Страчаны лёс
Нобэлеўскую прэмію ў галіне літаратуры сёлета атрымаў вугорац Імрэ Кертэс
(нар. у 1929 г.) — паводле афіцыйнай фармулёўкі Нобэлеўскага камітэту, “за сваю
творчасьць, якая супрацьпаставіла ценькую экзыстэнцыю адзінкі дэспатычнаму
барбарству гісторыі”.
Фрагмэнты канцлягерных успамінаў Імрэ Кертэса,
перакладзеных на 15 моваў сьвету.
18 сяброў камітэту Швэдзкай акадэміі ў сваім выбары кіруюцца ня толькі літаратурнымі вартасьцямі твораў. Улічваецца мноства іншых фактараў: паліткарэктнасьць, палітычнае становішча ў сьвеце, геаграфічны, полавы і палітычны плюралізм. Сярод сёлетніх прэтэндэнтаў на прэмію (1,1 млн. даляраў) называлі амэрыканца Джона Эшбэры, пэруанца Марыя Варгаса Льёсу, вугорца Імрэ Кертэса, сырыйскага паэта Адоніса. Многія пісьменьнікі фігуруюць у сьпісе верагодных набэліянтаў гадамі — наш Васіль Быкаў, амэрыканцы Томас Пінчан, Джон Апдайк, Філіп Рот, англічанка Дорыс Лесынг, канадкі Маргарэт Этвуд і Эліс Мунро, латышка Візма Бэлшэвіца, эстонец Яан Крос, швэд Томас Транстрэмэр, чэх Мілан Кундэра… Самае скандальнае імя ў гэтым сьпісе — Салман Рушдзі.
У самой Швэцыі Нобэлеўская прэмія — зьява культавая. Шмат хто з кнігалюбаў складае асабістыя бібліятэкі толькі з твораў набэліянтаў. Некаторыя кнігарні з такой нагоды выстаўляюць у гандлёвых залях тэлевізары, каб наведнікі маглі паглядзець трансьляцыю з Швэдзкай акадэміі. Шмат у якіх кнігарнях напярэдадні абвяшчэньня ляўрэата былі падрыхтаваныя плякаты “Тут прадаюцца кнігі нобэлеўскага ляўрэата-2002”. Заставалася толькі дапісаць імя.
Шмат хто з крытыкаў лічыў, што палітычная сытуацыя на Блізкім Усходзе змусіць Нобэлеўскі камітэт прысудзіць узнагароду пісьменьніку з гэтага рэгіёну. Але яе ўпершыню ў гісторыі атрымаў прадстаўнік вугорскай літаратуры Імрэ Кертэс — выхадзец з будапэшцкай габрэйскай сям’і, вязень Асьвенцыму і Бухенвальду ў 1944—45 г., аўтар раманаў “Сьледапыт”, “Ангельскі сьцяг”, зборнікаў эсэ. На падставе канцлягерных успамінаў ён у 1975 г. напісаў кнігу “Страчаны лёс”, перакладзеную на 15 моваў. 15-гадовы герой Кертэса не асуджае жорсткі сьвет — ён адно спрабуе ў ім выжыць. “НН” прапануе чытачам урыўкі з тае кнігі.
…Я б сказаў, што напачатку пачуваўся госьцем у той няволі — гэта было цалкам зразумела і вынікала, па сутнасьці, з таго, што ўсе мы, увесь род людзкі, любім цешыцца з ілюзіяў. Панадворак — выпалены сонцам пляц — здаваўся пуставатым: нідзе ані сьледу гумнаў, гародаў, траўнікаў або кветнікаў. Тут стаяў адно просты, падобны да вялікай стадолы драўляны будынак, нашае жытло. Знаходзіцца ўсярэдзіне можна было хіба ў часе начнога адпачынку. Перад будынінай і за ёй — доўгі, бязьмежны шэраг падобных стадолаў, зь левага боку — дакладна такія самыя, збудаваныя праз аднолькавыя прамежкі; яны паўсюль: сьпераду, ззаду, з бакоў. За імі — тая шырокая, асьветленая шаша, а мо й нейкая іншая — ня ведаю як астатнія, але я, ідучы з лазьні, страціў ужо арыентацыю і ня мог ідэнтыфікаваць дарогі, пляцы ды асобныя будынкі на гэтым вялізным пляскатым абшары. Там, дзе гэтая дарога, відаць, сустракалася з папярочнай, што бегла сярод стадолаў, праход перакрываў вельмі прыгожы, нібы цацачны, чырвона-белы шлягбаўм.
З правага боку была добра ўжо мне вядомая агароджа з калючага дроту, як я са зьдзіўленьнем даведаўся, пад напружаньнем, і, натуральна, толькі тады я заўважыў на бэтонных слупах шматлікія парцалянавыя ізалятары, якія бачыў дома на электрычных і тэлеграфных слупах. Нас запэўнівалі, што ўдар токам — сьмяротны. Дый досыць было толькі ступіць на дробны пясочак вузкай сьцяжынкі каля агароджы, і цябе з вартавой вежы (мне яе паказалі; гэта было якраз тое, што ад станцыі мне падалося паляўнічым памостам) бяз словаў, без папярэджаньня застрэляць, паўтаралі з усіх бакоў, строячы зь сябе адзін перад адным дасьведчаных важнікаў. Неўзабаве з гучным зьвяганьнем зьявіліся добраахвотнікі, што згіналіся пад цяжарам катлоў колеру чырвонае цэглы. Загадзя пранеслася пагалоска, якую адразу ж падхапіў, пачаў абгаворваць і паўтараць увесь панадворак: зараз прынясуць гарачы суп! Што тут казаць, я таксама падумаў, што ўжо самы час, аднак тое зьзяньне на тварах, тая ўдзячнасьць, тая асаблівая, амаль дзіцячая радасьць, зь якой пераказвалі гэтую вестку, мяне крыху зьдзівіла: падалося, што радасьць і ўдзячнасьць адносіліся ня столькі да супу, колькі да самога дбаньня пра нас: маўляў, нарэшце, пасьля столькіх неспадзяванак… Здаецца, інфармацыя зыходзіла ад таго мужчыны, таго вязьня, які адразу падаўся нам верхаводам, каб не сказаць — гаспадаром. Ён насіў падагнаную пад свой памер робу, у яго былі ўжо зусім нязвыклыя ў маіх вачах валасы, на іх барэт з грубага гранатавага сукна, на нагах прыгожыя жоўтыя пантофлі; чырвоная павязка на руцэ сьведчыла пра ягоную ўладу... Таксама ў яго на грудзях быў чырвоны трохкутнік — і гэта ўсім адразу паказвала, што ён тут знаходзіўся не з прычыны крыві, а толькі праз свае погляды.
...Суп наліваў ён сам, дзіўнаватым чарпаком, што меў хутчэй форму палівачкі, з доўгімі тронкамі, двое іншых — відаць, памочнікі — раздавалі чырвоныя эмаляваныя міскі й паабціраныя лыжкі — адну на двух, бо, маўляў, іх дужа мала, і таму, паеўшы — сказалі яны — мы адразу ж мусім усё вярнуць. Празь нейкі час надышла мая чарга. Суп, лыжку і міску я атрымаў на пару з Калетнікам — я гэтым ня надта быў задаволены, бо ніколі й ні з кім ня еў з аднае талеркі і адной лыжкай, але патрэба часам можа змушаць чалавека да ўсякага. Найперш ён зьеў адну лыжку і адразу ж аддаў мне цэлую міску. У яго на твары зьявілася трохі дзіўная міна. Я спытаў у яго, як суп, і ён сказаў, каб я пакаштаваў сам. Аднак я ўжо ўбачыў, што мужыкі навокал пазіраюць адзін на аднаго, некаторыя зьбянтэжана, іншыя пырскаючы ад сьмеху. І ўсё ж я пакаштаваў. І адразу ж зразумеў, што ён, на жаль, неядомы. Я спытаў у Калетніка, што нам рабіць, і ён адказаў, што я спакойна магу ўсё выліць, ён не пакрыўдзіцца. У той самы час ззаду азваўся спакойны голас: “Гэта так званы Dorgemüse“. Я ўбачыў каржакаватага, ужо немаладога мужчыну: пад носам бялейшая палоска — сьлед сьветлае памяці вусоў, твар азораны ведамі. Вакол нас стаяла колькі чалавек з кіслымі мінамі, сьціскаючы ў руках міскі і лыжкі, і ён распавядаў ім, што на першай сусьветнай быў афіцэрам і тады ў яго было досыць нагодаў, каб пазнаёміцца з гэтым супам, менавіта на фронце, сярод нямецкіх жаўнераў, “якія тады былі нашымі хаўрусьнікамі”. Ён паведаміў, што гэта ня што іншае, як “сушаная гародніна”. Для вугорскага страўніка, дадаў ён зь нейкай лагоднай, паблажлівай усьмешкай, ясная рэч, гэта крыху нязвыкла. Аднак ён цьвердзіў, што да гэтага можна і нават, як ён мяркуе, трэба прызвычаіцца, бо гэты суп утрымлівае багата “пажыўных рэчываў і вітамінаў”, што забясьпечваецца дзякуючы адмысловаму спосабу сушэньня гародніны, а таксама нямецкай дасьведчанасьці ў гэтым пытаньні. “Зрэшты, — заўважыў ён зь нязьменнай усьмешкай, — першы наказ добрага жаўнера — трэба есьці ўсё, што даюць сёньня, бо невядома, ці дадуць заўтра”, — так ён сказаў. А тады сапраўды зьеў сваю порцыю, спакойна, разважна, без адзінай грымасы, да апошняе кроплі. Я, тым ня менш, свой суп выліў пад сьцяною бараку, гэтаксама, як некаторыя дарослыя і дзецюкі. Я зьбянтэжыўся, бо здаля адчуў на сабе погляд нашага верхаводы, і спалохаўся, ці не ўгнявіў яго, але, здаецца, на ягоным твары я бачыў усё тую ж дзіўную, неакрэсьленую ўсьмешку. Я аднёс посуд і атрымаў наўзамен вялікую лусту хлеба, а на ім — нейкую белую масу ў форме прызмы, нібыта дзіцячы кубік і прыблізна такога самага памеру; масла? Не, кажуць мне, маргарын. Гэта ўжо я зьеў, хоць раней і ня бачыў такога хлеба: у форме куба, зьверху і зьсярэдзіны нібы з чорнае гразі, з кавалкамі саломы й нязмолатым зернем, што хрупала на зубах, але гэта быў хлеб, а я дарэшты быў згаладнелы пасьля той доўгай дарогі. Маргарын, не адшукаўшы лепшага спосабу, я размазаў пальцам, як Рабінзон дый усе іншыя навокал. Потым я пашукаў вачыма вады, але выявілася, што запіць няма чым. Ну, узлаваўся я, ізноў нас будзе мучыць смага, як у цягніку.
Цяпер варта крыху падрабязьней распавесьці пра пах, што стаяў у паветры. Ад яго, саладжавага й нібы клейкага, з дамешкам знаёмага ўжо хімічнага сродку, цягнула на ваніты, і я ўжо пабойваўся, ці ня выблюю хвілю таму зьедзены хлеб. Я бязь цяжкасьцяў зразумеў: вінаваты быў комін зьлева ад шашы. Мы адразу разважылі, што гэта комін фабрычны, і людзі сапраўды даведаліся ад нашага вязьня, што там знаходзіцца фабрыка скураных вырабаў, як, зрэшты, шмат хто і меркаваў. Я згадаў: калі часам у нядзелю мы з бацькам выбіраліся на футбол і трамвай праяжджаў міма такой фабрыкі, я заўжды мусіў затыкаць нос. Зрэшты, казалі нам, мы, на шчасьце, ня будзем працаваць на той фабрыцы, калі толькі ня выбухне тыф, крываўка ці іншая пошасьць... Калі ўсё пойдзе добра, мы рушым далей, у іншае, лепшае месца. Менавіта таму мы ня носім пакуль на робе, а тым болей на скуры нумароў, як наш верхавода, “блёчны”, як яго называлі. Такі нумар шмат хто ўжо бачыў на ўласныя вочы: сьветла-зялёным атрамантам ён пішацца на руцэ, потым наколваецца голкай, і яго ўжо ня змыеш; гэта завецца татуяваньне. Прыблізна тады ж да маіх вушэй дайшло апавяданьне добраахвотніка, які прынёс суп. Ён таксама бачыў у кухні нумары на руках у людзей, якія былі тут даўжэй. А асабліва ўсе пераказвалі й шукалі сэнсу ў адказе, які адзін зь вязьняў кінуў некаму з нас на пытаньне, што гэта. Himmlische Telephonnummer, нумар тэлефону нябёсаў — здаецца, так ён сказаў.
...Паступова выявілася, што той комін насамрэч быў зусім ня фабрыка, а ўсяго “крэматорый”, то бок печ для спальваньня, як нам патлумачылі значэньне гэтага слова. Я прыгледзеўся да яго лепей: прысадзісты, кантовы, ён завяршаўся вянцом з шырокім вусьцем. Мушу сказаць, што апроч страхавітай павагі, ну й акрамя паху, вядома, які нас абляпляў нечым густым, накшталт гразі, нічога іншага я не адчуваў. І тут мы з новым зьдзіўленьнем адкрылі наводдаль яшчэ комін, за ім другі і ўжо на ўскрайку бліскучага неба яшчэ адзін; два зь іх, падобна да нашага, плявалі дымам, і, магчыма, мелі рацыю тыя, хто падазрона паглядаў на хмары куродыму, што ўздымаліся з-за далёкага рахітычнага пералеску. Відаць, цалкам слушна прыйшло ім да галавы: што ж гэта за пошасьць такая, ад якой тут столькі нябожчыкаў?
Мушу сказаць, што, перш чым спусьціўся вечар першага дня, амаль усё сталася мне збольшага ясна. Датуль мы пабывалі таксама ў бараку з клязэтамі — памяшканьні, якое складалася нібы з трох масткоў, што цягнуліся праз усю яго даўжыню, і ў кожным зь іх было па два, гэта значыць разам шэсьць радоў адтулінаў — можна было над імі пасесьці або ў іх цаляць, як каму зручней. Надта шмат часу, у кожным разе, на гэта ў нас не было, бо неўзабаве зьявіўся нейкі шалёны вязень, гэтым разам з чорнай павязкай і цяжкім друком у руцэ, і кожны мусіў выйсьці, як быў. Сноўдала там яшчэ колькі іншых старых вязьняў: тыя былі ўжо лагаднейшыя і ахвотныя да тлумачэньняў. І туды, і назад мы ішлі ніштаватай дарогай, у суправаджэньні блёчнага, і гэтая дарога вяла міма цікавага месца: за дротам стаялі стадолы, перад імі — дзіўныя кабеты (ад аднае зь іх я адразу ж адвёў позірк, бо з-пад ейнай расшпіленай блюзкі зьвесілася нешта, да чаго сутаргава прыпала лысае немаўля з блішчастым на сонцы чэрапам) і яшчэ больш дзіўныя мужчыны, змарнелыя, аднак апранутыя як вольныя людзі. На зваротнай дарозе я ўжо ведаў: гэта быў лягер для цыганоў. Я нават крыху зьдзівіўся: дома практычна ўсе, і я таксама, не лічылі цыганоў надта сумленнымі, але датуль я ніколі яшчэ ня чуў, каб і яны былі злачынцамі. У той момант на тэрыторыю іхнага лягеру заехаў воз, які цягнулі малыя дзеці са збруяй на плячах, нібы поні, побач зь імі крочыў мужчына зь вялікімі вусамі і пугай у руках. Груз быў прыкрыты гунькамі, але праз шчыліны, празь дзіравыя шматкі відаць быў з усёй пэўнасьцю хлеб, боханы белага хлеба; з гэтага я зрабіў выснову, што цыганы стаяць на ступень вышэй за нас.
Пераклаў Сяргей Сматрычэнка
