу бяз гэтага. Я думаю, я бачу сны па-беларуску”. Як геніяльны паэт, ён падсьвядома адчуваў, што мова — гэта ня проста функцыянальны сродак зносін паміж людзьмі, мова — гэта сакральная сыстэма, магутная крыніца жыватворнай энэргіі, якая чалавеку, чалавечай душы, чалавечаму духу дае крылы.

Беларус Дастаеўскі і ўкраінец Гогаль думалі і пісалі па-расейску — і сталіся вялікімі расейскімі пісьменьнікамі. Беларус Міцкевіч думаў і пісаў па-польску — і стаўся вялікім польскім паэтам. Беларус Качалаў думаў і іграў па-расейску — і стаўся вялікім расейскім акторам. А кім станемся мы, думаючы па-расейску, а іграючы па-беларуску? У Першым пасланьні Паўла карынцянам сказана: “Бо калі я малюся на незнаёмай мне мове, то хаця дух мой і моліцца, але розум застаецца бяз плоду”.

Габрэі пачалі стварэньне сваёй дзяржавы з адраджэньня мовы продкаў, якую ведалі на той час толькі навукоўцы — чалавек дзесяць ва ўсім сьвеце. І адрадзілі. Нацыя, якая добра ведае цану кожнай капейкі, убухала на гэтую, здавалася б, бязглузьдзіцу мільярд даляраў. Неблагая інфармацыя для роздуму. Можна, вядома, сказаць: у іх жа была дзяржаўная праграма, а ў нас што?

Высокае мастацтва не нараджаецца ў пустэчы, толькі праз глыбока нацыянальнае можна ўзьняцца да агульначалавечага. Франсыска Гоя з “Капрычас”, Пабла Пікаса з “Гернікай” перш за ўсё гішпанцы, Ван Гог з “Сланечнікамі” і “Бульбаедамі” — галяндзец. Калі ў Габрыэля Гарсія Маркеса спыталі, якім чынам ён стварыў свой непаўторны стыль, ён адказаў журналістам: “Ды нічога я не ствараў, а проста пісаў так, як мне распавядала бабуля”.

Толькі на глебе духоўных скарбаў, якія напрацавала за тысячагадовую гісторыю твая нацыя, можа ўзысьці і закрасаваць зерне высокага мастацтва. Толькі ўсьвядоміўшы і перапрацаваўшы духам культурныя набыткі свайго народу, можна стварыць нешта вартае.

І калі ты па-сапраўднаму адчуеш повязь зь мінулым, табе адкрыецца шлях у будучыню і ты перастанеш быць пляскатым, як негабляваная дошка, бо ў асобе тваёй, апроч гарызантальнай каардынаты — повязі зь людзьмі, якія жывуць цяпер, зьявіцца вэртыкаль — повязь з тымі, хто жыў тысячагодзьдзі да цябе і будзе жыць тысячагодзьдзі пасьля.

Таму варта зьмяніць стаўленьне да мовы, на якой мы спрабуем нешта ствараць на нашай сцэне, калі мы сапраўды творцы, калі мы насамрэч прафэсіяналы.

У нашым нацыянальным тэатры так і не прыжыўся эцюдны мэтад дзейснага аналізу п’есы, знойдзены Станіслаўскім, які так прапагандавала ягоная вучаніца Марыя Кнэбэль. Мэтад просты, як усё геніяльнае: высьветлілі сытуацыю, вызначылі падзею і сыгралі сваімі словамі. І вось тут акторы нацыянальнага тэатру сутыкаюцца зь неадольнаю перашкодаю. У большасьці сваёй яны ня могуць імправізаваць, бо думаюць на сцэне мовай іншай нацыі. А думаючы па-расейску, імправізаваць па-беларуску немагчыма.

Вось яскравы прыклад. Калі народнаму артысту Беларусі партнэр голасна крыкнуў у самае вуха: “Я тут, паночку!”, той зымправізаваў: “Чаго ты арэш?” І было б вельмі сьмешна, калі б не было так бязглузда.

Гадоў пятнаццаць таму ў тэатар імя Якуба Коласа прыехала віетнамка, вучаніца Марыі Кнэбэль, каб паставіць свой дыплёмны спэктакль. Аналізаваць п’есу яна пачала эцюдным мэтадам. Акторы стараліся, імправізавалі, але па-расейску. І гэтыя эцюды й імправізацыі да беларускага тэксту нельга было прыбіць ніякімі цьвікамі. Атрымалася каша — кампот з хрэнам, кісель з цыбуляю. Прамучыўшыся з намі тыдзень ці два, віетнамка прыдумала прыстойную прычыну і зьехала ставіць свой дыплём у Расею.

Тое самае адбылося ў нашым тэатры нядаўна, калі прыехала францужанка ставіць спэктакль па п’есе Шніцлера. Яна пачала рэпэтыцыі з эцюдаў і, наступіўшы на нашыя граблі, таксама зьехала.

Мой пэдагог Уладзімер Маланкін паўтараў нам як заклён: “Вучыцеся думаць на сцэне, калі хочаце быць акторамі”. А нацыянальная сцэна вымагае думаньня па-беларуску. На жаль, у нашай акадэміі мастацтваў студэнтаў гэтаму ня вучаць. Думаць на мове краіны знаходжаньня вучаць у разьведшколах, бо ад гэтай навукі залежаць жыцьцё і сьмерць.

Ёсьць яшчэ адна грань нашага прафэсіяналізму — вымаўленьне. У беларускай мове гукі “с”, “ц” і “дз” перад мяккімі зычнымі вымаўляюцца мякка: “Сьнег, Дзьвіна, цьвіце сьвітаньне. Пасьля сьляпуча сьвеціць дзень”.

У нас са сцэны гэтыя словы гучаць так: “Снег, Двіна, цвіте світанне, пасля сляпуча светіть день”. У расейскай мове гэтыя гукі вымаўляюцца цьвёрда, кончыкам языка, у беларускай — дзеля мяккасьці — сярэдзінаю. Каб гаварыць па-беларуску правільна, расейскамоўнаму чалавеку трэба зьмяняць артыкуляцыю. А гэта патрабуе моўнай практыкі, а моўная практыка патрабуе моўнага асяродзьдзя, а моўнае асяродзьдзе нам ніхто, акрамя нас саміх, ня створыць. Дык мо нам варта дамовіцца, што, пераступіўшы парог нацыянальнага акадэмічнага тэатру, мы будзем гаварыць на мове сваёй прафэсіі, дзеля таго каб выправіць гэтыя агідныя хібы? Але калі я закрануў гэтую тэму ў размове з маладымі, мне сказалі: “Я буду гаварыць на той мове, на якой захачу”. Ды калі ласка, гаварыць можна хоць па-кітайску, але, калі ты выходзіш на сцэну нацыянальнага акадэмічнага тэатру, зрабі ласку, будзь прафэсіяналам, гавары па-беларуску правільна.

Скажыце, сталі б вы слухаць аркестар, дзе музыкі фальшывяць ледзь не на кожнай ноце? У нас жа на сцэне фальш на фальшы едзе, фальшам паганяе. І мы настолькі звыкліся, што не зьвяртаем на гэта ўвагі.

Неяк да нас прыяжджалі беларусы замежжа. Глядзелі спэктакль. І пасьля Мікалай Касьцюк, які нарадзіўся і вырас у Злучаных Штатах і скончыў там беларускую школу, спытаў у мяне: “Пятро, а чаму некаторых артыстаў слухаць немагчыма? Яны гавораць так, нібыта пілуюць мне вушы тупым іржавым нажом. Чаму яны так гавораць?” Я так і ня змог адказаць яму. Маўчыць і нашая тэатральная крытыка. Нібыта гэтае праблемы не існуе ўвогуле.

Аднойчы народны артыст СССР Фёдар Шмакаў распавёў, як партарганізацыя нашага тэатру выйшла на ЦК з прапановаю перавесьці тэатар імя Якуба Коласа на расейскую мову. Іх выклікалі ў высокі кабінет і так усыпалі, што ініцыятары потым доўга чухаліся.

А я задумаўся: “Адкуль у камуністаў-русіфікатараў такі кранальны клопат пра нацыянальны тэатар?” І да мяне дайшло, што ў гэтага мэдаля ёсьць іншы, больш важны бок. Ну, перавялі б тэатар імя Якуба Коласа на расейскую мову, і хто б тады дзівіўся, што актор расейскамоўнага тэатру гаворыць па-расейску? А вось калі актор нацыянальнага акадэмічнага тэатру ў жыцьці гаворыць толькі па-расейску — гэта біла і б’е вельмі моцна. Асабліва па беларускамоўнай моладзі, якая прыяжджала ў горад працаваць ці вучыцца.

І сапраўды, лепшых агітатараў за расейшчыну не прыдумаеш. Мы агітуем ня лекцыямі, не прамовамі, ня лёзунгамі, а сваім існаваньнем. Агітатары мы з вамі, прытым бясплатныя! Бо што такое актор беларускага тэатру? Эліта нацыі, соль зямлі! Вось і цягніся, сяло дурное, дацягвайся да эліты, раўнуй рыла зь мяккім месцам.

Падсумоўваючы ўсё згаданае, я прыйшоў да жахлівай высновы.

Зьяўляемся мы носьбітамі беларускай культуры?

Не!

Зьяўляемся мы носьбітамі расейскай культуры?

Таксама не!

Аб’ектыўна мы зьўляемся носьбітамі русіфікацыі і працуем супраць саміх сябе. Супраць таго, да чаго пакліканыя. Сваімі рукамі жыўцом закопваем у магілу тое, што павінны берагчы як вока — мову.

Асабліва яскрава гэта выяўляецца па тэлевізіі, у перадачах кшталту “Тэатральныя сустрэчы” альбо “Сустрэчы ў Траецкім”, калі паказваюць самыя яскравыя ўрыўкі з творчых дасягненьняў актора, а потым бяруць у яго інтэрвію. І актор, які толькі што па-беларуску са сьлязьмі на вачах бараніў высокія ідэалы, у адказ на пытаньне вядучага пачынае пыкаць-мыкаць, зь цяжкасьцю зьвязваючы беларускія словы, альбо бессаромна пераходзіць на расейскую мову. Не разумее, што гэтым выяўляе сваё невуцтва і выклікае пагарду да сябе самога.

Бо ў дасьведчанага гледача, такога, як Янка Брыль ці Васіль Быкаў, узьнікае пытаньне: “Калі ты сапраўдны мастак і калі ў цябе ёсьць сумленьне, навошта ты гэтым займаешся?”

Каб зьмяніць гэтую жудлівую рэальнасьць, ня трэба прымаць нейкія новыя законы ці пастановы ўраду. Трэба, каб адбыўся зрух у сьвядомасьці актораў нацыянальнага тэатру, і, магчыма, тады мы здолеем зразумець, чаму на сьцягу ў Жанны д’Арк было напісана: “А хто ж, калі ня я?” А для пачатку адкажам самі сабе на тры сакральныя пытаньні, якія пакінуў нам Уладзімер Караткевіч:

Хто мы такія?

Як называюць нас людзі?

Куды краіна з намі забрыдзе?

Віцебск