З аднаго боку, у яго ёсьць эўрапейскія прававыя інстынкты, якія дазваляюць Беларусі мець узровень карупцыі, роўны славенскаму. З другога боку, ён жыве паводле ўласных маральных нормаў, як такі сучасны Радзівон Раскольнікаў. У эканоміцы ён давёў сваю адносную эфэктыўнасьць, а ў культуры й палітыцы ён эгацэнтрычны фанатык улады, які бязьлітасна зьнішчае любую альтэрнатыву, — гаворыць Валер Булгакаў, рэдактар часопісу “ARCHE”.
«НН»: Ці можам сказаць, што Лукашэнка — вялікі няўдачнік, які ня змог рэалізаваць тое, што хацеў, — аднаўленьне СССР — і змушаны быў саступіць людзям, якія гэтага не хацелі?
Валер Булгакаў: Лукашэнка — рэалізатар пэўных раней не асэнсаваных памкненьняў грамадзтва. Калі браць этыкеткі, якія яму прыклейваліся на розных этапах ягонага палітычнага шляху, ён не нацыянальны здраднік ці агент ФСБ, як думае Зянон Пазьняк, а хутчэй агульнанацыянальны правакатар, які справакаваў глябальны выбух дэструктыўнага патэнцыялу масавай сьвядомасьці, які да таго часу загамоўваўся дзякуючы розным палітычным і інфармацыйным мэханізмам. Пару гадоў да ўвацарэньня Лукашэнкі існавала маса палітычных інтарэсаў, скіраваных на рэстаўрацыю савецкае спадчыны, якія не былі належным чынам прадстаўленыя на палітычным полі. Нездарма Сакрат Яновіч успрымаў Менск пад бел-чырвона-белымі сьцягамі як горад пад беларускай акупацыяй. Лукашэнка як палітык, што ўжываў якасна новую рыторыку і прапаноўваў якасна новую канцэпцыю ўзаемадзеяньня з публікай, выкарыстаў гэта для ўласных палітычных мэтаў, паспрабаваў увасобіць гэтыя палітычныя інтарэсы. А кожны лёзунг ці тавар, попыт на які быў заўважаны і задаволены, траціць у сваёй рынкавай вартасьці.
Акрэсьленай жа праграмы палітычнага будаўніцтва ў Лукашэнкі ніколі не было. Найбольш ясную праграму ён меў у эканамічнай сфэры. І ў ёй дасягнуў найбольшых посьпехаў. Ён даказаў, што нават пры аўтарытарызьме можна дасягнуць эфэктыўнага эканамічнага разьвіць-ця, калі пазьбегнуць такіх нэгатыўных зьяваў, як карупцыя, алігархія і сацыяльнае расслаеньне.
«НН»: Цяпер, калі Лукашэнка правёў на сваёй пасадзе 10 гадоў, з боку ягоных былых крытыкаў гучаць выказваньні, што яму выпала стаць не магільшчыкам беларускай дзяржаўнасьці, а — з уласнай волі ці міжволі — бацькам нацыі. На думку Юр’я Дракахруста, гісторыя паставіць яго ў адзін пантэон зь Вітаўтам ці Машэравым — як чалавека, пры якім ствараліся беларускія дзяржаўныя інстытуты.
ВБ: Гэта гледзячы зь якога пункту гледжаньня пазіраць. Разбудове дзяржаўных інстытутаў ён спрыяў. Але разьвіцьцё дэмакратычных інстытутаў і мэханізмаў ён замару-джваў. З пункту гледжаньня багушэвіцкай нацыянальнай традыцыі, ён ішоў насуперак нацыянальным інтарэсам. Зь іншага боку, пры ім нарастала тое мяса, якое непазьбежна мусіць узьнікнуць у кожнай нацыянальнай дзяржаве. Пры Лукашэнку адбывалася навучаньне дзярж-апарату новым прафэсіям і функцыям. Напрыклад, Беларусь сустрэла незалежнасьць без уласнай сыстэмы падрыхтоўкі мытных чыноўнікаў ці вышэйшых афіцэраў. Дарэчы, я цалкам вітаю апошнія рашэньні Лукашэнкі ў адукацыйнай сфэры: заснаваньне ўласнага вайсковага мэдінстытуту, уласнай Акадэміі Генштабу і ператварэньне філіяў у паўнавартасны Баранавіцкі ўнівэрсытэт.
На Ваша пытаньне можна даць такі адказ: Лукашэнка — бацька нацыі, але ня ўсёй нацыі.
«НН»: І помнікі першаму прэзыдэнту будуць стаяць у Беларусі?
ВБ: Франка таксама прыйшоў да ўлады на хвалі хаосу і доўга трымаў уладу, але ў сучаснай Гішпаніі помнікаў Франка няма.
Лукашэнка сьвядома адмаўляецца ад культу сваёй асобы. Ёсьць асобныя плякаты, здымкі, абмежаваная колькасьць выданьняў, да якіх ён напісаў сваю прадмову, у тым ліку ня выдадзеная да канца кніга «Гістарычны выбар Беларусі», але ясна, што пры Лукашэнку самому Лукашэнку помнікаў ставіць ня будуць. Тым больш сумнеўна, што Лукашэнку будуць ставіць помнікі пасьля ягонага сыходу.
«НН»: Але Лукашэнка ўсюды, на першай паласе кожнай газэты. Ці ж гэта не сучасны культ?
ВБ: Яны малююць кіраўніка аўтарытарнай краіны, якая разьвіваецца згодна з указаньнямі правадыра. Такі маем этап разьвіцьця, але да ператварэньня лідэра ў жывое божышча пакуль далёка. Нешта падобнае назіраем цяпер з Пуціным у Расеі.
«НН»: Ці згодны Вы, што ўспрыманьне гістарычнай ролі Лукашэнкі будзе залежаць ня столькі ад таго, што ён зрабіў за першыя 10 год, колькі ад таго, што ён зробіць за астатнія гады свайго кіраваньня?
В.Б.: Нічога новага, думаю, нас не чакае. Асноўны свой наватарскі патэнцыял ён ужо зьдзейсьніў. Пазытыўнае ці нэгатыўнае разьвіцьцё Беларусі будзе залежаць толькі ад таго, як беларуская інтэлігенцыя і беларускі народ асэнсуюць і якія высновы зробяць з часу кіраваньня Лукашэнкі. Рэзкія штуршкі, узьлёты і падзеньні малаімаверныя і магчымыя толькі пад уплывам нейкіх вонкавых фактараў, колькі б гадоў ён ні правёў ва ўладзе — трынаццаць ці дваццаць дзевяць.
«НН»: Калі Лукашэнка затрымаецца на занадта доўгі час, ці не прывядзе гэта да такога застою й закасьцяненьня, што фатальна замарудзіць разьвіцьцё краіны і створыць пагрозу незалежнасьці?
ВБ: Пагрозы для беларускага сувэрэнітэту ў цяперашні момант не існуе, я мяркую. Кіраўнікі цэнтральнаазіяцкіх краінаў падаўжаюць свае паўнамоцтвы, і ні ў каротка-, ні ў сярэднетэрміновай пэрспэктыве ніякай пагрозы сувэрэнітэту гэта не стварае, бо інэрцыя дзяржаўнай машыны зазвычай перасільвае тэмпэрамэнт асобна ўзятых палітыкаў, нават калі яны стаяць на вяршыні дзяржаўнай улады. (Праўда, на нядаўнім Сойме КХП-БНФ такую ацэнку асудзілі.)
«НН»: Рост праэўрапейскіх сымпатый і ўмацаваньне нацыянальнай сьвядомасьці беларусаў — гэта працэсы, што падпісваюць прысуд Лукашэнку, ці ён здолее да іх прыстасавацца?
ВБ: Лукашэнкаў рэжым апартуністычны. Ён часам выкарыстоўвае дыямэтральна супрацьлеглыя лёзунгі. Ён не заўжды адпрэчваў магчымасьць эўраатлянтычнага курсу. Часам ён даваў заходнім назіральні-кам пэўныя спадзевы, і гэтая палітыка цяпер працягваецца, хаця рыторыка беларускага МЗС з рыторыкай украінскага МЗС непараўнальная. Я пакуль ня бачу іншых варыянтаў заняпаду гэтага рэжыму, акрамя як праз усеагульны эканамічны крах або фізіялягічныя прычыны, г.зн. хвароба, сьмерць. Рэжым давёў сваю эфэктыўнасьць у кантролі над грамадзтвам. Што да росту нацыянальнай сьвядомасьці, дык гэты фактар становіцца асноўным рэсурсам для выжываньня лукашэнкаўскага рэжыму. Буйныя расейскія аналітыкі не хаваюць, што Крэмль талеруе Лукашэнку толькі таму, што ён спрабуе замарозіць фармаваньне нацыянальнай сьвядомасьці беларусаў на ўзроўні 78-га году. Гэта стратэгічны момант супадзеньня інтарэсаў Масквы й Менску, які робіць магчымай каапэрацыю нават пры радыкальным разыходжаньні эканамічных інтарэсаў. На Ваша пытаньне можна даць адказ, адказаўшы на яшчэ адно пытаньне: ці можна безь дзяржавы пабудаваць беларускую нацыю, ці можна безь дзяржавы прышчапіць нацыянальную сьвядомасьць усім беларусам? Калі гэта магчыма, тады Лукашэнка падпісаў сабе гістарычны прысуд. Калі гэта немагчыма, то гаварыць нешта пэўнае заўчасна. Тэндэнцыі, пра якія вы гаворыце, яны ж яшчэ суправаджаюцца, асабліва сярод моладзі, адначасовай безыдэйнасьцю, пасіўнасьцю, апатыяй, утрыманскімі вартасьцямі. Сама па сабе праэўрапейская арыентацыя, пакуль яна ня мае палітычнага эфэкту, не ўвасобілася ў буйных палітычных перамогах праэўрапейска настроеных палітыкаў, — гэта пустая абстракцыя.
«НН»: Раней частка грамадзтва яго ненавідзела, другая — абагаўляла. Цяпер эмоцыі згладзіліся. Чаму?
ВБ: 10 год таму Лукашэнка быў свайго роду рэвалюцыянэрам. Ён пачаў прадстаўляць інтарэсы, якія лічыліся вульгарнымі, процістаўленымі нацыянальным адвечным вартасьцям. Ён актыўна ўзбуджаў нацыянальныя пачуцьці. Аднак антанімічнае мысьленьне ў дачыненьні да Лукашэнкі захоўваецца. Маскоўскі аналітык Сяргей Караганаў лічыць яго адным з самых таленаві-тых палітыкаў СНД, а для Сяргея Навумчыка ён нацыянальны праклён, чалавек, пры якім дэградацыя беларускай дзяржавы дасягнула гістарычнага апагею.
«НН»: Рэжым Лукашэнкі мацнее, слабее?
ВБ: За апошнія гады адбылося нечаканае ўзмацненьне жорсткасьці гэтага рэжыму. Асабліва разбуральная вядзецца культурная палітыка. Тып Лукашэнкі — тып чалавека з культурнага пагранічча. З аднаго боку, у яго ёсьць пэўныя эўрапейскія прававыя інстынкты, якія дазваляюць Беларусі мець узровень карупцыі, роўны славенскаму. З другога боку, ён жыве паводле ўласных маральных і этычных нормаў, уяўляе сабой прыклад сучаснага Радзівона Раскольнікава, які ідзе на разбуральныя палітычныя акцыі дзеля тэндэнцыйна зразуметага «дабра нацыі». У эканамічнай палітыцы ён давёў сваю адносную эфэктыўнасьць, а ў культуры й палітычнай сфэры ён эгацэнтрычны фанатык улады, які бязьлітасна зьнішчае любую палітычную або культурную альтэрнатыву. Беларускамоўных ён успрымае як асобаў проста нейкай іншай культуры. Ён не ўспрымае беларускай гістарычнай традыцыі як сваёй, для яго гэта чужое. Пытаньне, ці стане такая палітыка сапраўдным правакатывам для беларускай інтэлігенцыі. У мінімальна жывым грамадзтве гэта мусіла выклікаць нацыяналістычны адказ. Але старэйшае пакаленьне беларускай інтэлігенцыі, якое ўспрымае дзяржаву як адзіна магчымы матор беларусізацыі, схільнае біць у званы і вапіяць аб роспачы сваёй уласнай. Толькі з гледзішча 50-гадовай пэрспэктывы стане ясна, штуршок у які бок ён даў беларускай культуры. Зрэшты, досыць і таго, што Лукашэнка дазволіў нам зразумець: ня можа быць беларусізацыі зьверху, яна можа ісьці толькі зьнізу. Што ніякія прыгожыя законы не прышчэпяць беларусам нацыянальнай сьвядомасьці і не дапамогуць выдаць тыя кніжкі, якія мы хочам выдаць. Гэта мусіць быць рух зьнізу.
«НН»: Ці не зьяўляецца эканамічны рост апошніх гадоў простым вынікам спрыяльнае сусьветнае каньюнктуры?
ВБ: Беларуская эканоміка — адна з самых эфэктыўных эканамічных мадэляў — але толькі ў рамках СНД. Цяперашні эканамічны курс робіць немагчымым рэфармаваньне, бо эканоміка забюракратызаваная. Пось-пехі вытрымліваюць параўнаньне толькі з вынікамі іншых краін СНД. Лукашэнкаўская сыстэма ўцягвае нас, на жаль, у рамкі СНД. Лукашэнка вытрымлівае параўнаньне з Назарбаевым, але не з Адамкусам ці Віке-Фрайбэрге. Вось прыкры досьвед апошніх часоў. Для мяне гэта адна зь яўных нацыянальных абраз. Ня гэтага мне хацелася.
«НН»: Зьмена Лукашэнку прыйдзе толькі са зьменай пакаленьняў?
ВБ: Сыстэмы накшталт лукашэнкаўскай маюць элемэнт непрадказальнасьці. Пры ўсёй стабільнасьці яны часам даюць неўяўляльныя ў іншых абставінах збоі. Прычына гэтага — інструмэнтальнае стаўленьне дзеячоў гэтай сыстэмы да права і маральна-этычных вартасьцяў. Калі ты пасьлядоўна ўжываеш да сваіх палітычных супернікаў двайныя стандарты, гэта непазьбежна некалі б’е па табе самім. Таму цалкам выключаць магчымасьць замены Лукашэнкі чалавекам, якому цяпер ад сарака да пяцідзесяці, не выпадае. Праблема не ў Лукашэнку, праблема ў палітычнай культуры, якую ён сымбалізуе, у палітычнай дактрыне, якую ён ажыцьцяўляе — што пасьпяховую мадэрні-зацыю краіны можна ажыцьцявіць без апоры на дэмакратычныя інстытуты і пры апірышчы на каляніяльную культурную спадчыну. Такі палі-тычны курс, незалежна ад таго, ці будзе ён праводзіцца Лукашэнкам або іншым палітыкам, ідзе ўразрэз з маімі ўяўленьнямі пра ідэальную Беларусь.
Гутарыў Барыс Тумар
