Niekalki jaskravych prezientacyj na XX knižnym kirmašy zładziła vydaviectva «Rehistr». Jano vydała, naprykład, knihu prozy Jakuba Brajcava (1861—1931), ruskamoŭnaha homielskaha piśmieńnika. Jaho tvor «Siarod bałotaŭ i lasoŭ» napisany ŭ 1916-m, nazvali «pieršym biełaruskim ramanam».
Brajcava ŭ svoj čas chvalili akademik Karski i Leŭ Tałstoj, ale tvorčaje žyćcio nie skłałasia. Jon dažyvaŭ na Homielščynie, pracujučy «advakatam dla biednych». Hieroj jaho ramana — biełaruski Robin Hud Alaksandr Savicki. Heta realnaja asoba, buntaŭnik-adzinočka, jaki ŭ pačatku stahodździa chavaŭsia ŭ mahiloŭskich lasach, rabavaŭ majontki, razdajučy zdabytaje sialanam. Jon zahinuŭ u 22-hadovym vieku ŭ Krasnym na Homielščynie.
Raman, choć i pa-rusku, ale «vielmi biełaruski pa duchu», — adznačyła dyrektarka Archiva-muzieja litaratury i mastactva Hanna Zapartyka, układalnica knihi.
Tvor Brajcava kaštavaŭ bolej za 90 tysiač rubloŭ, tamu jaho mała kuplali, u adroźnieńnie ad žanočaha ramana «Pacałunak busła» modnaj aŭtarki Tamary Lisickaj. Dziela prezientacyi tvora, što pryśviečany temie maciarynskaha ščaścia, stend «Rehistra» aformili pad radzilniu. Aŭtarka raskazvała, jak zdorava mieć dziaciej i jakich roznych ludziej možna sustreć u radzilni. Tvory Lisickaj spres składajucca z dyjałohaŭ i najlepš usprymajucca ŭ farmacie aŭdyjoknihi.
Što da knihi Brajcava, to možna tolki pachvalić vydaviectva za pieraadkryćcio padzabytaha aŭtara. Voś tolki ci varta nazyvać tvor Brajcava «pieršym biełaruskim ramanam»?
«Kali kazać pra tvory, napisanyja nie pa-biełarusku, dyk tady pieršymi ramanami treba ličyć «Avantury majho žyćcia» Sałamiei Pilštynovaj (da 1761), «Uspaminy Saplicy» Žavuskaha (1830), «Pan Padstolič» Masalskaha (1831—1833), «Uspaminy kviestara» Ihnata Chodźki (1850) ci «Nad Niomanam» Ažeški (1887)», — adznačaje pierakładčyk Lavon Barščeŭski.
Ale całkam raman byŭ apublikavany tolki ŭ 1932. Da publikacyi poŭnaha tekstu jak aŭtar ramanaŭ paśpieŭ vystupić Kuźma Čorny. Praciahły čas pieršym jaho ramanam ličyli «Ziamlu» (1928), bo da 1973 byŭ zabaronieny raman «Siastra», apublikavany ŭ 1927—1928 u časopisie «Uzvyšša». Ciapier palmu pieršynstva ŭ Čornaha i Hartnaha moža pierachapić Maksim Harecki, bo jaho znakamityja «Dźvie dušy» pieršym biełaruskim ramanam nazvaŭ u recenzii na pieršavydańnie Anton Łuckievič. Praŭda, u recenzii Łuckieviča tvor nazvany povieściu, ale słova «povieść» u jaho jość kalkaj polskaha powieść, što pierakładajecca jak «raman».Ź biełaruskamoŭnych ramanaŭ, kaža historyk Anatol Sidarevič, na pieršynstvo pretendujuć niekalki: «Zołata» Jadvihina Š. — tvor samy rańni pa časie, ale niezavieršany. Pieršym zavieršanym u savieckim litaraturaznaŭstvie ličyli «Soki caliny» Ciški Hartnaha.
