«Movu ni ŭ jakim razie nielha rabić palityčnym čyńnikam», — papiaredžvaje historyk Mikoła Nikałajeŭ.
Padčas Čaćviertaha kanhresu biełarusistaŭ ź im hutaryŭ Siarhiej Bohdan.
«NN»: Jak vy aceńvajecie vyniki apošniaha kanhresu biełarusistaŭ?
Mikoła Nikałajeŭ: Arhanizacyjna kanhres byŭ składanym: adychodzić adno pakaleńnie biełarusistaŭ, prychodzić druhoje. Mnohaje ŭ Asacyjacyi trymałasia na Adamu Maldzisu, tamu chvalavalisia, ci zmoža Asacyjacyja praciahvać pracu. Adnak u Miensku jość maładyja enerhičnyja daśledniki, kali, kaniešnie, Hienadzia Sahanoviča možna ličyć takim. Pa-druhoje, za 14 hadoŭ MAB supołki stali samadastatkovymi i mohuć samastojna pracavać, navat kali Asacyjacyja raspadziecca. Byli i navukovyja vyniki Kanhresu. Sioleta było mienš hramadzka-palityčnych tem, a bolš navukovych, navukova-palityčnych. Byli dakłady, u tym liku zachodnich prafesaraŭ, dzie zaznačałasia: kiepska, kali pravapis niejkaj movy nieŭnarmavany, ale našmat horš, kali jość dva ŭnarmavanyja pravapisy.
Źmiena palityčnaj linii
«NN»: Jakaja sytuacyja ź biełarusaznaŭstvam u Rasiei?
MN: U SSSR biełarusistykaj zajmalisia tolki ŭ Biełarusi, u rasiejskich VNU biełaruskaja mova nie vykładałasia. Pytańnie ŭźnikła paśla paŭstańnia niezaležnych dziaržaŭ. Mnie prapanavali ŭ Sankt-Pieciarburskim ŭniversytecie skłaści prahramy biełarusistyki. Ja zrabiŭ na ŭzor serbistyki, ale novy kiraŭnik Biełarusi zaniaŭ prarasiejskuju pazycyju. A kali mova nie vykonvaje dziaržaŭnych funkcyj, dyk i rychtavać specyjalistaŭ nakładna. Choć siońnia ŭ SPU vykładajucca ŭsie afrykanskija, azijackija i eŭrapiejskija movy. U Maskoŭskim universytecie čytajecca kurs biełaruskaj movy, ale biełarusistyki jak specyjalnaści niama i tam. Jość entuzijasty-biełarusy, što adkryvajuć kursy, jak Rudakoŭ u Sibiry. My ŭ Pieciarburhu štohod ładzim kanferencyju «Sankt-Pieciarburh u biełaruskaj kultury» i paśla vydajom «Biełaruski zbornik». Časy Imperatarskaha hieahrafičnaha tavarystva, kali dasyłalisia ekspedycyi, finansavalisia vydańni Šejna, Sieržputoŭskaha, minuli.
U Pieciarburzie kudy ni tknisia — biełarusy
«NN»: Niama hramadzkaj zacikaŭlenaści ci isnujuć niejkija pieraškody?
MN: Rasieja vyvučaje samu siabie.
«NN»: Rasiejskaja navuka pakutuje na aŭtarkiju?
MN: U histaryčnaj navucy niama absalutnaha imperskaha imperatyvu. Zychodziać ź isnavańnia sučasnaj krainy Biełaruś i jaje histaryjahrafii. Viadoma, jość i tendencyi, vypracavanyja da revalucyi. Ale kali pryjedzieš u Biełaruś, dyk ubačyš u kniharniach pravasłaŭnaj litaratury pieravydańni čarnasociennych darevalucyjnych knižačak, jakija raspalvajuć, skažam, varožaść da katalikoŭ, što było aktualna dla muraŭjoŭskaj Rasiei XIX st., ale nie dla siońniašniaj.
Žyćcio vymahaje pieramoŭ
«NN»: Jakija stanoŭčyja tendencyi ciešać Vas u raźvićci biełaruskaj kultury za apošnija hady?
MN: Pieradusim raźvićcio biełaruskaj muzyki, nieparaŭnalna bolšaje, čym hadoŭ 20 tamu, kali byli tolki «Pieśniary». Paŭstała škoła žyvapisu, nie spyniajecca dziejnaść «Biełaruskaj encyklapedyi».
«NN»: A što z nehatyvu?
MN: Na žal, Biełaruś pazbaŭlenaja biełaruskich knih. Miensk — heta horad, za miežami jakoha pačynajecca Biełaruś. Ja rehularna byvaju ŭ Navahradku — u tamtejšych kramach niama biełaruskich knižak. Jašče na radyjo i telebačańni pracuje mała intelihientnych ludziej, jakija rychtavali b kulturnyja prahramy. Daŭniej da nas pryjaždžali biełaruskija televizijonščyki, zdymali pra biełaruski Pieciarburh. Raniej ja navat adbivaŭsia byŭ ad ich, kab hetyja knihi mnie nie zamulili, i inšym razam davaŭ mulaž dla zdymak ci mienš kaštoŭnuju knihu. Ciapier prosta nie pryjaždžajuć.
«NN»: Takim čynam, u biełaruskaj kultury Vam brakuje…
MN: …biełaruskaha kino, telebačańnia, radyjo. U litaratury mnie chaciełasia b mieć pierakłady, naprykład, usiaho majho lubimaha Hiermana Hese. Pierakładčyki ŭžo vyviesili asnoŭnyja viechi, asnoŭnych aŭtaraŭ pierakłali, ale ŭsio pa adnym-dvuch tvorach. Ale ja nia baču prablemy z tym, što litaraturnych časopisaŭ pamienieła. Na chaleru ich šmat? Chaj by lepš jany byli dobryja. Da taho ž, kali znojdziecca čałaviek dvaccać enerhičnych chłapcoŭ, jakija zachočuć stvaryć časopis, to jany jaho stvorać! Kali ŭ Biełarusi čałaviek sto amataraŭ litaratury zachočuć prasoŭvać niejki napramak, vypracujuć kampazycyju, dyk i hrošy znojducca, i papiera.
Miensk zavaleny muraŭjoŭskimi knižkami
«NN»: Dzie vyjście dla paśpiachovaha raźvićcia nacyjanalnaj kultury?
MN: Vyjście ŭ supolnaj pracy ŭsioj intelihiencyi ŭ adnym napramku, uzoram jakoj moža być Litva pierad I suśvietnaj vajnoj, kali jany ŭsie vystupali adzinym frontam. Biełarusy ž nie zmahajucca kalektyŭna za svaje pryjarytety, a svaracca pamiž saboj albo ŭnosiać niejkaje nieparazumieńnie pamižsobku. Patrebnaja hramadzkaja zhoda. Asobna padkreślu, što movu ni ŭ jakim razie nielha rabić palityčnym čyńnikam. Siońnia ŭ nas jość raskoł, u tym liku i ŭ pravapisie. Prynamsi, dla mianie hety padzieł maje vielmi važnaje značeńnie. Tyja ž letuvisy — usie pisali tolki «Niamunas» i «Vilnius».
Ja admoŭna staŭlusia da isnavańnia dvuch pravapisaŭ adnačasova. Ja liču taraškievicu lepšaj, ale jość systema adukacyi, pabudavanaja na narkamaŭcy, i razburyć hetuju systemu lohka, a stvaryć novuju ciažka.
Nieabchodnaja supraca z Akademijaj navuk. Jakoj by ni była Akademija navuk Biełarusi — heta Akademija Navuk. Hramadzkaj zhodaj była b supraca navataraŭ, jakija kažuć u cełym pravilnyja rečy, razam z usimi astatnimi. Majo arhanizacyjnaje bačańnie hetaha pracesu — jon pavinien iści nie ŭ revalucyjnych vydańniach, a ŭ kantakcie z Akademijaj navuk.
Kali jość dziaržava, dyk, jakuju b jana ni pravodziła palityku ŭ sfery nacyjanalnaj kultury, čyńnikam budzie intelihiencyja. Dziaržava pavinna racyjanalna arhanizoŭvać, a intelihiencyja — mieć zdolnaść damovicca pamiž saboj nakont bazavych padstaŭ. Pakul hetaha niama, biełarusy majuć perspektyvu paŭtaryć los łužyckich serbaŭ.
I kadebešnik biełarus, i Łukašenka biełarus, i ja biełarus. I milicyjanty, i Łukašenki, i Paźniaki, i biełarusy zamiežža — usie vielmi roznyja i žyvuć u roznych abstavinach. Ale ŭsim moža być za aporu intelihiencyja. Adukacyju dla svaich dziaciej, dałučeńnie da litaratury, movy, historyi našaj biełaruskaj supolnaści — usio heta atrymajem tolki praź intelihiencyju. A jana musić dasiahnuć hramadzianskaj zhody. Inačaj čałaviek, jaki karystajecca jakoj chočaš čužoj (niebiełaruskaj) movaj, atrymaje maralnaje prava nazyvać siabie dziejačam biełaruskaj kultury. Žyćcio vymahaje hramadzianskaj zhody ludziej kultury. Žyćcio vymahaje pieramovaŭ ź inšym bokam.
«NN»: Hramadzianskaja zhoda ź ciapierašniaj uładaj?
MN: Ja kazaŭ pra hramadzianskuju zhodu ludziej kultury.
«NN»: Ale časam inšy bok prosta nijak nia choča siabie prajavić, hrupa pa ŭnarmavańni pravapisu ni pierad kim dźviarej nie začyniała, prosta nichto nie prychodziŭ…
MN: Padčas kanhresu ja adzin vioŭ kruhły stoł biełaruska-rasiejskaha supracoŭnictva, bo dyrektar Instytutu movaznaŭstva, moj sustaršynia, nie źjaviŭsia. I dakładu nie pračytaŭ, a ja chacieŭ zadać jamu hetaje pytańnie, čamu druhi bok nijak siabie nie prajaviŭ. Užo nichto nie sumniavajecca ŭ tym, što patrebny źmieny, — i prychilniki narkamaŭki, i taraškievicy, i prychilniki kampramisu, ale nieabchodna vypracavać mechanizm źmienaŭ u pravapisie. Zaraz užo ŭsie bačać nieabchodnaść pieramien. Padšturchoŭvać hetyja źmieny možna, ale svarycca nielha.
Pieciarburskija vytoki taraškievicy i biełaruskaja systema aciapleńnia Isakijeŭskaha saboru
«NN»: Vy ažyćciaŭlajecie prajekt «Biełaruski Pieciarburh». Čym admietnaja naša prysutnaść u hetym horadzie?
MN: Pieciarburh asabliva cikavy tamu, što heta horad na inhiermanladzkaj terytoryi. Inhiermanlandzkija finy źjaŭlajucca tut etničnymi haspadarami, i tam usie byli čužyja — i biełarusy, i rasiejcy. U Pieciarburhu jak stalicy Rasiejskaj imperyi mnohija biełarusy parabili sabie karjery — syn śviatara ź Bierazina, ministar finansaŭ Chviedar Vrončanka, vajskovy ministar Mikałaj Suchazaniet z-pad Słucku, ceły natoŭp hienerałaŭ, medykaŭ. Ja zaŭsiody pakazvaju surodzičam u Pieciarburhu carkvu Spasa na kryvi i raskazvaju pra Ihnata Hryniavickaha, jaki bambanuŭ rasiejskaha cara. Ale ŭ hetaj sytuacyi byŭ jašče adzin biełarus — hienerał-lejtenant Jaŭstach Bahdanoŭski z Mahiloŭščyny, najlepšy chirurh Vajenna-medycynskaj akademii, jakoha paklikali ratavać Alaksandra II. Voś Isakijeŭski sabor Manferana Ahiusta, adnak systema aciapleńnia i ventylacyi ŭ im — inžynera Łukaševiča, rodam ź Viciebsku. Kudy ni tknisia, usiudy znojdzieš vielmi prasunutych biełarusaŭ.
Branisłaŭ Taraškievič pisaŭ svaju hramatyku ŭ Pieciarburskim universytecie, u supracoŭnictvie z vydatnymi rasiejskimi navukoŭcami, jakija jaje redahavali. Ciapier maja zadača — vyvučyć bijahrafii hetych ludziej i pakazać, jak isnavała biełaruskaja kultura ŭ hetym horadzie. Ja starajusia raskłaści, adkul uźnikła hetaja hramatyka, jak joj zajmalisia. U Pieciarburzie ž byŭ vydadzieny i słoŭnik Nasoviča, vydańnie jakoha kuryravaŭ akademik Šachmataŭ. Troški raniej pierad imi byŭ ajciec Jan Hryharovič, pravasłaŭny śviatar, jaki skłaŭ «Biełaruski archiŭ staražytnych hramataŭ» dy zapaviadaŭ Nasoviču skłaści słoŭnik histaryčnych terminaŭ z dakumentaŭ svajho archivu. Pracavali z roznych nakirunkaŭ, ale Kastryčnickaja revalucyja vysunuła na pieršy plan Taraškieviča, i heta byŭ ruch napierad.
«NN»: Jakaja kančatkovaja meta Vašaha prajektu?
MN: Vydańnie knihi. Da trochsothodździa Pieciarburhu vyjšli knihi, pryśviečanyja polskamu, finskamu, niamieckamu, francuskamu, tatarskamu Pieciarburham. Pra pieciarburskich biełarusaŭ, aprača Siemaškieviča, nichto knižki pakul nie napisaŭ. Užo maju 30 drukarskich arkušaŭ tekstu. I chočacca, kab kniha była z kalarovymi ilustracyjami, bo Pieciarburh — pryhožy horad. Pakazać u knizie i biełaruskaje žyćcio, i źviarnuć uvahu na ludziej, što rusifikavalisia. Jany mieli majontki na biełaruskaj terytoryi i tym samym pryviazvalisia da biełaruskaje rečaisnaści, upłyvajučy na jaje. I kali ich źbivaješ usich u kupu, dyk vyśviatlajecca, što heta ŭsio prosta inakš pačynaje vyhladać — paŭnavartasna i mahutna.
