Бяда з гонтаю
Не было ў гэтым годзе сапраўднага лета. Ці я не пасьпеў яго заўважыць. Памятаю, цэлы чэрвень былі дажджы, пасьля — дажджы напалам зь бязводзьдзем. Насуперак усім прагнозам, зусім мала сёлета грыбоў. Пусты ляшчыньнік. Каліва ягадаў.
А вось сёньня ўжо халодная імжыстая раніца. Ня хочацца выходзіць зь цёплае хаты. Паветра пахне ўжо зусім не па-летняму. Штосьці бадзёра-самотнае чуваць у ім. Над возерам падымаецца пара. Значыць, вада яшчэ цяплейшая за паветра. Сям-там у азёрнай вадзе ўжо гойдаюцца сасьпелыя пунсовыя дзічкі. А чарот пазалаціўся.
Да нас з жонкаю ў госьці ў сядзібу, у вёску Вайшкуны, завітаў Міхал Анемпадыстаў. Падбіў нас на экспэдыцыю па Мядзельшчыне ды Пастаўшчыне. Мы шукалі майстроў, што ўмеюць рабіць гонту ці, прынамсі, станкі для яе вырабу, калі такія ацалелі. Сёньня, як ні дзіўна, на рынку зьявіўся попыт на гэты спрадвечны беларускі спосаб пакрыцьця стрэхаў. Нехта сёньня хоча мець экалягічна чыстыя матэрыялы ва ўласным доме, ці дакладней, на ім. А нехта мае патрэбу ў адмысловым стылёвым аздабленьні сваіх камэрцыйных праектаў — напрыклад, рэстарацыі ў народным стылі ці якіх гатэльчыкаў на прыродзе. Цікавасьць сёньня падаграецца й моднымі глянцавымі часопісамі, што рэклямуюць гонту заходняе вытворчасьці. Чаму б не пафантазіяваць пра магчымасьць аднаўленьня спрадвечнае традыцыі й у Беларусі? Багата хатаў, пуняў, сьвірнаў, паветак яшчэ красуюцца выцьвілымі гонтавымі шатамі. Укрытыя гэтымі немудрагелістымі драўлянымі дыхтачкамі, прастаялі яны безьліч гадоў, перастаялі ўсе часы й ўлады.
Тры гады таму мне пашчасьціла сустрэцца з гэткім майстрам, што жыве на хутары блізу возера Саранчаны. Мянушка ў яго — Ясюня Бяда. Бяда — бо, як растлумачыў ягоны пляменьнік, ён усё жыцьцё наракаў на ўсё, бедаваў. І за палякамі, і за немцамі, і за саветамі. Дзед Ясь, рыхтык Плюшкін, цягнуў на свой падворак усё, што знаходзіў вартага ў навакольлі. Тут былі і куфры, і невядомага прызначэньня старасьвецкія мэханізмы, і нават панская мядзяная ванна з бронзавымі львінымі лапамі.
Тады той дзед паказаў мне й прыхаваны ў сьвірне велізарны станок для вырабу гонты. Дзед Ясь падрабязна растлумачыў прынцып дзеяньня тае гонташчапальнае машыны, што мусіць круціцца коньмі. Пасьля ён прачытаў цэлую лекцыю пра тэхналёгію падрыхтоўкі драўніны. Найлепей, дарэчы, алешыны. І паказаў на ўласныя пабудовы, крытыя з паўстагодзьдзя таму. Гонта серабрылася, нібы жмурылася ад сонца.
Вось і вырашылі адведаць Ясюню Бяду яшчэ раз. Ехаць дык ехаць. Дарога пачынае кружляць, кружляць, часам прападаючы зусім. Ну вось, нарэшце, і Ясюнеў хутар. Ледзь пазнаць. Перакасіліся дзьверы хлява, завязаныя нейкай драціною. Невядома нават, зь якога боку ўваходзіць у хату, бо нат сьцяжыны не відаць сярод крапівы. Пасьля доўгага груканьня ў дзьверы й вокны дачуліся, як дзед ідзе на ганак. Ён зусім састарэў і ледзь рухаўся. «Нага баліць», — растлумачыў. Дазнаўшыся, у якой мы патрэбе, з прыкрасьцю махнуў рукою. «Нічога больш няма. Параскідаў. Усё паржавела», — страціўшы ўсялякі інтарэс да нас, бурчэў дзед. Бяда, адным словам.
На шчасьце, суседам дзеда Ясюні аказаўся малады хлапец Анатоль, цясьляр з Лынтупскага сьпіртзаводу. Таленавіты, дарэчы, фатограф. Выпадкова пазнаёміўшыся з намі, ён паабяцаў, што здолее сабраць той Ясюнеў гонтавы станок. Відавочна, справа яго захапіла.
Сярожа і Міша
Недзе на Мядзельшчыне па дарозе вырашылі зрабіць тэхнічны прыпынак. Разгледзелі на ўзбочыне вялікі бэтонны мэмарыял зь зіхотка-чырвонымі лічбамі 1941—1944, паўторанымі для кагосьці двойчы. У бэтон умураваныя пліты з чырвонага граніту. А вось жа пад бэтоннай стрэшкаю на звычайным кардонным пляншэце трафарэтам напісана, што ў гэтым самым лесе месьціліся і Вялейскі падпольны абкам, і Мядзельскі падпольны райкам КПБ, і нейкае Паўднёвае бюро ЦК КП Літвы, а таксама партызанскія брыгады імя Будзённага, Варашылава, Ракасоўскага й Даватара. Сьпіс фантастычна доўгі, даруйце, калі што й прапусьціў. Вось так проста й напісана, што «ў гэтым лесе разьмяшчаліся…» Няўжо ж усе разам? Ды й не напісана, калі разьмяшчаліся. Мо да 1944-га, а мо і пасьля.
Як мы з Анемпадыставым разам вучыліся ў Менскай мастацкай вучэльні, то так і закарцела трасянуць даўніною й прыпісаць пад стыль тых літараў: «…а таксама Міша й Сярожа». Ніхто ж ня будзе спрачацца, што й мы тут во «разьмяшчаліся».
Мае рацыю Адам Глёбус, калі гаворыць, што няма нічога больш антыэстэтычнага, як «вялікая айчынная вайна», з усімі яе нязграбнымі й непрыгожымі мэмарыяламі. Сёньня яны ўжо не кранаюць сэрца мінакоў. Прынамсі, кранаюць ня болей, чым расфарбаваныя ў дзікія фарбы гранітныя валуны з заклікамі берагчы прыроду альбо высечаныя з цэлых дрэваў грыбочкі з чырвонымі каптуркамі.
Поўнасьцю гэты артыкул можна прачытаць у папяровай і pdf-вэрсіі "Нашай Нівы"
Сяргей Харэўскі
