Čas ad času achoŭniki čujuć niejkija huki, spracoŭvaje sihnalizacyja, unačy niechta stohnie, płača, niečym hrukaje — takija čutki paŭzuć u Homieli. Abstalavańnie nibyta samo saboj vyklučajecca i psujecca, vodapravod praryvaje, elektryčnaść zamykaje. Pry abchodzie terytoryi supracoŭniki nikoha i ničoha nie znachodziać.
Nikoha — majecca na ŭvazie taho, chto maje fizičnaje cieła. Ludzi pierakazvajuć adzin adnamu strašnyja historyi, užyvajučy takija terminy, jak «čornaja dzirka», «anamalnaja zona», «niehatyŭnaja enierhietyka».
Historyja ž Knižnaj — heta dzivosnaje pieraplacieńnie faktaŭ, realnych i mistyčnych.
Pa-pieršaje, rajon hety raniej nazyvaŭsia Kaŭkaz. Kažuć, što tak jaho za ŭzhorystuju miascovaść nazvaŭ rasijski hraf Paskievič. Navukoŭcy ž kažuć, što nazva Kaŭkaz moža pachodzić ad transfarmacyi starabałckaha słova «kapkas», «kaŭkarus», što ŭ pierakładzie abaznačaje «pahorak bažkoŭ».
Abo Kaŭkas — chtaničnaja istota (istota, źviazanaja ź siłaj ziamli). Imavierna, na hetaj hary niekali stajali pahanskija idały. Pra takuju viersiju pišuć aŭtary «Sakralnaj hieahrafii Biełarusi». Praŭda, tak tłumačycca nazva vioski ŭ Krupskim rajonie.
Homielski «Kaŭkaz» byŭ u pačatku XX stahodździa miescam žycharstva biedniakoŭ, cyhanoŭ i złačyncaŭ. Niekatoryja krynicy padajuć, što navat carskaja palicyja nie ryzykavała navodzić tut paradki. A dzie złačyncy — tam i viaźnica.
Raniej, za rasijskim carom, na Knižnaj była turma. Potym, u čas vajny, tut mieściŭsia łahier «DUŁAH121», dzie zahinuli 100 tysiač čałaviek jak najmienš. Paśla vajny na Knižnaj paŭstaŭ śledčy izalatar.
Kali na Knižnaj budavali damy, to kostki adkopvali pry kožnym ruchu ekskavatara. Ale miemaryjał tut nie źjaviŭsia. Adzinaje, što nahadvaje pra tysiačy achviar vajny, — ścipłaja šylda na fabrycy «Praca»: «Tut byli zabity 100 tysiač čałaviek».
Historyki spračajucca nakont dakładnaha raźmiaščeńnia łahiera. Jość viersija, što sam łahier byŭ na miescy šviejnaj fabryki «8 Sakavika», a budynak instytuta «BiełNDPInafta» pabudavali na miescy mohiłak, kudy niemcy zvozili zabitych.
Pobač z «8 Sakavika» i fabrykaj «Praca» — płošča Paŭstańnia. Amal štoniadzielu tut prachodziać kirmašy, kancerty, šašłyki, rasprodažy.
Žychar Knižnaj Kastuś Žukoŭski ličyć, što «tak žyć nielha». «Pamiać prodkaŭ zaniadbana, 100 tysiač ludziej tut pachavana, pad hetym asfaltam u tym liku. I kožnuju niadzielu — tancy, zabavy. Kroŭ ludskaja — nie vadzica. Tamu niešta tam hrukaje, płača ŭ budynku «BiełNDPInafty», što niama supakoju niavinnym dušam », — tłumačyć jon.
Svaju viersiju nienarmalnych źjaŭ na Knižnaj majuć ezateryki.
Naprykład, prablemu źjaŭleńnia ŭ budynku niejkich ciełaŭ, jakija płačuć, stohnuć, hrukajuć i pieraškadžajuć pracy abstalavańnia, vyvučaŭ prafiesar Homielskaha ŭniviersiteta imia Skaryny Alaksandr Rohaleŭ, jaki zajmajecca fiłasofijaj movy, anamastykaj i ezateryčnaj linhvistykaj.
Prafiesar Rohaleŭ ličyć, što pryčyna niespakoju zdaniaŭ, ci duš zabitych ludziej, — nie tolki kancłahier. «Heta źviazana z hieamahnitnaj anamalijaj u dadzienym miescy. Usia vulica Knižnaja i prylehłaja da jaje terytoryja — admoŭnaje «miesca siły», — upeŭnieny prafiesar.
Historyju Knižnaj i Kaŭkaza navukoviec daśledavaŭ pry padrychtoŭcy knihi «Ad Hamijuka da Homiela. Haradskaja daŭnina ŭ faktach, imionach, asobach».
Pa mierkavańni Alaksandra Rohaleva, u rajonie Kaŭkaza jość padziemnyja pustečy i piačory, jakija mahli z samych staražytnych časoŭ vykarystoŭvacca jak miesca ździajśnieńnia roznych mistyčnych kultaŭ.
Prafiesar Rohaleŭ upeŭnieny, što minułaje nikoli nie skančajecca i nie źnikaje. Miesca nieadździelnaje ad tych, chto ź im źviazany zaraz ci byŭ źviazany raniej. Jano abaviazkova ŭtrymlivaje enierhietyčnyja ślady znachodžańnia. U vypadku z vulicaj Knižnaj — ślady kancłahiera.
«Toje, što adbyvajecca tut, heta znak, sens jakoha jašče treba zrazumieć», — miarkuje Rohaleŭ.
Možna dadać: jak i ŭsia biełaruskaja historyja, urok jakoj my nijak nie možam vyvučyć — ušanavać usich achviar.
