Артыкул сп.Віктара Марціновіча «Интеллигенция — от слова «телега»?» («Белорусская газета» за 27 студзеня) прысьвечаны тэме ня новай — інтэлігенцыі і яе ролі. Аўтар «исключительно благодаря двум дракам», а таксама з нагоды «собрания интеллигенции» вырашыў задумацца пра тое, «кто он такой, белорусский интеллигент». Задума, безумоўна, вартая, а таму й ухвальная.
Пачатак артыкулу, праўда, можа зьбянтэжыць каго заўгодна — ці то расейскамоўнага, ці то нерасейскамоўнага беларускага інтэлектуала, бо сп.Марціновіч зьнянацку й без усялякіх аргумэнтаў сьцьвярджае: «За границей интеллигенции нет». Ну што ж гэта Вы, спадар-«баценька» Віктар?! Па-першае, як казалі ў савецкія часы, за мяжой ёсьць усё! А па-другое, Вы проста пярэчыце самому сабе, бо на пачатку самі ж і пішыце пра «russian intelligencia». Значыць, за нашай усходняй мяжой яна ўсё ж такі ёсьць. І адмаўляць яе існаваньне зусім ня варта.
Што да інтэлектуалаў, то тут у Вас, спадару Віктар, поўная блытаніна ў галаве. Паводле Вашых меркаваньняў, «прослойка интеллектуалов» — зьява расейская, якая склалася там «благодаря декабристам и нескольким годам красного террора». І гэтыя «інтэлектуалы», як сьцьвярджае сп.Марціновіч, былі гатовыя «не только порождать идеи, но и в первых рядах, с наганом и самодельной бомбой воплощать их в жизнь». Ну што тут скажаш? Адзін з такіх інтэлектуалаў — І.Сталін, аўтар шырока вядомай кнігі «Вопросы ленинизма», суаўтар «Краткого курса истории ВКП(б)».
Добра вядомыя ў нашай краіне й працы другога расейскага «інтэлектуала» У.Леніна, які меў да расейскай інтэлігенцыі вельмі акрэсьленае стаўленьне, дагэтуль папулярнае ў шырокіх народных масах, пра што «БГ» і нагадвае сваім чытачам у другім артыкулы, зьмешчаным на той самай паласе.
З увагі на цяперашнюю беларускую сытуацыю цікавасьць да такога кшталту інтэлектуалізму — рэч невыпадковая, і сп. галоўны рэдактар «БГ» зрабіў правільна, зьмясьціўшы артыкул В.Марціновіча ў рубрыцы «Тэндэнцыі».
Між тым добра вядома, што інтэлектуалы — зьява заходняя. Паўстала яна на традыцыі эўрапейскага рацыянальнага крытычнага мысьленьня, а таму з чырвоным тэрорам, бомбамі й рэвалюцыяй у Расеі нічога супольнага ня мае.
Цяжка ня быць уражаным ведамі аўтара артыкулу пра рэаліі ўсходняга й заходняга культурніцкага жыцьця. Але ўсё ж мушу зьвярнуць Вашу ўвагу, сп.Віктар, на тое, што слова «intelligencia» Вы напісалі няправільна. А прыметнік «Russian» у ангельскай мове заўсёды пішацца зь вялікай літары.
Зазірнулі б Вы ў слоўнік, сп.Віктар, перад тым як разьвешваць гірлянды зь нетутэйшых словаў перад тутэйшай чытацкай публікай.
Сп.Марціновіч агаворваецца настойліва й сыстэмна. Як тут не ўзгадаць сп.Фройда. І як не ўзгадаць шматлікіх тутэйшых зь іхнымі «отечественными ладами и иномарками», з «нашей отечественной культурой» і «нашыми» ў Чачэніі. А таму нядзіўна, што сп.Марціновіча раздражняюць «Вітаўты», «Жыгімонты», «Несьцеркі» і «Яські». «Интересно было бы заглянуць в графу «имя» их паспортов», — піша аўтар артыкулу. Ідэя ня новая. Яе ў папярэднім нумары «БГ» ужо выказаў сп.Грыцанаў, адзначыўшы пры гэтым трасянкамоўнасьць нованароджаных Алесяў і Вінцукоў. Пра трасянкамоўнасьць піша і сп.Марціновіч.
Я разумею, што з чысьцінёй беларускай і расейскай моваў у Беларусі — праблемы. Ведаеце, моўная інтэрфэрэнцыя. Але сутнасьць справы — не ў інтэрфэрэнцыі. Сутнасьць выяўляецца якраз празь некаторыя красамоўныя й істотныя «slips of the tongue». І самай красамоўнай зь іх зьяўляецца агаворка пра замежжа. У Вашай падсьвядомасьці, сп.Марціновіч, замежжа — рэчаіснасьць адназначна акрэсьленая: гэта ўсё тое, што пачынаецца на захад ад Берасьця.
А таму самы час адказаць на Вашае пытаньне пра тое, якую ролю наша інтэлігенцыя адыгрывае «в затянувшемся на 8 лет «переломном моменте». Пагаджуся тут з Вамі: роля гэтая зусім нязначная. Бо істотная частка беларускай інтэлігенцыі, пераважна расейскамоўнай (у тым ліку й Вы), так і ня здолела за дванаццаць год беларускай незалежнасьці выбудаваць культурніцкую, інтэлектуальную й псыхалягічную мяжу з Расеяй. І не пра расейскае тэлебачаньне (глядзець ці не глядзець яго) ідзе тут гаворка. А пра культурніцкія каштоўнасьці й экзыстэнцыйнае мысьленьне, у цэнтры якога заўсёды ёсьць «Я»-творчы суб’ект і мая ўласная культура. Гаворка ідзе пра беларускую культурніцкую традыцыю й гісторыю гэтага народу-нацыі, у якой была свая высокая культура.
Агаворка тым больш істотная, што адсутнасьць выразнай культурніцкай мяжы ў сьвядомасьці вялікай колькасьці расейскамоўнай ці дзьвюхмоўнай (паводле прынцыпу «чего изволите?») беларускай інтэлігенцыі ёсьць адной з самых галоўных прычынаў абсурднага й небясьпечнага працэсу інтэграцыі з Расеяй.
Паспрабуйце, сп.Віктар, з пазыцый чалавека, добра абазнанага ў сваёй (беларускай) культурніцкай традыцыі, пакамунікавацца з расейскімі інтэлектуаламі на якую-небудзь гістарычна-культурніцкую тэму, што тычыцца Беларусі, і Вы пераканаецеся, што культурніцкая мяжа існуе. Дарэчы, беларуская мова гэтую мяжу ўвідавочвае вельмі лёгка.
Ня варта, безумоўна, рабіць мяжу непераадольнай. Але Пушкін усё ж ня ёсьць «нашим поэтом», а «Колобок», якога Вы, напэўна, чыталі ў маленстве, ня ёсьць беларускай казкай. Нашымі яны могуць быць толькі ў той меры, у якой ёсьць нашае культурніцкае «я», нашае культурніцкае «мы» й нашая культура. У адваротным выпадку замежжа для беларусаў, як цяпер для Вас, заўсёды будзе пачынацца з Польшчы, Літвы ці Ўкраіны.
Спасылаючыся на праф.Цікоцкага, ня варта прыпісваць комплекс культурніцкай непаўнавартасьці беларускім інтэлектуалам ды ўсім тым, хто ўжо мае ўяўленьне пра сваю ўласную гісторыю і культуру. Комплексу папросту няма.
Слава Богу, што шаноўны прафэсар, які прыехаў да нас з-за мяжы, з Расеі, вывучыў беларускую мову й піша падручнікі па беларускай граматыцы. Гэта толькі сьведчыць пра вартаснасьць ягонай справы й нашай мовы.
Інтэлігенцыя — зьява тыпова расейская і ў Беларусь імпартаваная. Да таго ж, за гады камунізму тутэйшая інтэлігенцыя была яшчэ й саветызаваная. А таму, як прадукт імпартаваны, яна ў значнай сваёй частцы прарасейская, правінцыйная, а з гэтага й праінтэграцыйная, калі не прыўладная. Але тыя, хто зьвяртаецца адзін да аднаго «спадар» і «спадарыня», да гэтага фэномэну, сп.Віктар, ужо не належаць. Вы зноў усё пераблыталі.
Да гэтага фэномэну не належаць і беларускія інтэлектуалы, значная колькасьць беларускіх мастакоў, літаратараў, навукоўцаў, музыкаў, журналістаў і ўвогуле добра адукаваных людзей. Так што ў Вас ёсьць шанец. Посьпехаў Вам.
Алесь Анціпенка
