Валянціна Тараса можна слухаць бясконца. І таму, што ён карэнны мянчук, які памятае гэты горад з Замчышчам і конскім базарам. І таму, што ён бліскучы апавядальнік, з добрым пачуцьцём гумару. І таму, што ягонага ўласнага лёсу хопіць не на адзін раман. І таму, урэшце, што ён вельмі мудры. Газэтны фармат ня можа даць адчуць усяго задавальненьня ад слуханьня Тараса. Дзеля гэтага трэба прыйсьці на ягоную кухню, дзе гаспадар ад душы налье госьцю добрай гарэлкі. Пасьля зачыніцца ў ягоным кабінэце зь відам на Опэру, закурыць. Каторы раз зьдзівіцца, наколькі ў гаспадара маладыя вочы. А пасьля слухаць, і сьмяяцца, і сумаваць. Не ўпершыню дзівячыся, колькі жыцьця ў голасе апавядальніка, колькі сапраўднага акторства ў інтанацыі. І штораз шкадаваць, што за вокнамі так рана цямнее, а мне зноў не хапіла часу распытаць пра усё, што хацелася. Дай Вам Бог, спадар Валянцін, доўгага жыцьця!
«НН»: Вы не адчуваеце настальгіі па часах маладосьці? Прыкметах таго часу, парадках, стылі жыцьця?
Валянцін Тарас: Ніякае настальгіі па чыста савецкім у мяне няма. Але, натуральна, ёсьць настальгія па маладосьці. Некалі расейскі паэт Кушнер сказаў: «Времена не выбирают, в них живут и умирают». Гэта так. І казаць, як некаторыя вельмі дзіўныя для мяне людзі гавораць, што «нічога там не было абсалютна, усё было чорнае, страшнае, безвыходнае», — глупства. Мы былі маладыя, у нешта верылі, пісалі, кахалі, пілі гарэлку. У нас былі свае кампаніі. Мне пашэнціла ў сэнсе асяродзьдзя, у якім я знахо¬дзіўся, — на маіх сяброў. Нядаўна мне патэлефанавала кабета, жонка вельмі блізкага і дарагога мне чалавека, ужо нябожчыка, — Валодзі Бойкі. Сказала, што чысьціць цяпер Валодзеў архіў, а ён быў журналіст, «лімавец»… І знайшла ў Валодзевым архіве мае вершы супраць дзядзі Сэма. Прачытала мне некаторыя радкі, і я шчыра, але незласьліва зарагатаў, як нармальны чалавек. І я не саромеючыся ў дадзеным выпадку сябе пахвалю. Мне стала сьмешна па-добраму. Як можна ўсьміхнуцца зь немаўляткі або са свайго старога здымку, калі ты бачыш сябе немаўляткам. Неяк усьмі¬хнешся і з радасьцю, і з замілаваньнем, і зь нейкай горыччу. Так было — гэта мая маладосьць.
Гэта быў час, калі я быў такім. Але заўсёды ў грамадзтве знахо¬дзяцца людзі, і я ўдзячны лёсу за тое, што я апынуўся сярод гэтых людзей, якія пачынаюць у свой час задумвацца — у што ж яны вераць? Трэба ня толькі верыць, трэба ведаць. А вось калі пачалася гэтая праверка веры веданьнем, калі зьявіліся нейкія рэчы, якіх я ня ведаў і ня мог ведаць з розных прычынаў, то, натуральна, пачалі мяняцца і мае погляды.
Я падкрэсьліў бы, што нічога ў жыцьці не прападае абсалютна дарэмна. Было і пэўнае выхаваньне, прынамсі, з боку бабулі Гэлі, якая была верніца адданая, каталічка, ніколі не хварэла ні на якія савецкія хваробы. Яна ніколі мяне ні ў чым не пераконвала, нават калі я быў хлапчуком. Яна проста была мая бабуля, яна жыла, рабіла ўчынкі. Яна меркавала аб людзях. І вось гэты чалавечы ўрок, тое, што пасеяла бабуля ўва мне, — потым гэта прабілася нейкімі зярняткамі і дапамагло мне пераадолець, як гэта ні дзіўна, догму таксама рэлігійную. Сёньня абсалютна ясна, што марксізм, асабліва ленінізм, быў рэлігіяй. Яна, як цяпер разумею, жыла паводле Сьвятога пісаньня. Не магу сказаць, што зрабіўся вер¬ні¬кам. Тут шмат асабістых думак, у мяне шмат пытаньняў да Бога. Сапраўдныя вернікі не задаюць пытаньняў. А я некалі проста верыў, але сталася так, што пачаў задаваць пытаньні.
Паўтара году ў партызанах
«НН»: А якога характару?
ВТ: Чаму напісана адно, а робіцца другое? І стаўленьне да вайны, і яе апісаньне. Я бачыў вайну хлопчыкам. Паўтара году прабыў у акупаваным Менску, а пасьля паўтара году ў партызанах. І магу сказаць, што больш-менш дакладна і больш-менш падрабязна я гэтую вайну (на пэўным, абмежаваным участку) ведаю добра. Можна нават сказаць, дасканала. І калі потым пачаў чытаць нейкія велічна-апафэозныя карціны… Спачатку гэта сьмяшыла, потым пачало раздражняць, а потым я пачаў задумвацца. Чаму так? Навошта? Дзеля чаго? І я ўбачыў, што гэта проста мана наў¬мысная. Для таго, каб стварыць пэўны вобраз гэтай вайны. Па-першае, прыпісаць яе ўсю, гэтую перамогу і подзьвіг народу, — сабе. Што бязь іх нічога б ня здарылася. Бязь іх народ альбо памёр бы, альбо разьбегся б, альбо не пайшоў бы на подзьвіг. З майго ўнутранага выкрыцьця гэтай маны потым мне вельмі лёгка было прымаць тыя факты, якія многіх лю¬дзей агаломшылі. Гэта не адразу, вядома, было адмаўленьне сацыя¬лізму як ідэі. Мы ўсе, каго сёньня называюць шасьці¬дзясятнікамі, а гэта і я, і Саша Адамовіч, і Навум Кісьлік, і Мікола Крукоўскі, і ў пэўнай ступені Васіль Быкаў, хаця ён у многім пайшоў далей за нас яшчэ тады, — мы эвалюцыянавалі. Мы ад Сталіна вярнуліся да Леніна. Я нават напісаў верш, калі Сталіна вынесьлі з маўзалею, — «Вяртаньне да чалавека». Сэнс у тым, што ад крыважэрнага, страшнага бога мы вярнуліся да чалавека, да Леніна. Ну а канец ілюзіям канчаткова паклала Чэхаславаччына, 1968 год.
Хоць былі яшчэ пэўныя жыцьцёвыя акалічнасьці, якія не давалі магчымасьці, скажам, кінуць працу. Па-першае, гэта было нязвыкла абсалютна. Мне здавалася немагчымым — як гэта можна жыць, нідзе не працуючы? А што людзі скажуць?
Я антыпатрыёт
«НН»: У акупаваным Менску можна было выжыць і застацца чалавекам? Ня мець да сябе ніякіх маральных прэтэнзій?
ВТ: Многія выжывалі, застаючыся людзьмі, што ім потым не даравалі. Я застаўся з маленькай сястрычкай, цёткай і бабуляй. Другая бабуля, бацькава маці, была габрэйка, апынулася ў гета разам зь дзедам Міколам, бацькам. Уладкавалася на працу ў шпіталь, на кухню. Прыносіла адтуль нейкія абеды. Потым цётка рабіла тое самае. І калі немцы адступалі, цётка ўцякла зь імі, баючыся, што мала ня будзе. Напэўна, яна не памылялася. Яшчэ адзін прыклад. Быў такі таленавіты мастак Мікалай Іванавіч Гусеў. З паходжаньня расеец, але з 1920-х гадоў жыў у Беларусі. У яго была хворая жонка, яна амаль не магла хадзіць. І дзьве маленькія дачкі. Ён выжываў тым, што пісаў партрэты нямецкіх афіцэраў. Яны прыяж¬джалі да яго дахаты, пазіравалі. Жыў даволі нармальна, мог пракарміць сваю сям’ю. Пасьля вайны атрымаў чатыры гады. І калі я пра гэта напісаў у адным эсэ, знайшоўся такі генэрал Анатоль Быкаў, які накінуўся на мяне, што я «апалягет фашыстаў, здраднікаў, мярзотнікаў, што я шкадую тых, хто праў немцам бялізну, хто працаваў на нямецкіх кухнях, пісаў партрэты толькі дзеля таго, каб выжыць!» І што гэта толькі антыпатрыёт мог напісаць. Я яму адказаў тады: калі ў чалавека такое мысьленьне, што жанчыны, якія пралі бялізну, мастак, які ратаваў сям’ю сваёй прафэсіяй, — нейкія страшыдлы, дык гэты чалавек таксама пачвара нейкая. І калі ад мяне патрабуюць такога патрыятызму, то я — антыпатрыёт. Бо не людажэр. Тут ніякай іншай размовы быць ня можа. Вядома, былі людзі, якія спрабавалі займацца бізнэсам. Гэта было вельмі цяжка. Яны адразу аказваліся ў цэнтры крымінальных груповак, і паліцаяў, і немцаў. І калі такі прыватнік адкрываў нейкую сваю справу, прыходзілі бандзюгі, прыходзілі паліцаі, немцы, усе казалі: «Трэба дзяліцца».
Поўны варыянт чытайце ў папяровай і pdf-вэрсіі газэты "Наша Ніва"
Гутарыў Зьміцер Бартосік
