Doktar histaryčnych navuk, prafiesar Zachar Šybieka, jaki ŭ 2012 hodzie imihravaŭ u Izrail, raskazvaje pra «savieckich» repatryjantaŭ i paraŭnoŭvaje staŭleńnie biełarusaŭ i jaŭrejaŭ da ŭłasnaj historyi.
— Letaś u lipieni vy pierajechali žyć u Izrail, pasialilisia ŭ Chajfie. Što vas padšturchnuła da takoha kroku?
— O, kab ja dakładna viedaŭ. Kachańnie da žančyny i luboŭ da svabody. Źbieh abstavinaŭ. Spakusa novaha, niezvyčajnaha ŭ asabistym žyćci i ŭ navukovaj tvorčaści. Tak atrymałasia. Maja Biełaruś mahła adpuścić mianie. Ja ničym nie byŭ źviazany. Staŭ volnym — i palacieŭ. Maje baćki i žonka daŭno pamierli. Dačku vydaŭ zamuž. A ŭ Izraili mianie čakała kachanaja žančyna. U ekanamičnym univiersitecie bolš pracavać nie moh: vyčarpaŭ siabie, nadakučyła prystasoŭvacca. Historyja tam nie šanujecca. A ŭ Izraili była mahčymaść svabodna zajmacca vyvučeńniem historyi Biełarusi. U hramadskaj dziejnaści rasčaravaŭsia. Efiekt jaje va ŭmovach Biełarusi vielmi mały. A ŭ Izraili tuju ž spravu na karyść Radzimy možna rabić z bolšaj addačaj.
Moh by žyć i ŭ Biełarusi — siadzieć na byłych łaŭrach, chvareć, stareć. Ale heta nie pa mnie. Maju siły, maju patencyjał, jaki niemahčyma było realizavać navat u biełaruskaj stalicy. Ja moh sabie dazvolić emihracyju, ale nie moh dazvolić sabie cichuju dehradacyju ŭ svajoj krainie.
— Jakim vam zdaŭsia Izrail paśla hadoŭ žyćcia ŭ savieckim, a zatym i ŭ postsavieckim hramadstvie? Ci možna skazać, što tam žyvuć «inšyja ludzi»?
— Izrail — niezvyčajnaja kraina. Tut šmat sonca i svabody. Vielmi raznastajnaja i pryhožaja pryroda. A izrailcianie sapraŭdy inšyja. Viedajuć svaje pravy, umiejuć abaranicca. Jany zaŭsiody ŭ pošuku karysnaj dla ich spravy. Vielmi šanujuć siabie. Ledź što-niebudź nie tak, adrazu biahuć da doktara. Lubiać dobra pajeści, ale šmat pracujuć i zajmajucca fizkulturaj. Sumnych i pjanych amal nie sustrenieš na vulicy. Ludzi stałaha vieku vielmi žvavyja. Jany tut u vialikaj pašanie. Terarysty, rakiety nad hałovami asabliva nie turbujuć ludziej. Kožny žyvie svaimi kłopatami. Isteryi, strachu nie isnuje. Izrailcianie pačuvajucca haspadarami svajoj ziamli.
— U Chajfie žyvie šmat savieckich repatryjantaŭ. Mnohija ź ich źjechali jašče ŭ hady razvału SSSR i žyvuć u Izraili bolš za 20 hadoŭ. Jak jany źmianilisia za hety čas? Ci pieramahli jany «savieckaje» ŭ sabie?
— U Chajfie paŭsiul hučyć ruskaja mova. Moža skłaścisia ŭražańnie, što ty trapiŭ u rasijski horad. Vychadcy z byłoha Savieckaha Sajuza i postsavieckich krain, tak zvanyja “ruskija jaŭrei”, dahetul trymajucca adasoblena, utvarajučy asobnuju subkulturu. Jany istotna padvysili ekanomiku i kulturu Izraila. I dziaržava vielmi mocna dapamahaje emihrantam. Isnuje cełaje ministerstva, jakoje zajmajecca prablemami absorbcyi, adaptacyi novych hramadzian krainy da izrailskich paradkaŭ. Tamu byłyja dziejačy kamunistyčnaj partyi tut upeŭniena viaduć spravu ŭ administracyjnym aparacie Izraila, zajmajucca biznesam. “Savieckaść” časam usio ž prajaŭlajecca. U kramie možna sutyknucca z hrubaściu pracaŭnic stałaha vieku. U dziaržaŭnych ustanovach paznajecca časam savieckaja abyjakavaść da ludziej. Sustrakajucca ludzi, jakim nie padabajecca Izrail. Dla ich usio drenna. Heta tyja ludzi z byłoha Savieckaha Sajuza, jakija tak i nie zmahli prystasavacca da novych umovaŭ. A voś dzieci vychadcaŭ z zony savieckaj kultury ŭžo ničym nie adroźnivajucca ad izrailcian-staražyłaŭ. Savieckaść źnikaje, a subkultura zastajecca. Dziaržava vielmi talerantna stavicca da roznych supolnaściaŭ: aškienazi, siefardy, efiopy, araby. Usich ich, navat arabaŭ, łučyć ahulnadziaržaŭny patryjatyzm. A voś iudaizm, jaki zachavaŭ jaŭrejaŭ praz stahodździ, pastupova stračvaje svoj upłyŭ. Niemały ŭniosak u pašyreńnie ateizmu ŭ izrailskim hramadstvie zrabili savieckija jaŭrei.
— Što ahulnaha ŭ Biełarusi i Izraila?
— Heta maleńkija krainy. U ich vielmi mała karysnych vykapniaŭ. Ekanomika Izraila moža być uzoram dla Biełarusi. Heta ekanomika, nacelenaja na vypracoŭku i na ekspart vysokich technałohij. Našy krainy łučyć ahulnaja historyja biełarusaŭ i jaŭrejaŭ na praciahu stahodździaŭ. U nas ahulnaja kamunikacyjnaja mova — ruskaja. U toj ža čas my roznyja, a značyć, cikavyja adno dla adnaho. Našym krainam prosta nakanavana być u ščylnym kantakcie i aktyŭna supracoŭničać.
— Ciapier vy pracujecie pry Tel-Aviŭskim univiersitecie, dzie vyvučajecie historyju jaŭrejaŭ Biełarusi. Ci ciažka vam było ŭładkavacca na pracu? Čamu vy abrali mienavita hetuju temu dla daśledavańnia? Jana cikavaja Izrailu?
— Uładkavacca mnie było nie tak prosta. Paŭhoda daviałosia intensiŭna vyvučać dziaržaŭnuju movu Izraila — iŭryt. Praŭda, prafiesaraŭ pryjazdžaje ŭ Izrail, dy i ŭ lubuju inšuju krainu, nie tak užo i šmat. Pošukam pracy dla navukoŭcaŭ zajmajecca śpiecyjalnaja ŭstanova — Centr absorbcyi navukoŭcaŭ pry Ministerstvie absorbcyi. Ale patrebnaja i ŭłasnaja inicyjatyva. Važna znajści pracadaŭcu. Tady ministerstva zaklučaje ź im damovu ab padziele vydatkaŭ na ŭtrymańnie navukoŭca. Maje błukańni mahli b ciahnucca doŭha, kab nie dapamoha siabra i kalehi doktara Leanida Śmiłavickaha, uradženca Minska, cudoŭnaha čałavieka. Jon prezientavaŭ mianie i maje navukovyja zasłuhi pierad dyrektaram Centra dyjaspary pry Tel-Aviŭskim univiersitecie. Za mianie paručylisia jašče niekalki viadomych historykaŭ Izraila. I tolki paśla hetaha ja atrymaŭ pracu.
U Izraili vielmi šanujuć svaju historyju. Jana składajecca z epochi staražytnaha Izraila, epochi jaŭrejskich dyjaspar (raśsiejanaści jaŭrejaŭ pa śviecie, kali narod Tory straciŭ svaju dziaržaŭnaść) i epochi novaha Izraila, adrodžanaha ŭ 1948 hodzie. Vyvučeńnie historyjaŭ jaŭrejskich dyjaspar u roznych krainach dazvalaje ŭjaŭlać historyju jaŭrejskaha naroda bieśpierapynnaj.
Cikavaść da jaŭrejaŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha (“litvakoŭ”), da jaŭrejaŭ Polščy i Rasii — vialikaja. A voś jaŭrei Biełarusi hublajucca. Dakładniej, ich zaličajuć da Polščy, Litvy, Rasii. Navat rubryk asobnych niama ŭ kartatekach izrailskich archivaŭ i biblijatek.
Pieršym tut pačaŭ havaryć pra jaŭrejaŭ Biełarusi, vyłučać biełaruskuju dyjasparu moj kaleha Leanid Śmiłavicki. Ciapier ja pryjšoŭ jamu na dapamohu. Dumaju, što cikavaść izrailcian da historyi jaŭrejaŭ Biełarusi budzie raści ŭśled za pašyreńniem miždziaržaŭnych stasunkaŭ. Usie vychadcy ź Biełarusi dobra viedajuć, ź jakich miaścin jany rodam i pieradajuć pamiać pra heta svaim dzieciam. Uradžencami Biełarusi byli prodki mnohich jaŭrejskich talentaŭ i viadomych palitykaŭ, u tym liku i prodki Nietańjachu, ciapierašniaha premjera Izraila.
— Jaŭrei trymajucca svajoj historyi, źbirajuć jaje, jak pazł, navat kali havorka idzie pra takuju łakalnuju temu, jak «jaŭrei Biełarusi». Ciažka ŭjavić, kab u biełaruskaj akademii navuk vyvučali historyju biełarusaŭ ZŠA, Kanady ci Izraila. Časam składajecca ŭražańnie, što biełarusy žyvuć u histaryčnym biaspamiactvie: biez historyi, movy, identyčnaści. Z čym, na vašuju dumku, źviazanyja dva takija dyjamietralna roznyja padychody da ŭłasnaj historyi?
— Peŭny adkaz na hetaje pytańnie moža dać paraŭnaŭčy analiz historyi biełaruskaha i jaŭrejskaha narodaŭ. Heta akurat taja prablema, nad asensavańniem jakoj ja budu pracavać. A pakul možna vykazać tolki papiarednija zaŭvahi.
Na jaŭrejskim kalendary ciapier 5773 hod. U honar biblejskich hierojaŭ-jaŭrejaŭ ustalavanyja relihijnyja śviaty. Histaryčnaja tradycyja naroda Tory stahodździami adtočvałasia i šlifavałasia ŭ sinahohach, ješyvach, a ciapier śviata zachoŭvajecca izrailskaj dziaržavaj.
U biełarusaŭ nie było takoj doŭhaj historyi, takoj bliskučaj relihii — iudaizmu, jaki zabiaśpiečvaŭ adzinstva jaŭrejskaha naroda va ŭmovach straty ŭłasnaj dziaržaŭnaści. U Biełarusi było mała nacyjanalnych prapaviednikaŭ. A iłžeprapaviedniki davodziać biełarusam, što ich historyja pačynajecca ad Lenina-Stalina, što Kastuś Kalinoŭski nie byŭ nacyjanalnym hierojam Biełarusi, i inš.
Jaŭrejam jość čym hanarycca, i jany ŭmiejuć heta rabić. A biełarusy navat nie viedajuć, chto byli ich prodki. Ułasnaj Tory my nie majem. A letapisy, dzie havorka išła pra naša minułaje, nie zachavalisia. Ich vyniščali ci falsifikavali na zahad rasijskich pravicielaŭ (ad Kaciaryny II da balšavickich lidaraŭ), kab vystavić biełarusaŭ ruskimi i apraŭdać zachopnickija płany Rasii.
— Kali my havorym pra historyju biełaruskaha jaŭrejstva, pryhadvajucca «rysa asiełaści», litvaki, žyćcio jaŭrejaŭ u haradach. U Biełarusi byccam by navat praktyčna nie było jaŭrejskich pahromaŭ. Ci možna skazać, što dla jaŭrejaŭ na našaj terytoryi ŭsio było hładka? Jak im tut žyłosia?
— Mif pra dobrazyčlivaść i rachmanaść biełarusaŭ naviazany zvonku. Nasamreč heta nie tak. Antysiemityzm prajaŭlaŭsia na kožnym kroku. Jaho vykazvali navat adukavanyja ludzi. Možna pryvieści mnostva prykładaŭ dobraha staŭleńnia da jaŭrejaŭ. Ale niepryjaznaści było bolš.
Dobryja adnosiny pamiž jaŭrejami i sialanami, pamiž jaŭrejami i pamieščykami sapraŭdy isnavali. Ale dobrazyčlivaść trymalisia nie na lubvi da jaŭrejaŭ, a na prahmatyčnym raźliku. Jany byli patrebnyja adno adnamu dla paśpiachovaj ekanamičnaj dziejnaści, dla vyžyvańnia.
Jaŭrejskija pahromy zaŭsiody byli i ŭ Biełarusi. U 1881 hodzie, kali paśla zabojstva Alaksandra II pa Rasii prakaciłasia chvala pahromaŭ, biełarusy choć i nie zabivali jaŭrejaŭ, ale škodzili ciškom, pa-biełarusku: padpalvali ich siadziby. Tady vyharali haradskija kvartały, cełyja miastečki. Jaŭrejaŭ Biełarusi ratavała nie talerantnaść biełarusaŭ, a ich strach pierad načalstvam dy masavaja biednaść samich jaŭrejskich siemjaŭ. Nie było čaho asabliva rabavać.
Praŭda, u pačatku XX st. užo było što — i rabavali, zabivali. A zamožnyja biełarusy padbuchtorvali. U jaŭrejach jany bačyli svaich kankurentaŭ. Tak što jaŭrejam u Biełarusi, moža, i žyłosia troški spakajniej, čym va Ukrainie, ale carski hniot usiudy byŭ adnolkavy. Siarod jaŭrejaŭ na Ukrainie było bolš bahaciejaŭ, u Biełarusi — bolš žabrakoŭ. Heta i była adna z pryčyn masavych pahromaŭ na Ukrainie i poŭdni Rasii ŭ 1905 h.
— Ci isnavali surjoznyja adroźnieńni pamiž tym, jak žyli jaŭrei na terytoryi Biełarusi, da Kastryčnickaj revalucyi i paśla? Jak źmianiłasia ich žyćcio ŭ Savieckim Sajuzie?
— Apošni ruski car Mikałaj II byŭ strašnym antysiemitam. Tym nie mienš paśla revalucyi 1905-1907 hh., u časy paślarevalucyjnaha ekanamičnaha ŭzdymu, jaŭrejam u Rasii žyłosia nieparaŭnalna lepš, čym u Savieckim Sajuzie. Lutaŭskaja buržuaznaja revalucyja 1917 h. likvidavała dyskryminacyju iudziejaŭ. Adkryvalisia realnyja pierśpiektyvy. A voś raźlik jaŭrejskich radykałaŭ na toje, kab palepšyć stanovišča svajho naroda z dapamohaj rasijskich balšavikoŭ, nie apraŭdaŭsia.
Savieckaja ŭłada pazbaviła jaŭrejaŭ prava na pryvatnuju ŭłasnaść, prava na spaviadańnie svajoj relihii, prava na nacyjanalnyja škoły i na rodnuju movu. Jany stracili i tyja palityčnyja svabody, jakija im dała Lutaŭskaja revalucyja. Z hetaj pryčyny daloka nie ŭsie jaŭrei stali kamunistami, pryniali savieckuju ŭładu i addana joj słužyli, jak heta časam ujaŭlajecca. Naroŭni ź inšymi narodami byłoj carskaj Rasii jany pieražyli balšavickuju nacyjanalizacyju, balšavickuju rusifikacyju i balšavickija represii.
— U adnym intervju vy raskazvali, što vašaja byłaja žonka adčuła na sabie dyskryminacyju praz «piatuju hrafu». Čamu ŭ SSSR isnavaŭ antysiemityzm, i ŭ jakija hady jon byŭ najbolš vostrym?
— Antysiemityzm — heta fienomien, jaki ciažka rastłumačyć z pazicyj racyjanalizmu. Jość ludzi, jakija vinavatych va ŭsich svaich pralikach i pamyłkach znachodziać vakoł siabie. A jość takija, jakija biaruć na siabie vinu navat inšych. Jaŭrei, z punktu hledžańnia pieršych, vinavatyja va ŭsim, tamu što jany byli ŭsiudy i mieli, na zajzdraść inšym, pośpiech va ŭsim.
Jaŭrei, jak praviła, pieraŭzychodzili inšych adukavanaściu i sprytam. Dla dasiahnieńnia mety jany ŭmiejuć mabilizavać svaje siły, abmiežavać siabie ŭ mnohim. Słabyja, niaŭdačniki abvinavačvajuć jaŭrejaŭ. Mocnyja biaruć ź ich prykład, vyklikajuć, tak by mović, na spabornictva i šmat čaho dabivajucca ŭ žyćci.
Prablemy ŭ dziaržavie. Chto vinavaty? Zrazumieła — jaŭrei. Spačatku jaŭrejski talent i pracavitaść byli patrebnyja Stalinu. Zamknutyja ŭ miežach SSSR, jaŭrei ciarpieli, prystasoŭvalisia, vyžyvali. Ratavaŭ i “iaŭrejski błat”. A što było rabić, kali zakony nie pracavali? Čakać spraviadlivaści ad uładaŭ nie davodziłasia.
Paśla vajny Stalin adčuŭ upeŭnienaść u svaich siłach, kupaŭsia ŭ słavie pieramožcy, ale, jak i Hitler, bajaŭsia jaŭrejaŭ. Jon viedaŭ, što takoje jaŭrejskaja salidarnaść u baraćbie z caryzmam. A tamu rychtavaŭ hrandyjozny jaŭrejski pahrom. Paślavajennyja hady sa Stalinym byli samymi strašnymi dla jaŭrejskaha nasielnictva SSSR. U najlepšym vypadku čakali masavaha pierasialeńnia ŭ Birabidžan.
Novaja chvala antysiemityzmu ŭźniałasia za Brežnievym, kali ŭ vajnie 1967 h. Izrail pieramoh Jehipiet i jaho sajuźnika — Saviecki Sajuz. Jaŭrei adkazali na dziaržaŭny antysiemityzm masavaj emihracyjaj. Im było dazvolena. Paśla masavaha vysialeńnia jaŭrejaŭ raspaŭsia i Saviecki Sajuz.
— Jak prezientavanaja jaŭrejskaja kultura ŭ sučasnych biełaruskich haradach?
— Ni jaŭrei, ni ich kultura praktyčna nie zachavalisia ŭ našych haradach. Žmieńka jaŭrejaŭ sučasnaj Biełarusi ŭščent rusifikavanaja i prytrymlivajecca ateistyčnych pohladaŭ. Maładoje pakaleńnie nie viedaje ni idyšu, ni iŭrytu, ni jaŭrejskaj tradycyi, ale ź pieršaj mažlivaściu pierajazdžaje ŭ Izrail pieravažna z prahmatyčnych mierkavańniaŭ.
Paśla jaŭrejaŭ zastalisia razburanyja sinahohi, zakinutyja mohiłki dy stosy haziet, časopisaŭ i knih na idyšy, jakija pakryvajucca pyłam u schoviščach centralnych biblijatek krainy. My nie majem navat dziaržaŭnaha muzieja historyi i kultury jaŭrejaŭ Biełarusi. Pryvatny muziej, stvorany Inaj Hierasimavaj, zajmaje, kali nie pamylajusia, dva nievialikija pakoi. A jaŭrejskija aśvietnyja i dabračynnyja ŭstanovy absłuhoŭvajuć pieravažna piensijanieraŭ. Pry sučasnaj uładzie praź niejki čas žychary Biełarusi buduć sustrakacca tolki ź jaŭrejami-turystami.
— Vaš pierajezd u Izrail — heta kančatkovaje rašeńnie? Ci vy jašče hatovyja viarnucca ŭ Biełaruś?
— Surjoznyja ludzi prymajuć surjoznyja rašeńni i nie kidajucca z boku ŭ bok. Kali ja pakidaŭ Biełaruś, to razumieŭ, što nadoŭha. Pieramieny ŭ Biełarusi buduć niachutka. Chto viedaje, kali skončycca taja rasijskaja nafta. Da časoŭ demakratyi, a jany ŭsio ž nastupiać, ja budu ŭžo davoli starym čałaviekam, kab majo viartańnie mieła niejki sens dla Ajčyny. Tamu pakul jość siły, budu pracavać tut na karyść Biełarusi i Izraila. U intervju “Jeŭraradyjo” ja skazaŭ, što hatovy być pasłom Biełarusi ŭ Izraili. Niekatoryja maładyja ludzi nie zrazumieli majho humaru i nazvali mianie idealistam. A kali biez humaru, to mianie zadavalniaje i status narodnaha pasłanca ad Biełarusi.
Daviedka:
Zachar Šybieka naradziŭsia 30 lipienia 1948. Pracavaŭ dyrektaram Nacyjanalnaha muzieja historyi i kultury Biełarusi. Zajmaŭ pasadu prafiesara Biełaruskaha dziaržaŭnaha ekanamičnaha ŭniviersiteta. Doktar histaryčnych navuk. Daśledčyk biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu, historyi biełaruskich haradoŭ i biełaruskich habrejaŭ. U 2012 hodzie imihravaŭ u Izrail. Pracuje ŭ Centry dyjaspary pry Tel-Aviŭskim univiersitecie.
