Na Alei šachidaŭ u Baku pachavanyja azierbajdžancy, što nie viarnulisia žyvymi z vajny ŭ Karabachu.
«Pieršy raz u Baku?» — pytajecca ŭ mianie novy znajomy Ełman, administratar adnoj minskaj zabaŭlalnaj ustanovy.
Śćviardžalna kivaju hałavoj. Čas lotu ad Minska da Baku pravodzim u razmovach z Ełmanam.
«U Baku abaviazkova spadabajecca. Heta horad vysokaj kultury. U nas naradzilisia Paład Biulbiul-ahły, Mścisłaŭ Rastrapovič, Łarysa Dolina, Muślim Mahamajeŭ… Hety pid…as… Kasparaŭ».
Ubačyŭšy nierazumieńnie na maim tvary, Ełman chutka pajaśniaje: «Ja jaho nie lublu, bo ŭ čałavieka nie moža być dźvie radzimy, a nie tamu, što armianin. U mianie adnakłaśniki armianie byli, i siońnia ź imi bačymsia ŭ Maskvie, pierapisvajemsia praź internet. Usio narmalna».
«Ja naradziŭsia ŭ 69-m hodzie. U nas heta ličycca źnikłaje pakaleńnie. Pałova maich siabroŭ zahinuła na vajnie», — sumna kaža mužčyna.
Vazir
Tak ci inakš, ale tema dačynieńniaŭ azierbajdžancaŭ i armianaŭ supravadžała mianie padčas usiaho znachodžańnia ŭ Baku. Navat kali sam nie šukaŭ hetaha.
Vazir pracuje achoŭnikam. My niečakana paznajomilisia ŭ adkrytaj kaviarni na ŭskrajku azierbajdžanskaj stalicy. Jon robić dla mianie karotki ekskurs u miascovuju kuchniu: «Heta matał — samy lepšy syr, jaki znojdzieš tut. A heta — hadych, śmiatana». Jaje padajuć u maleńkich hlinianych zbanočkach, achałodžanaj. Sapraŭdy, vielmi smačna.
Vazir da 1988 hoda žyŭ u Ahdamie. «Ciapier hety horad pad armianskaj akupacyjaj», — kaža jon mnie. «Heta moj horad, maja ziamla. Čamu ja nie mahu naviedać jaje? Čamu nie mahu trapić na mahiły da rodnych?» — pytajecca jon u mianie. Ja nie viedaju, što adkazać Vaziru.
Historyja kanfliktu
Nahorny Karabach — adno z samych vybuchnych miescaŭ Zakaŭkaźzia. Kroŭ liłasia na hetych ziemlach u 1905 i 1918 hadach. Losavyznačalnyja hady dla Rasijskaj impieryi, kali kantrol z centra źmianšaŭsia, a azierbajdžanski i armianski nacyjanalizmy nie znachodzili inšaha vyrašeńnia prablemy, aproč uzbrojenaha. Zrešty, u toj čas tak vyrašalisia mnohija pytańni ŭ śviecie.
U 1921 hodzie Kaŭkazskaje biuro Rasijskaj kamunistyčnaj partyi (balšavikoŭ) zamacoŭvaje Nahorny Karabach za Azierbajdžanskaj SSSR, pradstaŭlajučy rehijonu vialikuju aŭtanomiju. Jość mierkavańnie, što zroblena heta było, kab palepšyć adnosiny SSSR z Turcyjaj Kiemala Ataciurka.
Faktyčna movaj spravavodstva ŭ rehijonie była armianskaja. Armianie ž składali bolšaść siarod žycharoŭ, ale terytaryjalna Karabach uvachodziŭ u skład Azierbajdžana.
«Napružanaść pamiž armianami i azierbajdžancami była i ŭ saviecki čas, ale my žyli pry dyktatury, a tam usie pracesy zamarožvajucca. Złačynstvaŭ navat mienieje.
Bo ŭsie funkcyi złačynnaha śvietu biare na siabie dziaržava. Pry SSSR pytańnie Karabacha nie było vyrašanaje, jano było zakansiervavana», — kaža Isa Hambar, lidar partyi «Musavat».
Kroŭ znoŭ paliłasia ŭ 1988 hodzie, na skonie SSSR.
Baraćba za dałučeńnie Nahornaha Karabacha interpretavałasia jak «uźjadnieńnie» armianskich ziemlaŭ i ŭznaŭleńnie histaryčnaj spraviadlivaści.
Chto pieramožca?
U vyniku tych padziejaŭ z Armienii źjechali ŭsie azierbajdžancy, z Azierbajdžana — armianie. Doŭhija 25 hadoŭ krainy nie majuć nijakich adnosin.
Azierbajdžan zhubiŭ kantrol nad terytoryjaj Nahornaha Karabacha. Ale i nazvać Armieniju «pieramožcaj» u kanflikcie nie pavaročvajecca jazyk.
«Pieršy prezident Armienii Levon Ter-Pietrasian — razumny mužyk, choć pry im adbyŭsia zachop. Jon realistyčny i strymany. U mnohim heta nie jaho dziejańni, a palavych kamandziraŭ. Jon kaža pra siońniašniuju Armieniju: pravodźcie reformy, što chočacie rabicie, ale pakul Armienija nie znojdzie kampramisu ŭ karabachskim pytańni i nie narmalizuje adnosiny z Azierbajdžanam i Turcyjaj, kraina raźvivacca nie moža.
Nichto nie jedzie ŭ Armieniju budavać pradpryjemstvy. Unutrany rynak vielmi maleńki, i budavać vialikaje pradpryjemstva niama sensu, možna abmiežavacca siarednim ci małym. Pradavać niama kudy, bo azierbajdžanski i turecki rynki zakrytyja.
Tolki za košt rasijskich kredytaŭ Armienija minimalna zabiaśpiečvaje płyvučaść». Heta mnie kaža Rasim Musabiekaŭ.
Siońnia — deputat Mili Miedžlisa i adzin z najlepšych palitołahaŭ krainy. U saviecki čas jon pracavaŭ u maskoŭskim biuro kamsamoła, pryčym, kuryravaŭ tam BSSR. U 1990-ja Musabiekaŭ udzielničaŭ u pieramovach z armianskim bokam pa karabachskim pytańni. My razmaŭlajem u aŭdytoryi Akademii kiravańnia pry prezidencie Azierbajdžana, dzie Musabiekaŭ čytaje kurs palitałohii.
«Nichto nie kaža ŭ Azierbajdžanie, što treba ŭsich armian vyhnać z Nahornaha Karabacha. My kažam pra aŭtanomiju, dzie ŭłada naležyć armianam, ale źviazanaja terytoryja mienavita z Baku. My možam ustalavać znoŭ mir i dobrasusiedstva. Z Armienii ŭ Karabach tolki adna daroha. A z Azierbajdžana — šeść. U tym liku čyhunka. Kali Karabach pakinuli ŭ Azierbajdžanie, to tłumačyli heta tym, što ekanamična i kamunikacyjna rehijon źviazany mienavita z Baku».
Nichto nie zaklikaje admovicca ad Karabacha
Zdajecca, što ŭ pytańni Karabacha ŭ Azierbajdžanie ŭsie majuć zhodu. Usie kažuć — Karabach musić być «viernuty». Nichto navat ź intelektuałaŭ nie advažvajecca vykazać mierkavańnie, što Azierbajdžanu treba admovicca ad hetaj terytoryi, kab iści dalej. Kali b takoje skazaŭ palityk, to budučyni ŭ jaho prosta nie było b.
«Vychad z hetaha kanfliktu moža być u ramkach jeŭrapiejskaj intehracyi krain, — kaža hałoŭny redaktar infarmacyjnaha ahienctva «Turan» Miechman Alijeŭ.
— Tolki demakratyčna abranyja kiraŭniki Armienii i Azierbajdžana mohuć sadzicca za stoł dy vyrašać pytańni.
My pravodzim rehularnyja kansultacyi. Viadoma, nie ŭ Baku i Jerevanie. Nichto nie vykarystoŭvaje rytoryku, što treba vajavać. My časta apierujem minułym «Jany nas stolki zabili!», a treba pierajści da instrumientaŭ budučyni. Nam treba stvarać adzinuju ekanamičnuju prastoru, supracoŭničać u ekanomicy, transparcie, kultury. Na žal, pry siońniašnich uładach heta niemahčyma».
«Kali ja vučyŭsia na žurfaku MHU, to ŭ nas byŭ vykładčyk Suren Aŭsiepian. Siońnia jon zahadčyk kafiedry telebačańnia ŭ Jerevanskim univiersitecie. Jon biehaŭ pa ŭniviersitecie i źbiraŭ podpisy, kab Karabach pieradali Armienii. Što ty robiš, pytajusia, ty razumieješ, što budzie vialikaja kroŭ? «Vam heta ŭsio adno nie treba. A Armienija biez Karabacha žyć nie zmoža, tam uradlivyja ziemli. Budziem siejać chleb. A ŭ vas ziamli šmat», — adkazvaŭ jon mnie. Prymityŭnaje razumieńnie. Ja bačyŭ jaho try hady tamu na kanfierencyi ABSIE ŭ Tbilisi. Jon pryznaŭ, što tyja dziejańni byli pamyłkaj», — praciahvaje Miechman.
Biada dla ludziej
Na mnohich damach Baku visiać miemaryjalnyja šyldy ŭ pamiać ab palehłych u tym kanflikcie. Na ŭskrajkach stajać damy biežancaŭ, skałočanyja na chutkuju ruku. Tam užo nie da šyku. Biežancy zajmali dziciačyja sadki, škoły. Ahramadnaja humanitarnaja prablema. Nie da kanca vyrašanaja navat praz 20 hadoŭ.
«Ja nie kažu, što Karabach — heta adviečna azierbajdžanskaja ziamla, — kaža Anar Orudžoŭ z «Telekanała 13». —U saviecki čas ludzi narmalna tam žyli. Niachaj heta budzie maleńkaja dziaržava armian u Azierbajdžanie. Kaŭkaz — heta multynacyjanalny rehijon i stvaryć kanflikt tut vielmi lohka. Jość rehijon Barčały ŭ Hruzii, dzie bolšaść nasielnictva składajuć azierbajdžancy, ale ž nichto nikoli nie ŭzdymaŭ pytańnie ab «viartańni» hetaj ziamli».
Ja nie biarusia mierkavać, chto mieŭ i maje racyju ŭ kanflikcie, a chto — nie. Nie žyvučy tam, ciažka zrazumieć usie tonkaści i akaličnaści. U Baku ja pabačyŭ ludziej, dla jakich toj kanflikt staŭ najvialikšaj trahiedyjaj žyćcia. Pierakanany, što takich samych ludziej ja b pabačyŭ u Jerevanie.
U toj čas, jak u Jeŭrasajuzie źnikajuć miežy, nie mohuć dźvie jeŭrapiejskija dziaržavy znachodzicca ŭ stanie vajny. Prymireńnie dla abiedźviuch krain pajšło b tolki na karyść pa ŭsich pazicyjach. Zdajecca, heta razumiejuć usie, ale nichto nie moža pastupicca nacyjanalnym honaram. Rany jašče žyvyja, jany balać.
Nahorny Karabach
Rehijon Zakaŭkaźzia. Kantralujecca niepryznanaj u śviecie Nahorna-Karabachskaj respublikaj. U XX st. rehijon staŭ hałoŭnaj arenaj žorstkich sutyknieńniaŭ armian i azierbajdžancaŭ. Apošni vajenny kanflikt skončyŭsia ŭ 1994 hodzie. Ź ciurkskich movaŭ «Karabach» pierakładajecca jak «čorny sad». Za savieckim časam Karabach naležyŭ Azierbajdžanskaj SSR, ale bolšaść nasielnictva składali armianie.
