Na praciahu ŭsiaho XIX stahodździa išli sprečki pra Vialikuju Francuzskuju revalucyju i Napaleona. Dla žycharoŭ XX stahodździa jaje miesca zaniali padziei 1917 hoda i Lenin.
Nie sumniavajusia, što ŭ XXI-m bolšaść histaryčnych dyskusij budzie pryśviečana raspadu SSSR. Novaja kniha Siarhieja Navumčyka
«Dzievianosta pieršy» — heta ŭnikalny biełaruski pohlad na padziei, jakija pryviali Biełaruś da niezaležnaści.
Miaža 1980-ch i 1990-ch stała adnoj z centralnych tem u
ajčynnaj miemuarystycy. Svaju viersiju padziej padali va ŭspaminach kiraŭniki krainy taho času: śpikiery Viarchoŭnaha Savieta Mikałaj Dziemianciej, Stanisłaŭ Šuškievič i Miečysłaŭ Hryb, premjer-ministr Viačasłaŭ Kiebič, lidar apazicyi Narodnaha Frontu Zianon Paźniak, ministry spraŭ zamiežnych (Piatro Kraŭčanka) i ŭnutranych (Uładzimir Jahoraŭ), deputaty Viarchoŭnaha Savieta Vasil Lavonaŭ, Piotra Sadoŭski i minskaha
haradskoha Savieta (Halina Paźniak)…
Ale Siarhiej Navumčyk u hetym šerahu staić asobna.
Jon nie tolki zapisaŭ ułasnyja miemuary, ale i paśladoŭna źbiraŭ i źbiraje dakumienty, adhukajecca, badaj, na ŭsie publikacyi i vykazvańni, jakija datyčać razhladanaha pieryjadu, viadzie dyskusii ŭ internecie.
Pohlady aŭtara ŭžo znachodzili adlustravańnie ŭ papularnych
knihach «Siem hadoŭ Adradžeńnia, albo Frahmienty najnoŭšaj biełaruskaj historyi (1988–1995)» (2006) i «Deputaty Niezaležnaści» (napisana ŭ suaŭtarstvie, 2010).
U peŭnaj stupieni «Dzievianosta pieršy» ŭsprymajecca jak praciah i
pašyrany varyjant nazvanych vydańniaŭ (u tekście vykarystany značnyja frahmienty ź ich). Z druhoha boku, havorka ŭ apošnich išła pra bolš šyroki pieryjad, a tut razhladajucca padziei adnaho hoda, chaj sabie z prajekcyjaj u budučyniu.
Struktura vydańnia prostaja: u joj 12 raździełaŭ, nazvy jakich adpaviadajuć miesiacam hoda.
Častka ź ich padzielena na intryhoŭnyja padraździeły (naprykład, «Gorby ŭ Miensku», «Smak pieramohi, albo Jak Słavu KPSS chavali», «Jak my spuścili ź leśvicy Žyrynoŭskaha»). Pakolki ŭ asnovie struktury «Dzievianosta pieršaha» — chranałahičny pryncyp, heta pazbaŭlaje tekst dublavańnia i šmatrazovych paŭtoraŭ infarmacyi (što nazirajecca ŭ «Deputatach…«).
Navumčyk — vydatny aŭtar. U jaho dobry styl, jon umieje trymać uvahu i napružańnie. Heta zvyščytelny tekst. 500staronkavy falijant pračytvajecca na adnym dychańni.
Kaštoŭnaść knihi Navumčyka dla historykaŭ, jakich by palityčnych pohladaŭ jany ni trymalisia, nieasprečnaja.
Aŭtar uklučyŭ u vydańnie bahata dakumientaŭ: vystupleńni ź siesii, jakija ciapier adsutničajuć u volnym dostupie; publikacyi ŚMI, šukać jakich pažadaje nie kožny; zapisy kułuarnych pasiadžeńniaŭ i razmoŭ, jakija, chutčej za ŭsio, nikim, akramia Navumčyka, nie fiksavalisia.
Nazvanych «plusaŭ» «Dzievianosta pieršaha» musić ź liškam
chapić dla taho, kab nazvać vydańnie sapraŭdnym ajčynnym biestsieleram, a aŭtaru — padziakavać za tytaničnuju pracu.
Kali čytaješ miemuary, jakija napisali ŭdzielniki tych padziej (jak
biełaruskija, što nazvanyja vyšej, tak i savieckarasijskija: M.Harbačoŭ, A.Jakaŭleŭ, Ja.Lihačoŭ, B.Jelcyn, A.Sabčak), zaŭsiody cikava, ci zdolny aŭtar biez abraz aceńvać svaich palityčnych praciŭnikaŭ. A taksama, ci ŭmieje pryznavać
uniosak svaich praciŭnikaŭ u raźvićcio hramadstva, a taksama ŭłasnyja pamyłki.
Što ŭ hetym sensie ŭ «Dzievianosta pieršym»? Navat u raździele,
dzie S. Navumčyk nazyvaje V. Kiebiča supracoŭnikam abo KDB, abo HRU, što, na moj pohlad, vyhladaje nie vielmi pierakanaŭča, jaho acenki nie vychodziać za miežy prystojnaści.
A voś situacyja z dvuma inšymi kryterami vyhladaje nie takoj adnaznačnaj.
Davajcie zrobim ekśpierymient. Voźmiem 1905 hod, kali ŭ
Rasijskaj impieryi adbyvałasia revalucyja. Atrymlivajecca paradoks: proźviščy jaje ŭdzielnikaŭ lohka źmianiajucca na našych sučaśnikaŭ. Mikałaja II na Dziemiancieja (biazvolnyja asoby), Stałypina — na Kiebiča (haspadarniki z pretenzijaj na mocnaść), Milukova — na Šuškieviča (intelihient, jaki imkniecca trymacca ŭ
centry), Lenina — na Paźniaka (charyzmatyčnyja lidary), a Biełaruski Narodny Front — na revalucyjanieraŭ.
Savieckim historykam była ŭłaścivaja dastatkova prostaliniejnaja interpretacyja padziej 1905 hoda. Čornaje — biełaje, vorahi — siabry. Taja ž prablema ŭ niečym akreślivajecca i ŭ knizie «Dzievianosta pieršy».
Adlustravańnie padziej nadzvyčaj nahadvaje balšavickuju schiemu (tolki pakazanuju ŭ lusterku). Maŭlaŭ, isnujuć dva kłasy: pryhniatalnikaŭ (ich uvasablaje kamunistyčnaja namienkłatura, jakaja trymaje ŭładu) i pryhniečanych (prosty narod).
Avanhardam, jaki imkniecca vyzvalić apošnich, źjaŭlajecca BNF, ale jamu pieryjadyčna pieraškadžajuć jak kamunisty, tak i libierały, jakija hatovyja na kampramisy z režymam dziela ŭłady.
Zaŭvažu, što acenka prychilnikaŭ demakratyčnaha łahiera, jakija
nie ŭvachodziać u BNF, taksama vahajecca (asabliva heta bačna na prykładzie Stanisłava Šuškieviča). Kali jany padtrymlivajuć inicyjatyvy Frontu, dyk vystupajuć z prahresiŭnych pazicyj. Kali pieraškadžajuć — demanstrujuć ułasnuju abmiežavanaść.
Faktyčna, praz usie staronki knihi prachodzić (dzie vidavočny, a dzie prychavany) aŭtarski miesidž: BNF — lepšy za ŭsich, Zianon Paźniak — lidar nacyi,
mienavita BNF na čale z Paźniakom, jakija karystalisia padtrymkaj naroda, prynieśli biełarusam niezaležnaść.
Kateharyčny i adnabakovy padychod da historyi maje prava
isnavać tady, kali aŭtaram pracy źjaŭlajecca dziejny palityk, jaki adstojvaje svaju prahramu i zmahajecca za hałasy vybarcaŭ. U takich vydańniach — nie miesca vahańniam ci pryznańniam raniejšych pamyłak.
A voś kali pamiž sučasnaściu i padziejami, jakija apisvajucca ŭ
vydańni, prachodzić vialikaja časavaja dystancyja, aŭtar musić uźniacca nad minułym i acanić jaho biez praźmiernych emocyj. Siarhiej Navumčyk sapraŭdy žyvie 1990-mi hadami, dumaje tahačasnymi katehoryjami.
Heta nadzvyčaj dapamahaje Navumčyku-miemuarystu. Ale niežadańnie pahladzieć na tyja padziei z vyšyni hadoŭ strymlivaje Navumčyka-analityka.
1991 hod byŭ najbolš paśpiachovy dla Biełarusi, nacyjanalnaha ruchu, kali pieramohi išli adna za adnoj. Pradstaŭniki Narodnaha Frontu byli sapraŭdnymi hierojami. Toj śmieły, revalucyjny ruch nakiroŭvaŭ krainu na šlachu da niezaležnaści.
Ale tady ž, u 1991-m, užo akreślilisia pamyłki, stała zaŭvažacca toje daktryniorstva, jakija asabliva vyjaviacca ŭ 1992–1994, va ŭmovach, kali hramadskija čakańni ad Narodnaha Frontu źmienšylisia.
Niapravilny analiz bałansu sił u hramadstvie, nierealistyčnyja acenki taho, jak budzie raźvivacca situacyja ŭ ekanomicy ŭ vyniku dezyntehracyi SSSR, i nierazumieńnie budučaha ŭpłyvu hetych pracesaŭ na palityčnyja pohlady biełarusaŭ (u pryvatnaści, na pazicyju palityčnaha kłasa i top-mieniedžaraŭ) pryviaduć da taho, što Narodny Front nie zdoleje pieraškodzić Alaksandru Łukašenku pryjści da ŭłady.
U adroźnienńnie ad Ukrainy, Biełaruś vybrała jeŭraazijackuju, a nie jeŭrapiejskuju madel.
U 1994-m i 1996-m padavałasia, što płyń padziej užo nie strymać. U inšych publikacyjach Siarhiej Navumčyk ličyć fatalnymi rašeńnie Šuškieviča dazvolić Łukašenku ŭznačalić antykarupcyjnuju kamisiju, a taksama
žadańnie Kiebiča pierajści da prezidenckaj madeli (u 1993 hodzie).
Jon adchilaje mahčymaść taho, što inšaja taktyka i stratehija apazicyi mahli b źmianić chadu historyi.
Ci isnavaŭ u 1991-m momant, kali historyja mahła paviarnucca inačaj, kab 1994-y nikoli nie adbyŭsia? Na hetaje pytańnie Siarhiej Navumčyk vam nie adkaža.
Ale toj, chto choča sfarmulavać svoj punkt hledžańnia, musić pračytać «Dzievianosta pieršy». Heta kniha, jakaja naležyć da katehoryi «Pračytać abaviazkova».
P. S. Knihu vydała Biełaruskaja słužba radyjo «Svaboda». Kali
chto nie maje mahčymaści atrymać jaje, dyk zmoža pračytać pa častkach na staronkach «Narodnaj voli».
Kniha Siarhieja Navumčyka nastolki važnaja, što my chacieli b apublikavać niekalki recenzij na jaje.
