Nabyŭ svaju zavieršanaść ziamny šlach pierakładčyka i vialikaha siabra našaj litaratury Norberta Randava: 27.11.1929, Nojštrelic, Niamieččyna — 1.10.2013, Berlin.
Časam tolki śmierć vyśviečvaje sapraŭdnuju značnaść i maštab asoby. Ale heta nie pra Norberta. Ja viedaju, što čornaja viestka, jakuju mnie vypała paviedamić, adhukniecca ŭ tysiačach biełaruskich sercaŭ.
… Padčas našaha znajomstva jon raspavioŭ, jak u 1958-m sacyjalistyčnuju Niamieččynu naviedaŭ tavaryš Todar Žyŭkaŭ. Vizyt adbyvaŭsia za tydzień da prezydenckich vybaraŭ u Francyi. Pravadyr niamieckich pracoŭnych vyrašyŭ padzialicca z vysokim hościem prahnozam adnosna abrańnia hienerała de Hola: «Francuski narod nikoli nie pahodzicca, kab im kiravaŭ hety avanturyst». Žyŭkaŭ dyplamatyčna pieravioŭ havorku na baŭharskuju aviečkahadoŭlu. «Ulbrycht prosta durań», — pakutliva pačyrvanieŭšy, padumaŭ zusim małady pierakładčyk.
Pierakładčykam byŭ Norbert. Skončyŭšy ŭ hod śmierci Stalina Berlinski ŭniversytet, jon paśpieŭ užo stać viadomym baŭharystam, jaki, nasłuchaŭšysia pravadyroŭ, usio bolš pačytvaŭ roznyja sumnieŭnyja knižencyi.
Z 1962-ha da 1965-ha karjera bliskučaha maładoha vučonaha i pierakładčyka praciahvałasia za kratami, kudy jon patrapiŭ za prapahandu «Doktara Žyvaha» dy inšyja padobnyja złačynstvy. Na čale turemnaj bryhady palityčnych stajaŭ dobranadziejny źniavoleny, jaki zasiek siakieraju žonku.
Svoj trochhadovy termin Norbert, adrozna ad niekatorych sukamernikaŭ, što pajšli na supracoŭnictva z štazi, adsiedzieŭ ad zvanka da zvanka, i potym, da samaha padzieńnia Berlinskaha muru, moh zarabić sabie na chleb adno pierakładami.
Na toj bok muru, dzie žyli žonka Teda i syn Klemiens, Randava tak anirazu i nia vypuścili.
Jon nia tolki pierakładaŭ z baŭharskaj, ale časam vykonvaŭ i bolš dalikatnyja zamovy bałkanskich siabroŭ. Adnaho razu ŭ Safijski ŭniversytet pryjšoŭ list, adrasavany Klimentu Achrydzkamu, čyjo imia maje hałoŭnaja baŭharskaja alma-mater. Dyrektar Instytutu historyi Akademii navuk HDR prapanoŭvaŭ adrasatu naładzić navukovyja suviazi. Pakolki samomu tavaryšu Achrydzkamu (840 — 916 hady n. e.) napisać adkaz u Berlin było davoli składana, heta zrabiŭ za jaho na prośbu baŭharskich kalehaŭ doktar Norbert Randaŭ.
Na vialikaje ščaście dla nas druhim zachapleńniem, a potym i luboŭju Norberta stałasia biełaruskaja litaratura.
Jon adkryvaŭ sabie, a zatym niamieckim čytačam vieršy Janki Kupały, apaviadańni Maksima Bahdanoviča i Maksima Hareckaha. Pierakłaŭ sam abo razam ź siastroj Hundułaj dy jejnym mužam Uładzimieram Čapieham bykaŭskija «Abelisk», «Zdradu», «Abłavu». Ukłaŭ i vydaŭ dźvie antalohii biełaruskaha apaviadańnia, «Kazki žyćcia» Jakuba Kołasa, «Znaki vertykalnaha času» Alesia Razanava…
Spyniajusia, kab biblijahrafija nie zachinuła bijahrafiju i asobu.
Bo treba jašče skazać, što da samaha kanca 1980-ch, ros nia tolki śpis (cełaja biblijateka!) Norbertavych pierakładaŭ, ale i jahonaje daśje, jakoje ŭrešcie ledź źmiaściłasia ŭ dzieviać pulchnych bujnafarmatnych tamoŭ. Užo ŭ novyja časy, u abjadnanaj Niamieččynie, hałoŭny hieroj hetaha stvoranaha vialikim tvorčym kalektyvam šmattomnika skapijavaŭ sabie 1200 staronak dla siamiejnaha archivu. Pamiataju, jak adnojčy ŭzimku my razam hartali tyja papiery kala raspalenaj hrubki ŭva ŭschodnieberlinskaj kvatercy Norberta, i ja dumaŭ, ź jakoj radaściu palili b, apynuŭšysia na našym miescy, svajo šmathadovaje listavańnie načalniki adździełaŭ mižnarodnych suviaziaŭ ministerstvaŭ dziaržbiaśpieki HDR i NRB tavaryšy Dzimitr Micieŭ i Vili Dam. U adnoj z relacyjaŭ t. Micieŭ na «vielikom i mohučiem» paviedamlaŭ niamieckamu kalehu, što ŭ Safii Randaŭ «každodnievno» zajmaŭsia škodnickaj dziejnaściu, u pryvatnaści, paviedamiŭ «istočniku», nibyta «nastojaŝaja litieratura nie dołžna rassčityvať na publiku i uśpiech, a dołžna tvoriťsia ticho, radi samoj siebia i vo imia buduŝieho».
U svaju čarhu t. Dam musiŭ vyvučać spravazdaču z dnia naradžeńnia «objekta» z ukazańniem hadzinaŭ i chvilinaŭ prychodu i adychodu kožnaha hościa, a taksama z schiemaju, dzie kvadracikami ź imionami byli dakładna paznačanyja miescy, zajmanyja prysutnymi za śviatočnym stałom. Svoj darobak u stvareńnie žyćciapisu Randava, pavodle versii štazi, naležaŭ i «istočnikam» ź Biełarusi.
Adzin, naprykład, aburana danios, što ŭ kuluarach mienskaj navukovaj kanferencyi Norbert vykazaŭsia ŭ tym duchu, što «intiellektuałov prieśledujut nie tolko siehodnia, no i vsiehda — takova ich sud́ba».
Nichto ŭ Niamieččynie nie zrabiŭ dla našaj litaratury i kultury stolki, kolki Norbert Randaŭ.
Kali b my žyli ŭ inšaj Biełarusi, jon, biassprečna, mieŭ by aficyjnuju pašanu i vysokija dziaržaŭnyja ŭznaharody. Zamiest hetaha za Randavym, hanarovym siabram Biełaruskaha PEN-centru i Sajuzu biełaruskich piśmieńnikaŭ, najvierahodniej, pa staroj pamiaci sačyli i tady, kali jon, užo ŭ XXI stahodździ, pryjaždžaŭ u Miensk z dakładam pra znojdzieny im u fondach Vierchniełužyckaj navukovaj biblijateki ŭ Hiorlicy kanvalut z praskimi vydańniami Skaryny.
Za niekalki dziesiacihodździaŭ Norbert sabraŭ u siabie doma ŭnikalnuju biblijateku biełaruskaj litaratury i peryjodyki. Hety knihazbor jon mieŭ namier padaravać universytetu Frankfurta-na-Odery. Treba spadziavacca, što z dapamohaju svajakoŭ zapaviet budzie vykanany.
Siarod apošnich kłopataŭ Randava było vydańnie pierakładzienaj im na niamieckuju jahonaj ulubionaj apovieści Hareckaha «Dźvie dušy»…
Kali ja niekalki dzion žyŭ u Norberta, moj łožak stajaŭ u pakoi, dzie pamiž knižnymi palicami mahli raźminucca tolki dvoje čytačoŭ siarednich habarytaŭ. Kraj paduški datykaŭsia da tamoŭ Ernsta Teadora Amadeja Hofmana. Ja zasynaŭ, spaŭ i pračynaŭsia ŭ atačeńni jahonych hierojaŭ. Adnaho razu pryśniŭ samoha aŭtara «Rycara Hluka» i «Kurdupiela Cachiesa». Jon siadzieŭ za stałom, natchniona papivajučy pakinutaje nami ŭviečary rejnskaje vino.
Siońnia ja pakładu pobač z paduškaj tom Hofmana: raptam jon pryśnicca mnie razam z Randavam.
A kali-niebudź pryjedu ŭ Altštrelic, dzie hetymi dniami Norbert budzie pachavany pobač z mahiłami baćkoŭ.
