U Biełarusi nikoli ničoha nia budzie.
Prynamsi, u humanitarnaj navucy.
Prynamsi, u emihracyjaznaŭstvie.
Nia budzie da tych časoŭ, pakul tyja, što pišuć na hetuju temu, nie pačnuć čytać samuju litaraturu emihracyi, vyvučać pieršakrynicy, znajomicca z dośledami kalehaŭ.
Prykładaŭ biezdapamožnaści, niaviedańnia faktaŭ i realij, niežadańnia dumać i viedać — bieźlič. Ale jašče bolej padziŭlaje lanotnaść u pošukach naroblenaha inšymi, kali praściej uziać z palicy sastarełuju —sastarełuju choć by ŭ faktach, nie havoračy ŭžo pra inšyja aspekty — knihu Barysa Sačanki «Śniacca sny ab Biełarusi» (1990), jak pacikavicca apošnim pa časie darobkam daśledčykaŭ.
Tady‑b nie pierachodziła z artykułu ŭ artykuł paviedamleńnie, što sapraŭdnaje imia Jurki Vićbiča — Hieorhij Ščarbakoŭ. Kab skončyć hetuju temu, zacytujma jahony list da Antona Adamoviča (01.10.1961):
«Darahi Siabru! […] Vielmi ŭdziačny za Vašuju zhodu zaćvierdzić, kali ŭ hetym zojdzie patreba, što ja zapraŭdy «Sierafim Ŝierbakov» (niaŭžo heta ja)?» (Archiŭ BINIM).
Tady b na staronkach biełastockaha časapisu «Termapiły» ŭ anatacyi na zbornik Juryja Viesiałkoŭskaha «Duch času» (2005) nie pisałasia, što
«Asieŭšy ŭ Łondanie, Viesiałkoŭski nie prymknuŭ da nivodnaj emihracyjnaj arhanizacyi biełarusaŭ na Zachadzie, zachavaŭ za saboju prava na svabodu dziejańnia i aŭtanomiju acenak taho pierš za ŭsio, što rabiłasia na jaho vačach. I heta dało vydatny plon» («Termapiły», № 10, s.226).
I nia tolki «prymknuŭ», ale byŭ niaźmiennym sakratarom adnoj z najaktyŭniejšych biełaruskich arhanizacyj u Vialikaj Brytanii, vydavaŭ hramadzki časapis. Jak było zaznačana ŭ recenzii na hetaje vydańnie ŭ «Zapisach BINIM»,
«Niepasredny ŭdzielnik stvareńnia tut pieršych biełaruskich arhanizacyjaŭ: Zhurtavańnia Biełarusaŭ Vialikabrytanii j Chryścijanskaha Abjednańnia Biełaruskich Rabotnikaŭ, Jury Viesiałkoŭski raspaviadaje pra raskoł u biełaruskim emihracyjnym asiarodździ ŭ hetaj krainie, prablemy dziejnaści CHABRu, vydavanyja im peryjodyki. Sam zaanhažavany ŭ razhladanyja padziei, aŭtar nie zaŭsiody zdolny być abjektyŭnym, što tłumačyć vidavočnuju emacyjnaść niekatorych artykułaŭ» («Zapisy BINIM», №30, s. 354).
Tady‑b ŭ dakładzie na mižnarodnaj kanferencyi ŭ Maskvie niechta H. Ł. Niefahina nie ahučvała: «Biełorusskaja emihracija načałaś ješio s konca XIX vieka. […] Piervymi pisatielami, vynuždiennymi pokinuť biełorusskuju ziemlu, byli Ałoiza Paškievič (Tietka) i Františiek Aleškievič.» (Moskovskij Hosudarstviennyj Univiersitiet im. M.V.Łomonosova, Fiłołohičieskiij fakultiet. Słavianskije litieratury v kontiekstie istorii mirovoj litieratury (priepodavanije, izučienije). Informacionnyje matieriały i tiezisy dokładov mieždunarodnoj konfieriencii. Moskva, 22‑23 oktiabria 2002 hoda. Moskva, 2002. s. 65).
Paśla dźviuch staronak, zapoŭnienych škalarskimi źviestkami, poŭnych niedakładnaściej dy ahulnych słovaŭ, aŭtarka zakančvaje:
«Litieratura biełorusskoj emihracii jeŝio tolko načinajet izučaťsia. Piervyj podchod k etoj ohromnoj tiemie sdiełał B. Sačienko, polskij učienyj Jan Čikvin, samoje hłubokoje isśledovanije prinadležit biełorusskomu litieraturoviedu A. Paškieviču. Avtor dannych tiezisov rabotała s matieriałami Łondonskoho cientra Fr. Skoriny, čto pozvoliło obobŝiť niekotoryje matieriały» (tamsama, s. 67).
Znoŭ nazyvajecca staraja kniha B. Sačanki, pracy Ja. Čykvina — a heta faktyčna try artykuły (pra N. Arsieńnievu, M. Siadniova i Ja. Juchnaŭca), vydrukavanyja ŭ jahonaj knizie «Dalokija i blizkija» (Biełastok, 1997) i pieradrukavanyja, z dapaŭnieńniami dy pad druhimi nazovami, u nastupnaj knizie, «Pa pryzvańni i abaviazku» (Biełastok, 2005). Treciaj nazyvajecca praca Alesia Paškieviča, jakoj užo dadziena kampetentnaja acenka ŭ biełaruskim druku (hł. «ARCHE», № 1, 2004) i da jakoj my vierniemsia trochu paźniej. Tut‑ža možna skazać, što kali aŭtarka j nasamreč karystałasia zborami Skarynaŭskaj biblijateki ŭ Londanie, heta joj ničym nie dapamahło, i jejnaje ŭjaŭleńnie pra litaraturu emihracyi zanadta paviarchoŭnaje j prybliznaje, kab navažycca niešta abahulniać.
Nie paźbiehli šablonnaści, sproščanaści, a ŭ vyniku prybliznaści j navat niapraŭdy, aŭtary cikava zadumanaj knihi «Biełaruskaja litaratura i śviet: ad epochi ramantyzmu da našych dzion: papularnyja narysy» (Minsk, 2006):
«U emihranckaj paezii pieravažała pačućcio žorstkaj, nievylečnaj nastalhii pa radzimie, tužlivyja nastroi i intanacyi. [..] Emihranckaja litaratura žyviłasia idejami svabody i niezaležnaści i viała svoj adlik ad dnia abviaščeńnia Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Varta asobna adznačyć, što piśmieńniki‑emihranty vałodali asnoŭnymi jeŭrapiejskimi movami i drukavalisia ŭ pierakładzie, ale tvaryli najpierš na biełaruskaj movie, vykarystoŭvajučy «taraškievicu»». (s. 326).
U raździele «Biełaruskaja emihracyja» — Vacłaŭ Łastoŭski, Łarysa Hienijuš (čamu tady nie zaličać da emihrantaŭ pamierłych ci zahinułych na čužynie Maksima Bahdanoviča, Alesia Haruna? I kali rachavać emihrantam Frańciška Alachnoviča — jak nakont Janki Kupały, što skončyŭ svoj žyćciovy šlach u Maskvie?), dy vyłučany jašče B. Sačankam pieršy šerah, pieršy ešalon: Natalla Arsieńnieva (nie abyjšłosia biaz zhadki pra svajactva ź M. Lermantavym. Dyk voś ža, svajactva toje — prydumka Ant. Adamoviča, pra što kazali j sama paetka j Janina Kachanoŭskaja), Masiej Siadnioŭ, Aleś Sałaviej. Dałučany Janka Juchnaviec — chočacca spadziavacca, nie ŭ apošniuju čarhu dziakujučy «Zapisam BINIM», jakija apošnija hady planamerna vydrukoŭvajuć spadčynu hetaha ŭnikalnaha piśmieńnika. Zdajecca, voś na tvorčaści mienavita Juchnaŭca aŭtary mahli‑b dazvolić sabie vyjści za miežy temy nievylečnaj nastalhii, pakazać miesca jahonych vieršaŭ u śviecie, adnak abmiežavalisia adno pieradrukam dźviuch vieršaŭ dy navat, u adroźnieńnie ad papiarednich herojaŭ, abminuli bijahrafiju Ja. Juchnaŭca.
A kali‑b aŭtary knihi narysaŭ zirnuli šyrej za vyłučanaje B. Sačankam, jany‑b mo' zaŭvažyli j takoha paeta jak Uładzimier Dudzicki — źjavu nieardynarnuju, mahutnuju, nie epihonskuju, z ułasnaj paetykaju, metafaryčnaściu, novuju dla biełaruskaj paezii. Nakolki‑b elehantniej tady vyrašałasia pastaŭlenaja imi zadača!
Na žal, ničoha hetaha nie adbyłosia, i atrymałasia znoŭku, što litaratura śvietu — heta adnoje, a spadčyna biełaruskaje emihracyi — zusim inšaje, tužlivaje. Papiaredni raździeł, «Emihranckaja litaratura», u jakim zbolšaha razhladałasia rasiejskaja litaratura, atrymaŭsia bolš pierakanaŭčym, choć niezrazumieła, jakoju lohikaju persanalnyja raździeły pačynajucca A. Sałžanicynym, za jakim idzie Vajnovič, a paśla ich — Nabokaŭ. Da taho‑ž, pamiž pieršymi dvuma ŭbiŭsia F. Alachnovič z knihaju «Ŭ kapciuroch HPU». Paznaka — «kniha padajecca ŭ aŭtarskaj redakcyi» (pa‑sutnaści, śviedčańnie, što ŭ knihi nia było redaktara) — vytłumačvaje.
Zrešty, aŭtary «Biełaruskaj litaratury i śvietu» — dyletanty ŭ emihracyjnaj litaratury, a voś kali padobna pišuć specyjalisty abo ludzi, što ličać siabie takimi…
Zdavałasia‑b, doktar filalohii z Polščy Alaksandr Barščeŭski musić vydatna pačuvacca ŭ hetaj temie. Ale razhortvaješ apošniuju knihu prafesara (Biełaruskaja emihracyjnaja piśmovaść. Častka 1; Katedra Biełaruskaj Filalohii, Fakultet Prykładnoj Linhvistyki i Ŭschodniesłavianskich Filalohijaŭ Varšaŭski Ŭniversytet; Varšava 2004) i ŭ ciabie adymaje movu:
«Da takich vydatnych emihracyjaznaŭčych knih treba zaličyć, miž inšym, nastupnyja:
— B. Sačanka, Tuha pa Radzimie, Minsk 1992.
— Ł. Hienijuš, Spoviedź, Minsk 1993.
— Biełaruskija piśmieńniki. Biblijahrafičny słoŭnik, t. 1‑6, Minsk 1992‑1995.
— Encykłapiedyja historyi Biełarusi, t. 1‑6, Minsk 1993‑2003.
— Biełaruskija piśmieńniki. Daviednik, Minsk 1994. — Biełaruskaja encykłapiedyja, t. 1‑18, Minsk 1996‑2004.
Asablivaj uvahi zasłuhoŭvaje trochtomnaje daśledavańnie pad redakcyjaj A. Sabaleŭskaha «Kultura biełaruskaha zamiežža».
Nielha abyjści taksama kaštoŭnaj čatyrochtomnaj «Historyi biełaruskaj litaratury XX stahodździa», padrychtavanaj i vydadzienaj Nacyjanalnaj Akademijaj Navuk». (s 8).
U «emihracyjaznaŭčyja» knihi aŭtar zanosić: antalohiju paezii, memuary, rešta — daviedniki j encyklapedyi, jakija stvaralisia ŭ čas, kali abo «jašče nielha», abo «ŭžo zapozna». «Trochtamovaje daśledavańnie» — nasamreč zbornik artykułaŭ u troch vypuskach z roznažanravymi i roznaŭzroŭnievymi artykułami. «Historyja biełaruskaj litaratury» patrabuje asobnaj małapryjemnaj razmovy.
Dr. Barščeŭski tym časam piša dalej:
«Vydatnym navatarskim daśledavańniem u biełaruskim krajovym emihracyjaznaŭstvie treba ličyć knihu A. A. Paškieviča, jakaja ŭ vyniku nahłaha ŭmiašalnictva prastalinskich vajskoŭcaŭ nia tolki nie pryniesła aŭtaru navukovaha pośpiechu, ale pryčyniłasia da siłavoha vyklučeńnia jaho z pracy na Katedry Historyi Biełaruskaj Litaratury ŭ Biełaruskim Dziaržaŭnym Universytecie». (s. 9).
Mocna nia chočacca salidazyravacca z «prastalinskimi vajskoŭcami», choć i kirujučysia zusim inšymi mierkavańniami, ale mušu pryznać: sapraŭdy, uzrovień hetaj pracy absalutova nia doktarski — choć u biełastockim varyjańcie pad paetyčnym nazovam «Zvarotnyja darohi», choć u mienskim — pad nazovam navukovym «Kancepcyja nacyjanalnaha byćcia ŭ biełaruskaj litaratury zamiežža XX stahodździa». Na žal.
Niejak nie pryniata ŭ nas krytykavać svaich: maŭlaŭ, i hetak mała chto zajmajecca emihracyjaj, i tak aŭtaram dastajecca ad uładaŭ. Ale zaŭvažaješ, što pry adsutnaści krytyki niekatoryja aŭtary spakvala ad patasu j prafanacyi pierachodziać da elementarnaha plahijatu.
Zrešty, najbolš padobnaja sytuacyja škodzić nie aŭtaram‑achviaram plahijatu. Adsutnaść krytyki, jak i prafanacyja ŭžo niemałoha korpusu tekstaŭ, škodzić samoj temie — emihracyjaznaŭstvu, škodzić čytačam — jak pieraličana ŭ anatacyi da knihi «Biełaruskaja litaratura i śviet», «staršakłaśnikam, nastaŭnikam, abituryjentam, studentam, vykładčykam — usim, chto cikavicca mastackim słovam, pytańniami biełaruskaj i suśvietnaj litaratury i kultury».
Škodzić usim.
