Штораніцы малая Франка хадзіла па сьвежыя булачкі на Койданаўскую. Ад яе двара на Нямізе да крамы сьляпога Мацея зусім недалёка, але Франка шторазу выбірала іншы кірунак, каб паблукаць па няміскіх лябірынтах, ці, наадварот, шыбавала напрасткі, абмінаючы вуглы ды выгбіны.
Найцікавей было вызначаць тую кропку на вуліцы, адкуль пачынаўся водар гарачага цеста. Кожнага разу ён адчуваўся крыху ў іншым месцы. То каля газавай крамкі Тамаша-пеюна, то ля крывой ліпы, што ўзбоч сядзібы Закрэўскіх, то адразу за зэдлікам халоднага шаўца, які вельмі рана раскладаецца са сваімі трантамі на скрыжаваньні трох вуліц. Шавец ніколі на адказвае на “дабрыдзень” — можа, ён проста глухі?
Яшчэ Франка любіць хадзіць паўз выгбіны ў дамох. У іхнай прысені вільготна і халаднавата, як, напэўна, бывае ў мураваным калодзежы. Крокі гучаць гулка, а любы ўзгалос адбіваецца ад тынкаваных сьценаў чужым нутраным голасам. Дзіўная рэч, але ў гэтым змрачнаватым месцы скрозь брукоўку прабіліся дзьмухаўцы. Іхныя кветкі не такія вялізныя і яскравыя, як у Гарадзкім садзе, дый сьцяблінкі занадта даўгія і тонкія. Гэтыя дзьмухаўцы нагадваюць саму Франку. Такая ж яна кволенькая і худзенькая, з пушыстай бялявай грыўкай ды коскамі.
Франка жыве з бабуляй у каморцы на паддашку старой няміскай камяніцы. Франка — сірата: маці памерла, толькі пасьпеўшы падараваць ёй жыцьцё, а бацька загінуў год таму ў вязьніцы, разам зь сябрам, дзядзькам Альгердам Рыжэвічам, так і не звадзіўшы сваю Франку на майскі кірмаш, каб паказаць там розныя дзівосы.
Дый не да забавак цяпер. Такі бядотны час ім выпаў, як кажа Франчына бабуля. Зрэшты, як каму. Увечары па вуліцах разьяжджаюць экіпажы, у Гарадзкім садзе гуляюць дарослыя дзеўкі і хлопцы. А тым часам у Бэрнардынах, на другім паверсе, жаўнеры вартуюць зьняволеных. Шмат іх і ў іншых менскіх вязьніцах. Яны паўсталі супраць цара, а цар аказаўся мацнейшы. Ён нават злавіў і забіў у Вільні самага галоўнага паўстанца. Так казалі... Хоць для Франкі самым галоўным быў татка. І Франка памятае, як было ёй добра разам зь ім. Вось і па булачкі яна ходзіць штодня таму, што так было за татам. Яна вярталася з лаўкі, а гарбата ўжо чакала на стале...
Цяпер гарбату запарвае бабуля, калі толькі пасьпявае ўправіцца да ранішняй імшы. Яна штодня цягнецца на Кальварыю, ажно за сем вёрстаў ад гораду — добра, калі хто падвязе. На Кальварыі добры ксёндз і зручны пагорак для апошняга прыстанку, да якога бабуля даўна прыглядаецца, нібы спадзеючыся прызвычаіцца. Там ціша і спакой, пагоркі і лугі навокал, а да Залатой Горкі, дзе таксама могілкі, вецер даносіць грукат і ляскат гораду.
Дзе сапраўды ціша, дык гэта на Нямізе зранку. Не з таго боку, дзе плюскоча пасьля дажджоў рэчка, а ў глыбіні двароў, дзе трэба задзіраць галаву, каб пабачыць, як бязгучна плывуць аблокі. Бывала, гарадзкі певень раней часу сьцягваў нецярплівай дзюбай празрыстую апону цішыні з крывых дахаў дый агалошваў соннае навакольле хрыплаватым вітаньнем. І тады пачыналі рыпець драўляныя сходы і колы, бразгатаць замкі і клямкі, фыркаць коні, лопаць крыламі жаўнерскія порткі на вяроўцы ля шпіталю.
Франка мусіла сьпяшацца, бо калі бабуля сёньня ня пойдзе да Кальварыі, то абавязкова распавядзе гісторыю. Бабуля сапраўды засталася дома, бо дужа ламіла сярэдзіну. Яна мякка тупатала па рыпучых масьнічынах, і Франка думала, што старая падобная да дрэва, на якім вецер пакідае свае сьляды. Варта толькі ўгледзецца ў яе твар, рукі, паставу. “Адкуль, бабуля, бярэш моц так далёка хадзіць, мяне даглядаць?” — неаднойчы пыталася ўнучка, і тая заўжды ўсьміхалася ў адказ: “Кожнага ранку клічу да сябе ў госьці Сьпешку ды Ахвотку”.
Пасьля сьняданку бабуля разгарнула Біблію ды пачала чытаць уголас, водзячы пальцам па радочках: “...Ной чакаў сорак дзён. Адчыніў акно зьверху каўчэгу, выпусьціў крумкача, вялікую чорную птушку, назад крумкач не вярнуўся...” Франка разоў сто чула гэтую гісторыю і ўсе сто разоў думала пра крумкача. Ягонае невяртаньне, палёт у нікуды хваляваў яе і дужа захапляў. Яна ня думала пра ягоную сьмерць — хутчэй пра тую бязьмежную прастору, якая адкрылася яму і якую ён нёс на сваіх крылах.
Тым часам у дзьверы іхнай каморкі гучна пагрукалі. Франка кінулася адчыняць ды неўзабаве прывяла да бабулі ў кухню старога Хаіма Старыфурмана, суседа насупраць, аматара пагутарыць з разумнай пані ды падзяліцца апошнімі навінамі.
— Шаноўная пані Домна! Каб я так жыў рэшту свайго жыцьця! Навошта слухаеце сьляпога Мацея, а ня ходзіце ў кандытэрыю Фогеля на Зборавай? Ягонае цестка па апошніх варшаўскіх рэцэптах! З макам, цукатамі, цынамонам! А ягоны струдзель, а халы з цыбуляй! Смаката! Бо мой стары нос чуе дух Мацеевай лаўкі на вашай кухні.
— Ну дык у чым справа, Хаім? Сядай частуйся. А сьляпы Мацей нас ніколі ня крыўдзіць. Заўжды ўсё сьвежае прадае, а то й так дае, у памяць аб Якубе...
— Так, так, алаў ашалом, добры быў Якуб-чалавек... А ці чулі вы тое, што чуў сёньня я на рынку? У Менску — неспакой. Заўчора зноў выносілі агромністыя скрыні з кнігамі з Бэрнардынаў, усё ім месца мала. А ў той пакой ізноў хлопцаў напхалі што селядцоў, дый камісія там ужо засядае, усё судзіць ды радзіць, што зь імі рабіць. А шыбеніцаў, кажуць, за Ляхаўкай новых панарабілі, проста жах! І салдаты нышпараць па месьце, як тыя ганчакі, усё некага вынюхваюць... Ды вы не палохайцеся так! Даруйце старому Хаіму за балбатню... Лепей паслухайце, што скажу: у нядзелю — кірмаш. Губэрнатар загадаў рыхтаваць пляц на Траецкай. Бачыў ужо сёньня: на мосьце мора вазоў з таварам. Усе туды пруць! Купцоў панаехала адусюль. Бо як жа ж — майскі кірмаш у Менску. А дзе фэст, там і я ест! А пані ці пойдзе?
— Мусіць, не, Хаіме, расхварэлася я нешта. А вось Франку пушчу — няхай на дзівосы кірмашовыя пагледзіць. Баюся толькі, каб чаго ня сталася зь ёй у такі час...
Франка з радасьці ўскочыла з нагамі на ложак і троху пагойсала па мяккай коўдры. Настрой вырас да нябёсаў.
А неўзабаве надышла й тая раніца.
Франка як звычайна выправілася з дому, але пайшла троху іншай дарогай, напрасткі да Верхняга гораду, мінаючы знаёмыя квартальчыкі. Нават халоднага шаўца пабачыла толькі здалёк. Хацела памахаць рукой, ды схамянулася й ледзь не засьмяялася: ён жа і зблізу сядзіць насупам ды, мусіць, і ня ведае, як тая Франка выглядае. Нарэшце цесныя дворыкі засталіся ззаду, і Франка ўвайшла ў цень велічнай маўклівай спаруды, ля якой стаяла вежа з гадзіньнікам і пачынаўся пляц з прыгожымі камяніцамі і храмамі. Калі перакрочыць яго нацянькі, акурат трапіш на мост — пераход да Траецкай гары. Гадзіньнік паказваў сёмую раніцы, і горад ужо прачнуўся. Дахі былых касьцёлаў адкідвалі вострыя цені, і Франка з болем пазнала вежы Бэрнардынаў. Як можа яна радавацца сёньняшняму дню, калі ведае, што там чакаюць на сьмерць такія ж, як яе тата, маладыя мужчыны, у якіх, мажліва, таксама ёсьць дома малыя Франкі?
Але натоўп людзей падхапіў яе на мосьце і вынес на Траецкую гару. Каля самае макаўкі тоўпіліся калёсы й экіпажы, а за імі на роўнай пляцоўцы стаялі сталы і крамкі, яткі ды шапікі. Шумлівы вір людзкога гоману толькі набіраў моцы і гнязьдзіўся пакуль уверсе, учапіўшыся за верхаліны старых дрэваў. Празь якую гадзіну ўсё зьмяшалася і перакулілася. Крыкі гандляроў і музыка, іржаньне спалоханых коней, звон бітага посуду, галёканьне натоўпу ўтварылі разам віхуру, якая падхапіла Франку, панесла кудысьці ўсярэдзіну, дзе мякка апусьціла, зачараваную, на лапік пустога бруку. І яна ўжо ня ведала, у якім баку Няміга, а ў якім Камароўскае балота.
Раптам Франка пачула праз гоман птушыныя крыкі і праціснулася ў той бок. Ля клеткі з крумкачом і папугаем стаяў хударлявы мужчына і паказваў такія чаканыя Франкай дзівосы. Папугай нема крычаў розныя словы, а крумкач моцнай дзюбай ахайна падымаў патрэбныя карткі зь лічбамі, калі хударлявы задаваў яму арытмэтычныя задачкі. Потым крумкач вітаўся і кукарэкаў, называў рыпучым голасам чалавечыя імёны і нават сьмяяўся. І Франка сьмяялася разам зь ім. Яна ўжо не адыходзіла ад гэтага месца — гэтак ёй спадабаўся хударлявы і ягоныя дасьведчаныя птушкі.
Франка не заўважала, як праз натоўп да яго час ад часу праціскаліся нейкія людзі, штось таемна перадавалі і хавалі ў скінутае да кучы рызьзё. Абудзіў яе жаночы лямант і стрэлы. На хударлявага накінуліся ўзброеныя салдаты. Франка не пасьпела духу перавесьці, як мужчына ўжо ляжаў на бруку, а салдаты выцягвалі з кучы рызьзя стрэльбы й пісталеты. Натоўп сышоўся, паглынаючы ахвяру з катамі, а ля ног Франкі засталася ляжаць перакуленая клетка з памятымі, расхрыстанымі птушкамі, ды пара-другая пёрак, кружляючы, павольна апускалася на зямлю...
Дзяўчынка дрыготкімі рукамі паставіла перакуленую клетку і расчыніла дзьверкі. Яна раптам вырашыла, што салдаты могуць вярнуцца і забраць птушак. Агаломшаны папугай узьляцеў на блізкае дрэва і, учапіўшыся за сук, зьнерухомеў усёй паставай, утаропіўшы вочы ўніз на зыбучае мора галоў. Крумкач, зрабіўшы кола, рашуча ўзьняўся ў неба і згубіўся з вачэй.
Франка панура вярталася на Нямігу. У яе трэсьліся рукі, а вочы нібыта развучыліся міргаць і тым больш штосьці бачыць. Дома было ціха і маркотна: бабуля, відаць, выправілася да Кальварыі. Францішка забралася пад коўдру і доўга ляжала амаль бяз руху. На вуліцы хутка сьцямнела. Сутоньне ў пакоі неўпрыкмет загусьцела, і рэчы згубілі свае абрысы. “Чаму няма бабулі?” — усхапілася Франка, але супакоіла сябе думкай, што тая магла застацца на ноч у Кальварыйскім прытулку. Давялося ўстаць, запаліць лямпу, ізноў сесьці на ложак, падціснуўшы калені. Цені варушыліся, і знаёмыя прадметы рабіліся зыбучымі, выцягваліся ўдоўжкі й ушыркі.
Пагляд упаў на жалезную скрынку на камодзе. Франка ведала, што ўсярэдзіне яе шчэ адна скрынка, а ў ёй іхныя галоўныя скарбы: тэстамэнт бабульчынага бацькі Вінцэнта Вайновіча ды залатая манэтка. На пачатку зжаўцелага пэргамэнтнага аркушу дробнымі літаркамі яе прадзед напісаў: “... і жэ ўсе рэчы на сьвеце створаныя нішчэюць і ку выкананьню прыходзяць. Ня толькі зямля, але і ўвесь округ нябесны, сонца і месяц са ўсімі аздобамі сваімі зьнішчаюць і адмену меці мусяць...”
Дзіўныя словы... Якім быў яе прадзед? Тэстамэнт быў напісаны тады, калі Франкі не было на сьвеце, яшчэ доўга не было. А што адбывалася зь ёй у гэты час? Аднойчы яна прысьніла прадзеда. Яны доўга размаўлялі аб нечым. Прачнуўшыся тады, Франка распавяла сон бабулі. “Я бачыла твайго бацьку. Ты мне верыш? Гэта было ня тут, а на небе, яшчэ тады, калі нават ты не нарадзілася на сьвет...”
У тэстамэнце згадваўся Франчын тата, дзедаў унук Куба. Паводле тэстамэнту сям’я Вайновічаў мела двор на Юр’еўскай і аптэку “каля ратушы”. На іхнай кухні да сёньня служаць некалькі шкляных квартаў і бутэлек нязвыклай формы сіняга і зялёнага колеру, а таксама медзяная ступка з таўкачыкам. Болей нічога няма. А галоўнае — няма цяпер і таткі.
Франка ўздыхнула, паклала ўсё на месца, згасіла сьвятло і заснула. Прачнулася ад шоргату падэшваў, глухіх галасоў, няёмкага пахекваньня ля іхных дзьвярэй... На парозе стаялі якіясьці людзі. Франка пазнала Хаіма Старыфурмана. Зь ім быў высокі мужчына ў доўгай чорнай вопратцы — ксёндз з Кальварыі, пра якога столькі добрага чула ад бабулі...
Усё, што адбывалася далей, нагадвала сон-багну, зь якога немажліва выкараскацца. Здранцьвелую ад пачутай горкай весткі Франку павезьлі за горад, туды, дзе сярод лесу, балот і лугоў стаяў стромкі кальварыйскі касьцёл. Бабулю пахавалі на тым самым пагорку, які яна запрыкмеціла. Адно, чаго ня ведала Франка, — ці пасьпела бабуля прызвычаіцца да свайго новага прыстанку. Потым яны сядзелі ў Кальварыйскім прытулку для ўбогіх, і ксёндз Лаўрыновіч угаворваў яе застацца тут назаўсёды. Франка хітала галавой і ніяк не магла расчапіць зьбялелыя пальцы.
Старыфурман павёз яе назад да пустога дому на Нямізе. Некалькі дзён Франка не выходзіла на двор. Ела леташнія сушаныя грушы і ссохлы хлеб. Яна засталася адна ў агромністым сьвеце, толькі пранізьлівыя скразьнякі гэтага дарэшты пустога сьвету праціналі яе наскрозь. На трэці дзень да яе прыляцеў крумкач.
* * *
Па мерках свайго племя крумкач быў яшчэ малады. Ад моманту, калі ён вылупіўся з плямістага зеленаватага яйка, мінула мо гадоў пяцьдзясят, і большую частку свайго жыцьця ён пражыў у месьце. Ягоная шматлікая радзіна дасюль гнязьдзілася ў гаі, што атачае Татарскае балота, і зрэдку ненадоўга залятала ў места. Крумкач жа, наадварот, любіў дух гораду.
Першым ягоным прытулкам быў дах старой ратушы, дзе ён меў вялікі схрон бліскучых рэчаў, якія дбайна засоўваў у шчыліны між дахоўкай. Тут былі шкельцы, манэткі, згубленыя ў бруку, ўпрыгожаньні і цьвікі ад падковаў, гузікі. Вабіла яго гэтае месца і мажлівасьцю чуць музыку, якой часам струменіўся ўвесь будынак і якая выцякала праз вокны ды дахавыя акенцы вонкі, уздымаючы нават леташнюю лістоту, што кружляла вакол крумкача ў рытмах мазуркі й вальсу.
Але музыка ў ратушным тэатры гучала ўсё радзей, будынак усё часьцей заставаўся пусты, сам-насам пасярод шумнага пляцу. Менскаму губэрнатару, відаць, надакучыла штодня бачыць з акна свайго кабінэту годную маўклівую паставу ратушы. І аднойчы да яе прывялі роту арыштантаў. Загучалі каманды, затрашчалі дошкі, пакаціліся камяні, зазьвінела шкло, перуном грымнула медзяная бляха, і крумкач паляцеў, нават не пасьпеўшы забраць свае бліскучыя скарбы. Такая музыка была яму недаспадобы.
Ужо ня першы раз пакідаў ён наседжанае месца. Гадоў дзесяць таму давялося ратавацца ад пажару, што ахапіў і зьнішчыў палову двароў на Францысканскай і Захар’еўскай. Ён нават бачыў таго апойка-фур’ера, які, шукаючы ў цемры манэты, што выкаціліся зь ягоных кішэняў, запаліў пук саломы. Вецер, які немаведама адкуль бярэцца на месцы пажару, разьнёс вогнішча па гарачых ад дзённай сьпякоты дахах, адтуль яно сыпалася і лілося на драўляныя хлявы і платы, лізнуўшы нават вялікі будынак Палаты дзяржаўнай маёмасьці.
Аднойчы, перацягваючы свае цацкі зь месца на месца, крумкач пачуў сьпевы з-пад даху вежы Бэрнардынаў. Мужчынскія галасы выцягвалі мэлёдыю, ад якой чорныя льсьняныя крумкачыныя пёры, здаецца, зіхацелі вясёлкай. У мужныя інтанацыі ўпляталася такая пяшчотная нота, што ўпару было згубіць сэрца. Сьпевы чуліся з закратаваных вокнаў былога кляштару. З таго дня крумкач часта сядзеў на яго даху.
Менавіта там і адбылося зь ім прыкрае здарэньне. Было ціха і сонечна. Павута, як улетку пух, заварожваючы і закалыхваючы, павольна плыла ў паветры. Крумкач павадзіў дзюбай і нібыта зьнік, праваліўшыся ў сон. А прачнуўся ад бляску ў вачох. На зямлі пад глыжаком штосьці прывабліва зіхацела. Ён нячутна зьляцеў уніз, згубіўшы на імгненьне пільнасьць, і тут жа з рэзкім ускрыкам пакаціўся па бруку. У яго пацэліў цапком нейкі дурнаваты стары, які, сам кульгаючы, пашкандыбаў да параненай птушкі.
Бездапаможны крумкач намагаўся абаперціся на дзюбу, каб узьняцца на лапы, але тая няўдала сасьлізгвала з пукатых камянёў. Стары набліжаўся, і намер ягоны быў відавочны. Раптам моцныя рукі падхапілі крумкача і, асьцярожна склаўшы ягоныя крылы, засунулі пад куртку — туды, дзе білася цёплае сэрца. Высокі хударлявы чалавек аднёс уратаваную птушку ў сваю камору ля Ігуменскай заставы, і яны пачалі жыць разам.
Хударлявы ня толькі лекаваў крумкача, але й навучаў яго ўсю зіму розным дзівацтвам. Крумкач быў цямкі, зь лёту паўтараў навуку за чалавекам. Заўважаў і таямніцу, якая жыла ў гэтай каморцы. Крумкач услухоўваўся ў нягучную гамонку сяброў хударлявага, калі яны сядзелі за сталом, чуў пах жалеза і пораху, калі хударлявы чысьціў уначы зброю. А аднойчы пачуў ад ягоных гасьцёў знаёмую песьню, якую пяялі зьняволеныя ў бэрнардынскіх мурах. Усё было добра тут: і ежа, і навука, і вясёлая птушка-папугай побач, адно што не хапала неба, ягонага бяскрайняга абшару.
Пры канцы вясны хударлявы пасадзіў сваіх гадаванцаў у самаробную клетку і панёс у горад, у самую гурму жыхароў. Яны галёкалі, махалі рукамі, зазывалі, чаплялі другіх за вопратку, гучна сьмяяліся. Выбраўшы месца, хударлявы распачаў прадстаўленьне. Крумкач спраўна цягаў карткі зь лічбамі, гукаў словы, махаў у такт жалейцы крыламі. Папугай таксама завучана паўтараў сьмешныя фразы, і ўсё ішло як сьлед.
Сярод натоўпу крумкач заўважыў бялёхенькую галоўку з ружовай хустачкай на шыі. Дзяўчынка гадоў дзесяці заварожана глядзела на яго і радасна ўсьміхалася. Падыходзілі і адыходзілі дзядзькі і цёткі, зрэдку прабягалі дзеці, а дзяўчынка ўсё стаяла і глядзела на іхнае прадстаўленьне. Краем вока крумкач заўважаў і старых знаёмцаў хударлявага, што падыходзілі да яго і ўпотайкі хавалі нешта пад груду рызьзя. Крумкач ведаў, што яны хаваюць.
А далей адбылося зусім недарэчнае. Постаці ў мундзірах зьявіліся як з-пад зямлі. Ружэйны стрэл сыпануў угору сьціжмы вераб’ёў. Крумкач пабачыў толькі валтузьню, тупаценьне, цела хударлявага на зямлі і нерухомую дзяўчынку ў ружовай хусьцінцы з шырока расплюшчанымі вачыма.
Ад гвалтоўнага штуршку клетка звалілася з услончыка, і папугай з крумкачом, ляснуўшыся дзюбамі адзін аб аднаго, распласталіся ўскудлачаным камяком на драцяных прэнтах. Важданіна, усчатая колькі хвілінаў таму, патроху сьцішалася, але да птушак ніхто не падыходзіў. Ногі ў размаітым абутку шоргалі ўзбоч клеткі, уздымаючы ў паветра пыл і шалупіньне, а ратунку ўсё не было. Раптам клетка нерашуча варухнулася і стала на ранейшае месца. Тонкія пальчыкі разблыталі матузок на дзьверцы, і птушкі, губляючы пёркі, узьняліся ў паветра. Крумкач, зірнуўшы яшчэ раз уніз на натоўп, скіраваўся ў бок Верхняга гораду.
Пралятаючы над Сьвіслаччу, ён раптам згадаў, што раней бачыў тую дзяўчынку з кірмашу. Яна калісьці шпацыравала па Койданаўскай у бок Нямігі, несучы ў кошыку гарачыя булачкі, а ён тым часам сядзеў на балясьніку ў прысені гарошкавага дрэва, чакаючы якой скарынкі ад памагатага сьляпога Мацея. Самотніка-крумкача прывабліваў дух сьвежасьпечанага хлеба, які, далятаючы разам зь ветрам да вежы, казытаў ягоныя прыкрытыя вусікамі ноздры, настройваў заўсёды на гераічны лад.
Ад падзеяў на кірмашы прайшло колькі часу, але ні хударлявага, ні дзяўчынкі крумкач ня бачыў. Камора на Ігуменскай заставе стаяла пустая, на даху гадзіньнікавай вежы пасяліліся іншыя птушкі, і крумкач вырашыў знайсьці дзяўчынку ў ружовай хустачцы.
Некалькі дзён запар ён лётаў уздоўжкі Нямігі, што нагадвала зьверху пярэстага цмока. Стракатыя дахі дыбіліся крывымі лініямі, расьсякаючы межы квартальчыкаў і ўнутраных двароў. На трэці дзень крумкач знайшоў дзяўчынку.
* * *
Франка адразу пазнала разумную птушку хударлявага і амаль не зьдзівілася. Проста ёй стала крыху цяплей. З таго часу крумкач штодня прылятаў да знаёмага дому. Спачатку ўладкаваўся на гаўбцы насупраць ейнага акна, зазіраючы за цёмнае шкло, потым перабраўся на цаглянае падваконьне. Франка адчыняла фортку, і крумкач часам сядаў на яе, разгойдваючы сваім цяжарам рыпучую аканіцу. З пакойчыка цягнула жытлом, але жытлом убогім, пакінутым... Ягонае зоркае пільнае вока разгледзела нават залатую манэтку, якую Франка часам даставала з жалезнай скрынкі.
На свае скарбы крумкач забыўся, неяк згубіў да іх цікавасьць. Палову лета яны з Франкай прабылі разам. Яна зноў пачала хадзіць па булачкі і потым з крумкачом (яна — за сталом, а ён — за шклом на падваконьні) сьнедаць. Бабуліны прыпасы сканчаліся, грошы таксама, але Франка ня думала пра заўтра. Ёй дапамагаў стары Хаім, іншыя суседзі, а галоўнае — тут быў ейны дом, і яе штодня наведваў незвычайны сябра. Аднойчы яна паехала на Кальварыю да бабулі, і ён ужо чакаў яе там, а калі вярталася на вазку добрых людзей да Менску, пазнала яго ў небе над галавой і нават махнула хусьцінкай. Кальварыйскі ксёндз ізноў умаўляў Франку застацца ў прытулку, але яна адмовілася.
Аднаго разу крумкач бачыў праз шыбу, як да Франкі ў пакой завіталі незнаёмыя людзі. Пасьля дзяўчынка хадзіла смутная і плакала. Незнаёмцы прыходзілі яшчэ колькі разоў, а пасьля Франка зьнікла. Ён прылятаў, але фортка не адчынялася і за шклом была цямрэча.
Мінала рэшта лета. Франка не знаходзілася. Толькі пад сярэдзіну восені ён выпадкова сустрэў яе. Па Аляксандраўскай у бок Ракаўскага прадмесьця цягнуўся шэраг дзяўчат у правейных шарых палітончыках. Гэта былі выхаванкі прытулку для дзяцей-сіротаў. Сярод іх крумкач і згледзеў Франку. Сумная працэсія ціха ўлілася ў весьнічкі перад драўляным дамком з флігелем, які належаў Менскаму дабрачыннаму таварыству, і дзьверы нячутна зачыніліся. Крумкач пасяліўся побач.
Ягоным домам сталася старая ліпа насупраць будынку. Дом меў паддашак, але з дрэва лепш былі бачныя вокны, і час ад часу ў іх была відаць Франка. Вечарамі, калі ў пакоях запальвалі высока павешаныя газавыя лямпы, крумкач бачыў голыя сьцены, пафарбаваныя масьлянай фарбай, зялёную кахляную печ, якая выходзіла топкай у пакой, кушэткі зь сеньнікамі. На ноч перад уваходам запальвалі ліхтар, у сьвятле якога ўбогасьць двара чароўным чынам ператваралася ва ўтульнасьць, нягегласьць — у прывабнасьць. І доўжылася гэта, пакуль на золку тутэйшы вадавоз не гасіў таго сьвятла.
Аднойчы крумкач заўважыў, што Франка затрымалася ў пакоі, калі астатнія дзяўчынкі выйшлі. Яна вынесла штосьці зь цёмнай глыбіні пакою да аконнага сьвятла і пачала разглядаць. Якая яна зрабілася прыгожая! Тым часам Франка разгарнула пэргамэнтны аркуш, пачала ўглядацца, ды раптам страпянулася, схавала яго ў жалезную скрыначку разам з манэткай, скокнула да печы і, прыўзьняўшыся на дыбачкі, паклала свой скарб у адтулінку за кафляй. Ледзьве пасьпела — у пакой увайшла кабета і злосным голасам паклікала Франку. Дзяўчынка доўга не заўважала крумкача, збольшага таму, што цяпер заўжды хадзіла ўнураная, мала глядзела па бакох. Але аднойчы яна пазнала яго! З таго дня яе перасталі пазнаваць астатнія. Сьвет навокал памякчэў, і ягоныя куты ўжо не здаваліся такімі вострымі.
Ішоў час. Аднаго разу, пралятаючы над пляцам, дзе калісьці ён жыў на ратушы, крумкач заўважыў мітусьню і пэўныя зьмены. Вайсковы аркестар настройваў інструмэнты. Па дамах, дрэвах і слупах людзі разьвешвалі ліхтары, праз вокны нацягвалі транспаранты. Ля будынку губэрнскіх прысутных месцаў сярод лета пахла хвояй, стаялі вазы зь яловымі галінкамі, зь якіх спрытныя рукі спляталі гірлянды й тут жа, з дапамогай драбінаў, разьвешвалі па сьценах разам з рознакаляровымі сьцяжкамі. Такімі ж гірляндамі былі спавітыя слупы на тратуары ля дому губэрнатара. Працай на пляцы кіраваў тузін жаўнераў, беганіна якіх зьверху нагадвала мурашыную мітусьню.
Крумкач вярнуўся да Франкі пад вечар і заўважыў ля ейнай кушэткі двух незнаёмцаў у мундзірах і кіраўнічку. Размова была даволі доўгай. Франку на штосьці намаўлялі, горача ўгаворвалі, пераконвалі. Тая спачатку нерухома сядзела на сваім ложку, потым адмоўна хітала галавой і ўрэшце расплакалася. Дзядзькі ў мундзірах спачатку разгубіліся, потым раззлаваліся, а кіраўнічка доўга крычала і махала рукамі над ніцай Франкай.
Крумкач пераляцеў зь ліпы на бэльку над ганкам, дзе мацуецца на ноч ліхтар, і стаў чакаць нязваных гасьцёў. Тыя неўзабаве выйшлі ў двор, спатнелыя й узбуджаныя. “Гэта ж трэба быць такой натурыстай!” — “Упорніца!” — “Стаіць пры слове і ўсе тут!” — “Але ж вашая праўда, Францішка Вайновіч — гожая як ніхто!”
З размовы крумкач дазнаўся прычыну Франчыных сьлёзаў. У месьце рыхтаваліся ўрачыста адсьвяткаваць каранацыю й тэзаімяніны імпэратара. Увесь цэнтар быў ахоплены падрыхтоўкай, але галоўная падзея мусіла адбыцца ўвечары ў гарадзкім тэатры. Са сталіцы імпэрыі ўжо везьлі незвычайных памераў партрэт цара ў залачонай раме, які мусіў быў стаяць на сцэне. Абапал жа яго, як увасабленьне чысьціні й прыгажосьці, арганізатары задумалі паставіць дзьвюх найпрыгажэйшых мясцовых сіротак у белых вопратках, зь вяночкамі на галовах. Яны мусілі нерухома стаяць, увасабляючы анёлаў-ахоўнікаў свайго імпэратара. Гэтую ролю і прапанавалі выканаць Францы людзі ў мундзірах. Але Франка была непахісная. Сьцішылася, змоўкла, на вачах стала мізарнець і ўрэшце расхварэлася. Жнівень яшчэ быў на сярэдзіне. Францы рабілася ўсё горай і горай. Крумкач згубіў спакой. Ён ведаў, як баліць падбітае крыло ці парваная лапка, як цяжка лётаць, калі губляюцца пёры. Вось і Франка падавалася яму істотай, якая пакрысе згубіла ўсе пёркі і цяпер ня можа ўзьляцець.
Гадзінамі ён лётаў над горадам напярэймы ветру, робячы ўсё большыя колы. Кружляў над Пярэспай, гарой Пяценкай, потым ізноў вяртаўся да старых валоў, Верхняга гораду, Нямігі... Аднойчы, вярнуўшыся пасьля свайго лёту, убачыў карэту, якая кацілася ў бок гарадзкога шпіталю. Там ён згубіў Франчыны сьляды. Часта сядзеў ён цяпер проста на дрэвах, не хаваючыся ні ад залевы, ні ад вятрыскі.
І вось прыйшоў той дзень, калі ліхтары і шкалікі запаліліся на Саборнай плошчы, а гучная музыка вайсковага аркестру заліла зь бліскучых трубаў вуліцы Менску. Крумкач узьняўся і паляцеў.
Плошча нагадвала зіхоткае мора агнёў. Паміж імі рухаліся постаці гараджанаў. Два зырка асьветленыя вэнзэлі імпэратара гарэлі ў сярэднім акне Дому губэрнатара і насупраць, у будынку гарадзкой канцылярыі. Дзе-нідзе ў вокнах мігцелі запаленыя сьвечкі. Музыка чулася і з боку Гарадзкога саду.
Зьнянацку наляцеў вецер, нагнаў на горад студзянцоў, што гнязьдзіліся над Камароўкай, і ўсчалася залева. Гуляньне імгненна разьмялося па кутох. Змрочны, мокры крумкач ляцеў туды, куды так не жадала ісьці Франка. Музыка з Гарадзкога саду раптоўна сьціхла, калі ён падляцеў да будынку тэатру.
З расчыненых вокнаў была бачная асьветленая заля, бітма набітая шыкоўнай публікай. Роўны гуд час ад часу выбухаў жаночым сьмехам, чуліся воклічы: “Слава! Слава! Ура!” Ім заўжды не стае Неба, падумаў Крумкач, залятаючы ў душную крыклівую залю.
Увесь чыста чорны, цяжка махаючы набраклымі крыламі, ён нізка-нізка, амаль над галовамі, пераляцеў усю залю, узьняўся ля сцэны вышэй і ўсьсеўся на залачонай раме агромністага партрэту. Запанавала цішыня. У адной зь дзяўчынак-анёлаў зваліўся з галавы вянок, гэтак яна задзёрла галаву ўгору. Мокры крумкач ня стаў чакаць спалоханых воклічаў, а сам выдаў рэзкім голасам: “Каррр-Каррр”. Некалькі дамаў страцілі прытомнасьць, астатнія, спруцянелыя, не былі здольныя нават варухнуцца. Партрэт пад цяжарам птушкі зварухнуўся і пасьля гучна зваліўся плазам проста ў здранцьвелую залю...
* * *
Стаяла восень 2002 году. Звыкла білі званы на Нямізе, і звыкла гудзела вуліца. Адзінае, да чаго ня мог прызвычаіцца крумкач, — да занадта слабога гуку падземнай рэчкі. Праўда, ён усё яшчэ чуў яго, хоць быў вельмі стары. Чуў і нават памятаў, якая на смак няміская вада, калі яна вырываецца на волю і залівае вуліцу ўвесну, памятаў і смак булачак сьляпога Мацея. Крумкач даўно сядзеў на высачэзнай таполі, пільна пазіраючы ўніз. Ён баяўся прапусьціць, ня ўбачыць... Хлопцы з рыдлёўкамі і шуфлікамі поркаліся ў зямлі. Перабраная, чорная — яна капцамі атачала месца працы. Асобнай купкай ляжалі знойдзеныя рэчы: гліняныя і шкляныя аскепкі, рэшткі зялёнай кахлі, скуранога абутку, косткі хатняй жывёлы. Раптам хлопцы ўнізе ажывіліся, гурмою стоўпіліся вакол чарговай знаходкі, загаманілі. Хтосьці адзін ахайна счышчаў зямлю з адкапанай жалезнай скрынкі, баючыся пашкодзіць. Астатнія назіралі праз галовы. Крумкач пераляцеў на больш зручнае дрэва: толькі б не прапусьціць, убачыць... У скрынцы ляжала залатая манэтка і скрутак паперы. Манэта выклікала небывалы ўсплёск эмоцыяў. Папера ж, калі яе разгортвалі, рассыпалася ў руках...
Крумкач цяжка ўзмахнуў крыламі і паляцеў. Чым далей ад гораду, тым лягчэйшымі яны рабіліся... Яснота дня зьмянілася на цемрадзь ночы, і тады ён раптам страціў усе арыенціры. Зямля і нябёсы, ягоныя вечныя прыстанкі — пераблыталіся і зьніклі. Сьвет быў такі бязьмежны, такі непадзельны...
Вольга Бабкова
