Kaho siońnia možna ździvić zvyčajnym masłam? Za XX stahodździe eŭrapiejcy, musić, abjelisia im. Siońnia modnaja bieschalesterynavaja dyjeta, i masła, jakim tak prahnuŭ našmaravać buterbrod anhielski karol ź dziciačaha vieršu, usio bolš sastupaje miesca «spredam» z hidrahienizavanaha raślinnaha aleju.
Užo i ŭ našych kramach časam byvaje ciažka znajści čystaje, biez damieškaŭ, masła — što, zrešty, tłumačycca nia stolki kłopatam pra zdaroŭje, kolki pahoniaj za prybytkam — raślinny tłušč tańniejšy.
Vytvorcy musiać być udziačnyja niepieraborlivamu biełaruskamu spažyŭcu, jaki nie źviartaje ŭvahi na takija drobiazi. Niekatoryja pieradaviki małočnaj pramysłovaści pačali ŭžo stvarać admysłovyja brendy, stroha trymajučysia pry hetym idealahična nadziejnych, «spradviečna rasiejskich» kanonaŭ: «Savuškaŭ pradukt», «Babulčyn hładyš». Zrešty, u paraŭnańni z roznymi MLITEPS i HMZ№2 i heta varta pryznać kalasalnym prahresam.
Što da nazvaŭ hatunkaŭ masła, sensavaj dy kulturnaj nahruzki, jakija jany niasuć, ničoha nie źmianiłasia z savieckich časoŭ. Usio tyja ž biezabličnyja «Śmietankovaje», «Sialanskaje», «Buterbrodnaje» dy «Załacistaje». Masła i masła, što tut vydumlać? Nu, Buronka z Maślonkina-Prastakvašyna. Chaj novazelandcy z datčanami vyčvarajucca, kali takija razumnyja, nam hetyja panskija štučki niaŭciam.
Pazytyŭnyja nastupstvy kryzisu 1880-ch
Sapraŭdy, doŭhija stahodździ Biełaruś nielha było nazvać suśvietnym centram masłarobstva. Nadoi byli takija mizernyja, što jašče ŭ kancy XIX stahodździa miascovych karoŭ nazyvali «aparatam dla pieratvareńnia siena ŭ hnoj». Z małaka atrymlivali śmiatanu, tvaroh, a masła jeli chiba što ŭ Maślenicu.
Adnak niečakana hrymnuŭ suśvietny ahrarny kryzis 1880-ch — parapłavy z Arhientyny dy paravozy z Ukrainy zavalili ŭvieś śviet tannym zbožžam, i mužyk z panam, spyniŭšy na chvilinu svaju viekaviečnuju sprečku, sa ździŭleńniem adkryli, što tradycyjnaje ziemlarobstva ŭ Biełarusi nie akuplajecca. Nia tyja ziemli, nia toj klimat, kab rabić staŭku na zbožža. Daviałosia tady i panu, i mužyku revizavać spradviečny svoj śvietaciam, jaki nie mianiaŭsia z časoŭ karalevy Bony, ruplivaj arhanizatarki pieršych saŭhasaŭ. Spatrebiłasia hadoŭ z dvaccać, cełaje pakaleńnie, kab pakutliva namacać novaje miesca ŭ mižnarodnym padziele pracy. Ale vyjście znajšli. Viesieła tady zaraŭli ŭ chlavach i aborach Rahuli dy Krasuni, dy aptymistyčna zacurčali-zadzyńkali pa dajonkach strumieńčyki syradoju.
Kinulisia pany vyrablać vykštałconyja zachodnija syry, bakštajny dy ementalery, a mužyk, jaki nia mieŭ vialikaj adukacyi dy kapitału, ale nie chacieŭ pradavać svaju pracu za kapiejki, pačaŭ staranna źbivać masła. Dy nie sa śmiatany, jak viakami dahetul, a ź viarškoŭ. Bałazie švedy vynajšli mechaničny separatar i nia treba było čakać, pakul adstaicca taja śmiatana dy mo j sapsujecca jašče pry tym. Kaniec XIX — pačatak XX st. staŭ časam imklivaha rostu małočnych sialanskich arcielaŭ, najpierš na poŭnačy Biełarusi. Asabliva šmat ich było ŭ Dzisienskim paviecie — siońniašnich Miorskim, Šarkaŭščynskim, Hłybockim, Pastaŭskim rajonach Viciebskaje vobłaści. Sapraŭdy, jakoje ziemlarobstva ŭ nizinnaj, bałocistaj, amal jak tyja Danija dy Halandyja, dalinie Dzisny, na radzimie Drazdoviča dy Łastoŭskaha?
Na rynkach Londanu i Lidsu
Upieršyniu sialanskaja masłarobnaja arciel była stvorana ŭ Fiadosavie, a ŭ 1910 h. u paviecie było ŭžo 10 arcielaŭ i 14 kaaperatyŭnych małočnych zavodaŭ — samyja viadomyja ŭ Halenavie i Piermianach. Asabliva šmat kaaperataraŭ-masłarobaŭ było ŭ vakolicach Hłybokaha. Pośpiech dzisiencaŭ pierakinuŭsia i na pravy bierah Dźviny, natchniŭšy žycharoŭ susiedniaha Drysienskaha pavietu.
Było sialanam u kaho i vučycca. Uzornaja haspadarka Plater-Zibierkaŭ u Łužkach, čyje samavityja muravanki dažyli i da našych časoŭ, viała rej i ŭ vytvorčaści masła, i ŭ raźviadzieńni zavodzkaha bydła — anhielskaha, alhojskaha, fryślandzkaha.
Abšarniki Dzisienskaha pavietu naładzili kantakt z «Samapomačču» z Ryhi, jakaja dapamahła im arhanizavać zbyt masła ŭ Zachodniuju Eŭropu (ci nie ad toj «Samapomačy» pajšoŭ i budučy zachodniebiełaruski časopis, jaki sprabavaŭ pryščapić biełarusam niazvykłyja im dahetul ideały kaaperacyi?). Tak što achvočyja pakaštavać masła z-nad Dzisny nieŭzabavie znajšlisia nia tolki ŭ Varšavie, Ryzie i Kijevie, ale i ŭ Hanovery, Darmštacie, Hamburhu, Paryžy. Asabliva paśpiachova raźvivaŭsia ekspart u Anhielščynu. U 1905 h. ź Dzisienskaha pavietu było adpraŭlena ŭ Anhielščynu na 10 tys. rub., u 1908 — na 175 tys., a ŭ 1910 — na 260 tys. rub. Dzisienskaje masła zajmała adno ź pieršych miescaŭ u anhielskim rejtynhu i kaštavała na 2—4 šylinhi za funt daražej, čym inšyja hatunki masła z Rasiejskaj imperyi. Jano zbyvałasia biez pasiarednikaŭ praz transpartnuju kantoru «Hierchard i Hiej» u Londan i Lids. Pa prybyćci ŭ Anhliju pa pošcie vysyłaŭsia avans ad 36 do 45 r. za bočku, rešta — paśla poŭnaj realizacyi. Na žal, arcielnyja pastaŭščyki nie pasprabavali zarehistravać admysłovaj handlovaj marki, i dzisienskaje masła pastaŭlałasia pieravažna pad markaj «hałšcinskaha». Paśla Pieršaj suśvietnaj vajny zamiežny rynak i vysokaja reputacyja dzisienskaha masła byli stračanyja nazaŭždy.
Mienavita hałšcinskaje, kisła-śmietankovaje, masła było samym pašyranym siarod vysakajakasnych hatunkaŭ u Rasiejskaj imperyi. Navat D.Miendzialejeŭ adznačaŭ, što adnosna nieskładanaja technalohija, jakuju vynajšli ŭ hetaj pamiežnaj z Danijaj niamieckaj ziamli, najlepš padychodziła dla zasvajeńnia niadaŭnimi pryhonnymi. Jana nie vymahała składanych i darahich ladoŭniaŭ, pasteryzacyi małaka, a hatovy pradukt mieŭ bolš naturalny dla tahačasnaha spažyŭca smak i dobra zachoŭvaŭsia. Vyrablałasia hałšcinskaje, a značycca, i dzisienskaje, z padsolenych kisłych viarškoŭ, a na prodaž fasavałasia ŭ alchovyja bočki z vuškami dla pieranoski, pa 50—60 kh, abšytyja čystaj rahožaj. Mahčyma, kali-niebudź takuju bočku, darma što navarob, možna budzie ŭbačyć u muzei materyjalnaj kultury, a jaje vyjava, razam z malaŭničym dzisienskim pejzažam, jaki tak lubiŭ malavać Jazep Drazdovič, budzie azdablać pakunak kisła-śmietankovaha masła ź niaścipłaj nazvaj «Dzisienskaje». Čamu b nie pamroić? U Šarkaŭščynskim rajonie, epicentry kolišniaha kułacka-panskaha promysłu, siońnia i muzejaŭ, i fermerskich haspadarak na adnaho žychara ci nie najbolš u Biełarusi.
✔ ALEŚ BIEŁY (nar. u 1968 u Miensku) — daśledčyk historyi materyjalnaj kultury. Siabar redkalehii časopisu «Spadčyna». Laŭreat premii Biełaruskaha PEN-centru imia F.Bahuševiča 2001 h.
