«Прачынайцеся, хутка Менск», – пачуў я стандартную фразу правадніцы і, каб выпадкам не заснуць ізноў, усхапіўся, як звычайна, ледзь не зваліўшыся зь верхняй паліцы пляцкарту. За акном павольна праплывалі прыгарады Менску. Хаця, якія прыгарады? Прывакзальная плошча, што заўсёды неяк раптам зьяўляецца пасьля дваццаці хвілінаў невядомага прызначэньня абшараў, абцягнутых калючым дротам і пабеленых цагляных ці то складоў, ці то чыгуначных дэпо, найбольш нагадвае ня надта ўдала і недарэчы пабудаваныя дэкарацыі да спэктаклю пра імпэрыю індзейцаў-майя. Але дэкарацыі аказваюцца даволі вялікія. Сярод іх цяпер жывуць больш за два мільёны беларусаў.
Аднак кожны раз едзеш у сталіцу з унутраным адчуваньнем чагосьці незвычайнага, асабліва, калі канчатковая мэта тваёй паездкі – архіў або бібліятэка. У працы гісторыка шмат што мяжуе з наканаванасьцю, бо ніколі ня ведаеш, што чакае цябе ў новым стосе папак з пажаўцелымі паперкамі. Часам знаходзіш такі прыклад велічы і магутнасьці чалавечага духу, што, здаецца, вырастаюць крылы, а часам даведваесься такое, пасьля чаго тыднямі не дакранаесься да сшыткаў з архіўнымі нататкамі. Адным словам – гісторыя. Так ці іначай, але ад некалькіх дзён, праведзеных у архіве, застаецца як правіла адно моцнае, захапляльнае, ня важна, станоўчае ці адмоўнае, уражаньне.
Тым разам гэтае ўражаньне злавіла мяне ў апошні дзень працы ў акадэмічнай бібліятэцы. Думкамі ўжо знаходзячыся ў цягніку, які вязе мяне назад ў Горадню, я гультаявата, хутчэй дзеля самазаспакаеньня, што нешта раблю, гартаў вопіс справаў аднаго дакумэнтальнага збору. Раптам позірк упаў на справу, назва якой мяне, не спэцыяліста ў нашаніўскай пары, ніколі не зацікавіла б, калі б не знаёмае прозьвішча: «Паштоўка ксяндза Яна Тшаско ў рэдакцыю «Нашай Нівы».
Думкі пра вяртаньне ў Горадню адразу некуды зьніклі, і я, хуценька папрасіўшы прынесьці гэтую справу, пачаў нэрвова гушкацца на крэсьле ў прадчуваньні невялічкага адкрыцьця.
Справа аказалася дзіўная. Зялёнага колеру папка, у якую была ўкладзеная адна невялічкая паштовачка. Паштоўка звычайная, і тэксту няшмат. Ліпень 1912 году, ксёндз Ян Тшаско просіць у рэдакцыі прабачэньня, што своечасова не плаціў за падпіску, і паведамляе газэце свой новы адрас у Аўстрыі. Закапанае. У пачатку ХХ стагодзьдзя гэты горны курорт называлі не інакш як сталіцай сухотнікаў. Там скончылі свой жыцьцёвы шлях Іван Луцкевіч і Казімер Сваяк. Чаму ехаў туды Ян Тшаско, таксама зразумела. Сухотнік у той час мог пражыць даволі доўга, але хіба гэта было жыцьцё, там, высока ў горах, сярод такіх самых, як і ты, людзей‑ценяў. Аднак самае цікавае было на другім баку паштоўкі – ранейшы, беларускі, адрас ксяндза: Сувалкаўская губэрня, Аўгустоўскі павет, пошта Сапоцкін, Тэалін.
Цяпер усё стала на свае месцы. Усёй сваёй існасьцю адчуваючы, што трапіў акурат на той сюжэт, на якім варта скончыць гэты візыт у Менск, я вярнуў справу супрацоўніцы бібліятэкі і пакрочыў да выхаду.
Сапоцкін, для кагосьці проста кропка на мапе Беларусі, для кагосьці вёска ў ваколіцах Аўгустоўскага каналу, для кагосьці (добра абазнанага ў гісторыі) самае «польскае» мястэчка ў нашай краіне. У 1795 годзе ваколіцы Сапоцкіна трапілі ў склад Прускай дзяржавы, у 1807-м – у Герцагства Варшаўскае, у 1815-м – у Царства Польскае. Пасьля яшчэ сто гадоў асобнага ад усёй астатняй Беларусі жыцьця. Даволі актыўная палянізацыя, супраціў мясцовых жыхароў прымусоваму пераводу з Уніі ў праваслаўе прывялі да таго, што ўжо ў пачатку ХХ ст. большасьць сапоцкінцаў лічыла сябе палякамі і лічыць сябе такімі да сёньняшняга дня. Аднак беларушчына ніколі не памірала і тут.
Прозьвішча ксяндза Тшаска я ведаў ужо за год да гэтай знаходкі. Ведаў яго зь ліста аднаго таямнічага беларуса з падгарадзенскай вёскі Адамавічы, які падпісаўся псэўданімам Упорысты. У надрукаваным летам 1920 г. у віленскай «Крыніцы» лісьце Ўпорысты пісаў, што жыхары ваколіцаў Сапоцкіна пакрыху схіляюцца да беларушчыны, яшчэ ў 1918 г. у Аўгустове адкрылі беларускую школу (яе настаўніка, як я даведаўся пазьней, звалі Станіслаў Ляховіч), але, на жаль, не хапае дапамогі і ўвагі ад беларусаў з мэтраполіі, зь Віленшчыны або зь Меншчыны. У канцы Ўпорысты са скрухай зазначыў, што вельмі патрэбныя і маладыя ксяндзы, якія не баяліся б чытаць казані па-беларуску, бо «ксяндзоў беларусаў у блізкіх ваколіцах няма, бо кс.праф.Бэта ў Ломжы, а кс.Тшаско ў Закапаным лечыцца». Ксёндз Генрык Бэта сучасным дасьледчыкам крыху вядомы, найперш сваёй беларускамоўнай кніжачкай пра карыснасьць разьвядзеньня пчолаў… Нарэшце высьветлілася і з ксяндзом Тшаском. Што стала з гэтым, напэўна, вікарым касьцёлу ў Сапоцкіне, пакуль ня ведаю, мабыць, няшмат пражыў ён пасьля 1920 г., ужо тады мінімум восем гадоў змагаўся ён з сухотамі ў Закапаным. І цэлых восем гадоў, праз полымя дзьвюх войнаў, некалькі акупацыяў, голад і невымерныя пакуты помнілі яго і ягоную «Нашу Ніву» мясцовыя сяляне…
Зімою цямнее рана, і цягнік на Горадню адыходзіць ужо ў прыцемках. Іншым разам пяць гадзінаў маруднага падарожжа праз Маладэчна, Ліду і Скідзель падаюцца вечнасьцю, але ня гэтым разам. Думак пра забытых апосталаў беларушчыны Станіслава Ляховіча, ксяндзоў Бэту і Тшаско, таямнічага Ўпорыстага хопіць да таго самаго моманту, калі праз адчынены тамбур у вагон не ўварвецца цёплы вецер роднага гораду.
Так, і нават у Сапоцкіне не абышлося бяз «Нашай Нівы», – падумаў я, выразна ўяўляючы, як хітравата ўсьміхнецца, пачуўшы гэтую навіну, адзін мой сябрук зь недалёкай ад Сапоцкіна вёскі, і, надаўшы свайму твару камічна-змоўніцкі выгляд, выцягне з заплечніка вялікую жаўтаватую капэрту з надпісам «НАША НІВА».
