Купала паказвае футурафобію беларуса, яго пасіўнасьць. «Стаім мы перад будучыняй нашай і ўсё варожым, сочым ейны ход…» Ня робім будучыню, не змагаемся за яе.
Непачуты прарок
Паэта беларускае наканаванасьці, безвыходнасьці, трагічнасьці — так бы я азначыў галоўнае ў Купалавай творчасьці. Паэта, які ня можа дакрычацца, дагукацца да свайго народу. Паэта, які сказаў пра свой народ непрыемную праўду, але так і не зварухнуў ягонага пачуцьця годнасьці. І калі ўжо выходзіць за межы ўласна паэтычных тэкстаў — Лявон Зяблік хацеў бы шукаць праўды «не тапаром, а розумам», а сына свайго Сымона абяцаў забіць «гэтым тапаром» за тое, што той хоча адваяваць сабе права на зямлю і волю. Ня маючы сьмеласьці асягнуць праўды сякераю, не дапяўшы яе розумам, Лявон засільваецца. Беларускае наканаваньне: або павесіцца, або…
Мікіта Зносак — вось сымбаль беларуса, які патрапіць патрымаць чужы сьцяг «над беларускай беднай хатай», памяняць мову, падтрымаць «сьпеў чужацкі» і згаварыцца з чарговым гаспадаром становішча, каб штосьці мець і сабе. І дарма, што той — з «Тутэйшых» — Мікіта гіне. На кожным вітку гісторыі яны — Лявон Зяблік і Мікіта Зносак — узнаўляюцца, прадукуюцца асяродзьдзем — бытам і этнапсыхалёгіяй.
Зноскі шматаблічныя, розны ў іх сацыяльны статус, але ўсім ім уласьцівы культ асэсарства: адны пакараюцца і пакланяюцца асэсарам, другія пнуцца ў асэсары.
Тут нехта пацягне мяне за крысо: а Незнаёмы (у драматычнай паэме «На папасе» і ў «Раскіданым гнязьдзе»), а Сымон? Ці не Сымон пайшоў на Вялікі сход, па Бацькаўшчыну? На кожным вітку гісторыі беларускае асяродзьдзе родзіць і Сымонаў, але таго — з драмы ў пяцёх актах — Сымона ці не «беларускія сыны» Лявон і Мікіта павялі «па беларускім бітым шляху» ў Сібір і на Салаўкі?
Купала паказвае футурафобію беларуса, яго пасіўнасьць. «Стаім мы перад будучыняй нашай і ўсё варожым, сочым ейны ход…» Ня робім будучыню, не змагаемся за яе. Калі які Сымон і памкнецца па сякеру, Лявон — абы ціха было — гатовы яго забіць або ўдаць асэсару Зноску, а асэсар — «каму трэба». Купала траціць надзею, што беларусаў аб’ясьніць «розум ясны», што яны перастануць «біцца з кута ў кут».
Няўжо кліч вечны будзе ў нас напрасны —
Кліч бураломны: вызваленьне з пут?!
Пятро Васючэнка характарызуе Купалу як непачутага Прарока. Ды прарок ня мусіць бедаваць і ня мусіць спадзявацца на тое, што яго пачуе і зразумее ўвесь народ. Народ хутчэй схільны выдаць свайго прарока ўладам, як тое было з Майсеем. Выведзены з эгіпэцкага рабства і няпэўны сваёй будучыні, Ізраіль наракаў на Майсея і з настальгіяй згадваў то эгіпэцкія катлы зь мясам, то хлеб, то ваду; зьняверыўшыся ў невідочным сваім Збаўцу, ён змусіў Аарона выліць залатое цяля, пакланяўся яму і казаў: «Вось бог твой, Ізраіль!» Ні сыны Ізраілевы, якіх вывеў Майсей, ні сам прарок не дайшлі да абяцанай зямлі. Гэтую зямлю прарок убачыў адно з гары Нэво, што насупроць Ерыхону…
Паэта расчараваны ў сваім народзе, не знаходзіць водгуку ў ім. Перабольшаныя спадзяваньні — вось адна з прычын ягонае трагедыі, трагічнага сьветаадчуваньня.
Сказаўшы праўду пра свой народ, Купала — як сын гэтага народу і яго Паэта — успадкаваў яго цноты і заганы. Прарок, будзіцель, ён сам ня быў цьвёрды. Адбылося дакладна тое, што намаляваў ягоны геній у 1919 годзе:
У беларускім вольным краі,
Зь ярэмнай збрыўшы стараны,
Царыць чужынец, а ў паслугах
Хто?
— Беларускія сыны!
Не, не з асуджэньнем я пішу пра гэта. Гісторык, калі ён гісторык, апісваючы мінуўшчыну, «наракаць, клясьці ня будзе», бо мінуўшчыну не паправіш.
Прарокаў разумеюць адзінкі, абраныя. Купалу чулі і да Купалы прыслухоўваліся, пакуль ён быў у апазыцыі.
Прарок царам ня служыць… Купала надламаўся. І мы ведаем год ягонага злому: 1926. Апошнія радкі нацыянальнага прарока мы чытаем у вершы «Каб…». А верш «Ёсьць жа яшчэ…» (яго апошняя страфа) сьведчыць пра гэты надлом.
...Эх, людзі,
Сябры мае тут і там,
Мае непадкупныя судзьдзі,
Чаго ж яшчэ хочацца вам?
У 1930-м Купала мог або прыняць вянец мучаніка, або… Здарылася другое. Пачаўся пэрыяд, пазначаны цяжкім ды змрочным пятым томам (азначэньні Янкі Брыля) Поўнага збору твораў. Улада атрымала сваё, Беларусь — страціла прарока. Нагадоўваючы пакаленьні школьнікаў творамі, якія Паэта напісаў для ўлады, і натуралістычнымі вершамі з «Жалейкі», бальшавікі хавалі ад іх прарока. І толькі да самых дапытлівых збольшага даходзіла, чаму Купала — вялікі Паэта.
Чаму?
Лягчэй дасьледаваць сацыяльныя, палітычныя чыньнікі надлому і злому Купалы, аднак купалазнаўства не дасьледавала больш глыбокіх каранёў — псыхалягічных. У свой час Антон Луцкевіч прачытаў лекцыю і напісаў артыкул аб «крытычных мамэнтах» у Купалавым жыцьці паводле ягоных жа твораў. У 1929-м ён прапанаваў разглядаць апазыцыю «Ян Луцэвіч — Янка Купала», а ў 1932-м напісаў адмысловы артыкул пад такой назвай. На жаль, ва ўмовах бальшавіцкага рэжыму гэтая тэма была забаронена, бо трэба было б пісаць, як зь вясковага хлопца Яна Луцэвіча нараджаецца прарок Янка Купала і як у рэшце рэшт Ян Луцэвіч калі не забівае, дык прыводзіць да падзеньня (тэрмін П.Васючэнкі) Янку Купалу. Трэба было б пісаць аб разьбежнасьці паміж Луцэвічам і Купалам.
Малады, але ўжо і сталы, Янка Купала ў 1919 годзе піша, што жыцьцёвы шлях кінуў яму «толькі жаль». У яго прарываюцца і такія словы: «Каб не радзіўся лепш на сьвет!»
Гэта не паэтычнае высьцёбваньне, як у постмадэрністаў. У Купалы, калі хочаце, — пачаткі беларускага экзыстэнцыялізму. Ён як мінімум тры разы быў у памежнай сытуацыі, як мінімум двойчы — на мяжы самагубства.
Пра ягоную хваробу канца 1919 — пачатку 1920 году, калі ім апекаваўся кс.Фабіян Абрантовіч, пісалі газэты.
Пра ягоны першы «крытычны мамэнт», нашаніўскага пэрыяду, калі ён, апынуўшыся на віленскім бруку, спатыкнуўся на ім, Луцкевіч піша, не ўдаючыся ў дэталі. Дый Вацлаў Ластоўскі нешматслоўны: згадвае толькі «шклянога бога». А Мікола Шыла ў мэмуарах ды Ўладзімер Самойла ў лісьце да Браніслава Эпімаха-Шыпілы пра гэта маўчаць (Самойлу толькі «страшна за яго»). Сам жа Купала, застаўшыся ў Вільні бяз працы і разумеючы, якая ганьба яго чакае, калі ён вернецца ў вёску, пісаў Эпімаху-Шыпілу: «…са мной кепска будзе». Што такое «кепска», ён растлумачыў у драматычнай паэме «На папасе».
Поўны варыянт чытайце ў папяровай і pdf-вэрсіі газэты "Наша Ніва"
Анатоль Сідарэвіч
