Дзяніс Раманюк: Нават ня верыцца, што мінула ўжо дзесяць гадоў з таго часу, як памёр мой бацька Міхась Раманюк. Дзякуй Богу, за гэты час удалося выдаць дзьве ягоныя кніжкі «Беларускія народныя крыжы» і «Беларускія народныя строі». Спадзяюся, што за наступнае дзесяцігодзьдзе будзе хаця б адна ці нават дзьве кнігі. Шмат хто яго па сёньня памятае, шмат хто распавядае пра яго мне пры выпадковых сустрэчах. Ягонае імя працягвае жыць, хаця лепш было б, каб жыў ён сам. Гэта быў добры, жыцьцярадасны, упэўнены і вясёлы чалавек.
«Наша Ніва»: Дзесяць гадоў з дня сьмерці дастатковая дата, каб годна ацаніць усё тое, што зрабіў Міхась Раманюк?
ДзР: Гэты ўклад быў ацэнены раней. Калі не пры ягоным жыцьці, то дакладна ў першыя гады пасьля сьмерці. Гэты чалавек стаў сапраўдным клясыкам беларускай культуры: ён зрабіў рэгіянаваньне адзеньня, клясыфікаваў беларускія крыжы і ўсё, што зь імі зьвязана. Зрабіў мастацка‑графічную рэканструкцыю народных строяў, паводле якіх сёньня многія працуюць. Я часта пазнаю ў творах беларускіх мастакоў здымкі Міхася Раманюка. Тое, што зрабіў ён, натхніла сотні творцаў.
Сабраў усё сваімі нагамі
«НН»: Міхась Раманюк браўся за працы, ведаючы, што пры СССР яны ня маюць шанцаў быць выдадзенымі, як крыжы. Чаму?
ДзР: Ён рабіў гэта, бо было цікава, бо гэта быў сэнс ягонага жыцьця. Тое, што працягваю рабіць я, тая ж Чарнобыльская тэма, нават пра яе многія кажуць, што гэта нікому не патрэбна і круцяць пальцам каля скроні. Так было і з бацькам. Дзякуючы стараньням такіх фанатаў, як Міхась Раманюк, яшчэ і захаваная аўтэнтычная беларуская культура.
«НН»: Вы часта езьдзілі з бацькам у экспэдыцыі?
ДзР: Так. Штогод па некалькі разоў. Пачаў езьдзіць тады, калі яшчэ хадзіў у дзіцячы садок. Цяжка ўзгадаць нейкую адну паездку. Кожная экспэдыцыя гэта новы рэгіён, іншая вёска, іншы прадмет дасьледаваньня. Міхась Раманюк меў надзвычайны талент шукаць нейкія рэчы і размаўляць зь людзьмі. Звычайна экспэдыцыі праходзілі паводле наступнага сцэнару: куплялася ежа, стужкі, браліся неабходныя рэчы, гара торбаў. Бралі¬ся квіткі на транспарт, бо машыны ў бацькі не было, ён сабраў усё сваімі нагамі, толькі часам ён езьдзіў аўтобусам з музэем, ці на аўтамабілі вазілі ягоныя сябры. Ехалі зь дзьвюма ці трыма перасадкамі, нейкімі папуткамі, пасьля ішлі пешшу ў тыя вёскі, якія былі заплянаваныя. Ужо ў вёсках пачыналіся размовы зь людзьмі, бацька намацваў глебу, дзе можна што знайсьці, выцягваў патрэбную інфармацыю. Мы ішлі па хатах, нам паказвалі патрэбныя рэчы. Усё вартае і цікавае фатаграфавалі. Калі размова ішла пра адзеньне, то адразу шукалася патрэбная бабка, якую мы рознымі ўгаворамі прасілі апрануць гэты строй. Нешта супэркаштоўнае па магчымасьці куплялася ці нам проста дарылі гэтыя рэчы. Калі было неабходна, то ехалі ў наступную вёску, адтуль у трэцюю і г.д. Мінімальная экспэдыцыя была два дні, максымальныя — тыдзень ці нават дзесяць дзён. Усе стужкі, апаратура, квіткі набываліся за свой кошт.
 На здымках Раманюка -- клясычная народная прыгажосьць |
«НН»: Бацька заўсёды браў Вас з сабой?
ДР: Я для бацькі ў экспэдыцыях заўсёды быў праблемай, хоць ён мяне заўжды ў іх браў. Я часам адмаўляўся, але калі згаджаўся, то бацька быў страшэнна рады. Калі ён мог цэлы дзень ня есьці, то я, малы, так ня мог. Са мной нярэдка здараліся розныя сьмешныя рэчы, то я зь вясковымі хлопцамі ўлезу ў ле¬дзяную ваду, а пасьля ў мяне ангіна з тэмпэратурай, ці я наемся нямытых яблыкаў, і ў мяне ўжо іншыя праблемы, ці недзе палезу секчы дровы і адаб’ю палец. Аднойчы спалі на сене, і я праваліўся ў хлеў да сьвіней. Бацька браў у экспэдыцыі і сястру, гэта было ягонае выхаваньне.
«НН»: Кантактаваць зь людзьмі было лёгка?
ДзР: Міхась Раманюк уключаў у размовах зь вяскоўцамі ўсё сваё абаяньне, ведаў нюансы мовы таго ці іншага рэгіёну. Бацька ўмеў правільна задаваць пытаньні. Я пераканаўся на сваім досьведзе, што любое няправільна зададзенае пытаньне, можа спалохаць людзей і ад іх пасьля цяжка дабіцца толку. Вельмі важным быў вечар, бо мы ішлі, як правіла, да самай цікавай, гаваркой і дасьведчанай жанчыны ў вёсцы і прасіліся да яе пераначаваць. У такіх выпадках бацька сядзеў да позьняй ночы з гэтай бабуляй і старанна запісваў усе ейныя аповеды ў свой нататнік.
Урбанізацыя скрозь
«НН»: Дзякуючы знаходкам Міхася Раманюка, сёньня магчыма адрадзіць аўтэнтычную беларускую культуру?
ДзР: Мы якраз гэтым і займаемся. Дзеля гэтага і працуем. Нічога ня зробіш, але беларуская аўтэнтычная культура знаходзіцца на мяжы зьнікненьня. Гэта здарылася ня ўчора і ня летась. Гэта здарылася яшчэ да сьмерці Міхася Раманюка. Беларускай аўтэнтыкі застаецца вельмі мала. Сёньняшнія гарадзкія дасьледчыкі спрабуюць апісаць тое, чаго ўжо няма. Яны езьдзяць фіксаваць нейкія абрады, але ж яны даўно ўжо не народныя, а псэўданародныя. Яны падтрымліваюцца сельскімі клюбамі, выканкамамі, гэта ўсё штучнае, ў гэтым няма духоўнай патрэбы.
«НН»: Чым адрозьнівалася экспэдыцыя дваццаць гадоў таму і сёньняшняя?
ДзР: Дваццаць гадоў таму мы маглі зайсьці ў любую хату і знайсьці там фартух, кашулю, дыван, куфар, збан, абраз, лыжку, кошык. Цяпер жа мы можам знайсьці нешта з гэтага ці на гарышчы, як выключны выпадак, ці ручнік пад нагамі. Сучасная ўрбаністычная культура ўсё замяняе. Беларусы становяцца больш лянотнымі. Раней людзі не маглі нічога купіць і былі вымушаныя рабіць усё самі, цяпер можна пайсьці ў краму. Беларусы рабілі гэта штодня, нехта ткаў, нехта плёў кошык, круцілі збан. Усё гэта разьвівалася і ўдасканальвалася, каб зрабіць прыгажэй. Каму цяпер трэба той жбан, калі ёсьць шматфункцыянальная плястыкавая бутэлька? Адбыўся натуральны працэс урбанізацыі.
Макавей зь неба
«НН»: Ці засталіся ў Беларусі яшчэ нейкія архаічныя абрады?
ДзР: З кожным годам іх становіцца ўсё менш і менш.
«НН»: Можаце расказаць пра сваю апошнюю знаходку?
ДзР: Знайсьці новы абрад сёньня ўжо немагчыма. Размова ідзе аб апісаньні і фатаграфаваньні тых абрадаў, якія ўжо былі зафіксаваныя раней. 14 жніўня я прыехаў з экспэдыцыі зь Веткаўскага раёну, зь сьвяткаваньня Макавея. Гэта быў абрад наведваньня сьвятых крыніцаў. Летась я туды езьдзіў, але ніхто на крыніцы не пайшоў, бо нехта памёр у вёсцы. Сёлета пайшлі толькі тры бабулькі, налета, баюся, ня пойдзе ўжо ніхто. Гэтыя тры бабулькі зь цяжкасьцю знайшлі крыніцу, яна была кілямэтры за два ад вёскі ў полі. Стаіць агароджаная крыніца, з крыжом, з абразом, б’е вада. Жанчынкі прынесьлі з сабой плады (мак, моркву, яблыкі, кветкі), паклалі іх на ручнікі перад крыніцай. Галоўная зь іх узяла малітоўнік, яны сталі насупраць крыжа, прачыталі малітву, адна з бабулек акрапіла мак і іншае прынесенае з сабой, акрапіла другіх бабулек, мяне. Пасьля ўзялі кубачак вады, папілі, абмылі твары, набралі пляшкі вады. Зрабілі рытуальны стол, троху перакусілі. Гэта было сапраўды па‑сьвяточнаму і інтрыгуюча. Каб гэта было магчыма сфатаграфаваць зь неба, то было б проста фантастычнае відовішча.
«НН»: Архаічныя беларускія традыцыі захаваліся толькі на Гомельшчыне?
ДзР: У асноўным гэта гомельскае Палесьсе, але і берасьцейскае. А таксама частка Магілёўшчыны. У Заходняй Беларусі больш моцныя каталіцкія традыцыі, там зь вялікім фанатызмам кожны вечар зьбіраюцца ля вясковых крыжоў. Ва Ўсходняй Беларусі гэта хутчэй паганска‑хрысьціянскія традыцыі.
Хобі і сэнс жыцьця
«НН»: Калі зьявілася адчуваньне, што Вы працягнеце бацькавую справу?
ДзР: Калі бацькі ня стала. Я рабіў альбом «Беларускія народныя крыжы». Атрымалася, што я рабіў яго ня проста як мастак, а як укладальнік кнігі. Гэта былі мае першыя самастойныя экспэдыцыі. Я зразумеў, як цяжка даецца кожная старонка кнігі. Колькі трэба аддаць свайго часу, грошай, сілаў. Я асэнсаваў усю значнасьць той працы, якую рабіў бацька.
«НН»: Дык а дзеля чаго ўвогуле гэта рабіў Ваш бацька, цяпер Вы?
ДзР: Дзеля Бацькаўшчыны… Увогуле гэта досыць патаснае пытаньне. Гэта не раскажаш ніякімі словамі. Банальна, гэта можна назваць хобі. Можна сказаць — сэнс жыцьця. Гэты працэс прыносіць і задавальненьне, і цікавасьць, і вынікі. Як нехта круціць гайкі, так мы з бацькам робім гэта.
«НН»: Адразу пасьля выбуху Чарнобылю Міхась Раманюк паехаў на Брагіншчыну. Ён працягваў езьдзіць па забруджаных тэрыторыях да самай сьмерці. Ці ня гэта падарвала ягонае здароўе?
ДзР: Апошняя ягоная вандроўка таксама была на Гомельшчыну, здаецца, у Чачэрскі раён, за некалькі тыдняў да таго, як яго паклалі ў рэанімацыю. Ягоная вёска на Брагіншчыне аказалася за дротам, туды не пускалі нікога. Ня ведаючы пра Чарнобыль, мы працягвалі езьдзіць па заражаных тэрыторыях. У 1988 г. у экспэдыцыі ў Чэрыкаўскім раёне мы знайшлі вялікі абракальны крыж на прошчах каля вёскі Малінаўка, які ад вялікай колькасьці ручнікоў ператварыўся ў нейкі своеасаблівы стог. Я быў на тым самым месцы ўжо пасьля сьмерці бацькі, але не знайшоў крыжа. Бо ўсе гэтыя вёскі закапаныя, узровень радыяцыі там ня меншы, чым у трыццацікілямэтровай зоне. Тады не было ніякіх дарог, была жахлівая сьпякота, з‑пад колаў валіў вялізны пыл. І вось мы з далечыні ўбачылі гэты крыж. Мы загрузьлі ў пяску, адкопвалі машыну. Дыхалі радыяцыйным паветрам. Толькі працуючы над альбомам «Чарнобыль» я ўсё гэта зразумеў і пераасэнсаваў.
Нельга казаць, што толькі Чарнобыль падарваў здароўе бацькі. Найхутчэй, гэта адзін з многіх фактараў. Можна сказаць, што ён згарэў не ў Чарнобыльскай радыяцыі, а ў сваёй працы. Ён працаваў дзень і ноч, бо хацеў пасьпець усё зафіксаваць, вывучыць і ўбачыць. Адпачынкі зь сям’ёй для яго былі выключэньнямі. Я магу па пальцах пералічыць усе зь іх, бо гэта было сапраўдным сьвятам.
Сэнсацыі ў шуфлядах
«НН»: Ці ўсе працы Міхася Раманюка ўжо выдадзеныя?
ДзР: Большая частка ягоных працаў яшчэ ляжыць у шуфлядах. Ляжыць рукапіс новай кнігі па беларускім нацыянальным адзеньні — гэта сотні старонак, дзе расьпісана абсалютна ўсё, дзе, у якім рэгіёне, што насілася — ад фартуха да галаўнога ўбору. Гэта будзе кніга вялізнага аб’ёму, туды трэба будзе зьмясьціць тысячы фатаздымкаў, шмат зь якіх яшчэ нідзе не друкаваліся. У эстонцаў і латышоў, напрыклад, такія працы ўкладзеныя ў шыкоўныя трохтомнікі. Я хачу ўключыць сюды нават выкрайку тых строяў, каб кожны ахвотны мог яго зрабіць. На гэта трэба шалёныя грошы. На дапамогу дзяржавы даўно ўжо не разьлічваю, бо пераканаўся, што гэта пустое. Калі яны дадуць грошай, то паставяць такія ўмовы, што будзе немагчыма працаваць. Ляжыць рукапіс беларускіх куфроў, а таксама дываноў.
«НН»: Апроч выездаў у экспэдыцыі, у Міхася Раманюка была і асноўная праца выкладчыка ў Акадэміі мастацтваў.
ДзР: Ягонымі вучнямі былі Валеры Янушкевіч, Алесь Драніца, аўтар помніку Скарыну перад Нацыянальнай бібліятэкай, прарэктар Акадэміі мастацтваў Міхал Баразна, Андрэй Задорын. Ён быў адным зь першых адкрывальнікаў беларускага прымітывізму. Бацька шмат выкладаў, паўсюль, куды яго запрашалі.
«НН»: Адкрыць музэй Міхася Раманюка няма жаданьня?
ДзР: Былі такія думкі. Была нават спроба адкрыць ягоны музэй пры Ўнівэрсытэце культуры. Усё ўпіраецца ў грошы. Калі рабіць музэй, то трэба рабіць добры музэй, а не фармальны.
 Міхась Раманюк з сынам Дзянісам у экспэдыцыі ў Ганцавіцкім раёне. 1989 г. |
 У бацькавай майстэрні |
