Apazycyja rabiła pamyłki. Ale heta mała što mianiała, miarkuje švedzki palitolah-biełarusist Niaryjus Prakiavičus.
Pierš čym abmiarkoŭvać vyniki biełaruskich padziejaŭ, treba ŭdakładnić paniatki. I padčas vybarčaj kampanii, i paśla abviaščeńnia vynikaŭ u pavietry łunała słova «revalucyja». Ja asabista vyznačyŭ by dźvie rysy, što adroźnivajuć revalucyju ad inšych typaŭ źmieny ŭłady: kardynalnuju źmienu palityčnaj struktury i šyrokuju narodnuju padtrymku pieramienaŭ. Zychodnaja kolkaść apazycyi nie nastolki istotnaja – listapadaŭskija padziei 1917 h. u Rasiei raspačała adnosna niešmatlikaja partyja, ale ŭ vyniku adbylisia ŭsioachopnyja hramadzkija pieraŭtvareńni… Z hetaha hledzišča ŭsie antykamunistyčnyja transfarmacyi pry kancy 80-ch va Ŭschodniaj Eŭropie padpadajuć pad aznačeńnie revalucyi. Za vyniatkam Rumynii, jany byli pieravažna mirnyja, bo ŭłady zaležali ad padtrymki Savieckaha Sajuzu, jaki i stvaryŭ hetyja režymy. Nia dziva, što ŭ Rumynii, jakaja za časam Nikałae Čaŭšesku nieadnojčy demanstravała svaju niezaležnaść ad savieckaha chaŭruśnika, padziei pajšli pa samym kryvavym scenary.
Schiemy revalucyj
Hałoŭnych aktoraŭ u antykamunistyčnych revalucyjach šeść: uładnaja hrupoŭka (palityčnyja kanservatary), nižejšaje ranham čynavienstva (pieravažna pamiarkoŭnaje), vojska i siły biaśpieki, dysydenty (najčaściej intelektualnyja i relihijnyja), šyrokaja hramadzkaść (najpierš pracoŭnyja) i vonkavyja hulcy (Saviecki Sajuz i zachodnija dziaržavy).
Schiematyčna antykamunistyčnyja revalucyi adbyvajucca pavodle nastupnaha scenaru: represii suprać dysydentaŭ vyklikajuć niezadavolenaść šyrokaj hramadzkaści, palityčnyja pratesty pierarastajuć u masavyja demanstracyi i strajki, siły biaśpieki nia ŭ stanie strymać pratestaŭ (zamała patronaŭ ci biessaromnaści), na źmienu zdyskredytavanaj uładnaj hrupoŭcy prychodzić nižejšaje ranham čynavienstva, jano pačynaje pieramovy ź liderami dysydentaŭ. Kančatkovy zychod zaležyć ad maštabaŭ narodnaj niezadavolenaści i mocy dysydenckaha ruchu. Tam, dzie jon byŭ słabiejšy, novaja čynoŭnickaja elita daŭžej pratrymałasia ŭva ŭładzie. Viadoma, heta prosta schiema, jakaja nia całkam padychodzić pad kožny asobny vypadak.
Adnak jana dazvalaje źviarnuć uvahu na niekatoryja istotnyja pytańni. Pośpiech i pieravažna niehvałtoŭny charaktar antykamunistyčnych revalucyjaŭ palahaŭ u adčužanaści ŭłady ad pieravažnaj bolšaści nasielnictva, najaŭnaści ščyrych dysydenckich hrupovak i razhalinavanaści (vertykalnaj i haryzantalnaj) kamunistyčnaj uładnaj systemy. Treba ŭličvać i rolu vonkavych hulcoŭ: Saviecki Sajuz, apošni chaŭruśnik kamunistyčnych režymaŭ, ad ich admoviŭsia, a patreba ŭ ekanamičnaj dapamozie z Zachadu adyhrała istotnuju rolu ŭ tym, kab nie dapuścić represijaŭ i zachavać vyniki revalucyjaŭ u doŭhaterminovaj perspektyvie.
Niedarevalucyi
ŚMI nazvali niadaŭnija vystupleńni ŭ postkamunistyčnych Hruzii (2003 h.), Ukrainie (2004 h.) i Kyrhystanie (2005 h.) «kalarovymi revalucyjami». Na maju dumku, jany naŭrad ci pokul što padpadajuć pad aznačeńnie revalucyi, bo nie prynieśli tryvałych strukturnych źmienaŭ. Koŭdru dysydenckaha ruchu tam pieraciahnuli na siabie byłyja ŭradoŭcy, daloka nie abaviazkova addanyja ideałam demakratyi. Da taho ž, usie «kalarovyja revalucyi» adbylisia pry paŭaŭtarytarnych režymach z prostaj strukturaj, arhanizavanaj vakoł palityčnaha lidera, ale pry niekatoraj najaŭnaści pluralizmu pa-za systemaj ułady. Narešcie, «kalarovyja revalucyi» planavalisia, a nia ŭspychvali raptoŭna. I dla ŭłady, i dla dysydentaŭ antykamunistyčnyja revalucyi pačalisia źnianacku, a pieravaroty ŭ kamunistyčnych krainach byli reakcyjaj na zahadzia vyznačanyja padziei – parlamenckija ci prezydenckija vybary.
Što adbyłosia ŭ Biełarusi?
Z uvahi na vyšejskazanaje Biełaruś patencyjna bolš padpadaje pad katehoryju «kalarovaj», a nie antykamunistyčnaj revalucyi.
Apazycyja nie karystajecca ŭsieahulnaj padtrymkaj nasielnictva. Jana zdoleła vyvieści na vulicy, pavodle jejnych ža padlikaŭ, da 30 tysiačaŭ svaich prychilnikaŭ. Heta značna mienš, čym u kamunistyčnych krainach u 80-ja. Treba zvažać i na toje, što apazycyja zasiarodziła ŭsiu ŭvahu na stalicy i pieravažna nia dumała pra akcyi pratestu ŭ rehijanalnych centrach (u niekatorych ź ich udzielničała da sotni manifestantaŭ). Možna kazać pra pahrozu z boku siłaŭ biaśpieki, ale pry kancy 80-ch u kolišnich kamunistyčnych krainach jana była nia mienšaj. Styl kiravańnia A.Łukašenki, jaki vymahaje ad namenklatury asabistaj addanaści, nie dazvalaje ŭźniknuć u jaje šerahach apazycyjnym asiarodkam – jany mahli b zrabić pierachodny praces bolš hładkim. A ŭ takoj sytuacyi dysydentam niama z kim damaŭlacca. Vonkavy ŭpłyŭ zychodzić, hałoŭnym čynam, ad Rasiei, jakaja padtrymlivaje Łukašenku. Zachodnija krainy abmiežavali kantakty z uładaj, tamu ŭ ich mała mechanizmaŭ uździejańnia i mała infarmacyi.
Ułada amal nie dapuščaje prajavaŭ pluralizmu ŭ hramadztvie. Alternatyŭnyja kanały infarmacyi abmiežavanyja, tamu apazycyi składaniej mabilizoŭvać i nakiroŭvać svaich prychilnikaŭ. Biełaruskaja apazycyja aktyvizuje svaju dziejnaść tolki padčas vybaraŭ, bo jany dajuć adzinuju mahčymaść dostupu da dziaržaŭnych ŚMI. Siły apazycyi skancentravanyja ŭ stalicy – tam adbyvajecca bolšaść značnych padziejaŭ. Narešcie, adzinstva namenklatury vystupaje pieraškodaj da całkam niehvałtoŭnaj źmieny ŭłady. Usio heta ŭskładniaje zadaču tym, chto damahajecca pieramienaŭ.
Apazycyja zabłytałasia ŭ metach
Adnak i biełaruskaja apazycyja taksama zrabiła šerah arhanizacyjnych pamyłak, asabliva ŭ tydzień paśla vybaraŭ. Choć zychod vybaraŭ byŭ pradkazalny, pa abviaščeńni aficyjnych vynikaŭ lidery apazycyi zabłytalisia ŭ svaich metach. A.Kazulin i A.Milinkievič nazyvali prynamsi čatyry roznyja mety adnačasova: pieralik biuleteniaŭ, druhi tur, novyja vybary i stvareńnie alternatyŭnaha ŭradu. Dziŭna arhanizoŭvalisia i masavyja akcyi: taja, što adbyłasia 19 sakavika (vierahodna, najbolš šmatlikaja), skončyłasia prapanovaj pravieści hetkuju ž demanstracyju 20 sakavika, potym «dzień Ch» byŭ adkładzieny da 25 sakavika. Dvojčy adkładajučy «dzień Ch», lidery apazycyi vyjavili niaŭpeŭnienaść nakont mety akcyjaŭ pratestu. Nia dziva, što apošniaja demanstracyja – 25 sakavika – sabrała mienš udzielnikaŭ, čym papiarednija, choć ułada i paźbiahała adkryta ŭžyvać hvałt (maleńki «namiotavy haradok» źlikvidavali ŭnačy).
Ułada viedała, što joj pahražaje...
Aproč taho, ułada dobra padrychtavałasia jak z hledzišča kantrolu nad kanałami infarmacyi, hetak i razhortvańnia siłaŭ biaśpieki. Niekatoryja naziralniki adznačali, što apazycyja padčas vybarčaj kampanii vyjaviła značny tvorčy patencyjał. Ja ŭdakładniŭ by – u paraŭnańni z raniejšaj dziejnaściu apazycyi, ale nie ŭ absalutnym vymiareńni. A značyć, ułada dobra viedała, čaho čakać. Dziaržaŭnyja ŚMI pryviazali apazycyju da kantekstu «kalarovych revalucyjaŭ», asabliva da raskołaŭ pamiž ich liderami i nieefektyŭnaj palityki, i dosyć paśpiachova vyśmiejali jaje symbali – sini koler i džyns.
U ŚMI prajšła kampanija pa abvinavačańni apazycyi ŭ padrychtoŭcy da teraktaŭ, lidery apazycyi musili apraŭdvacca, tak što zdavałasia – jany ŭvohule ničoha nie źbirajucca rabić. Ułada, viedajučy, što papiarednija «kalarovyja revalucyi» adbyvalisia ŭ stalicach, pieradyślakavała ŭ Miensk siły biaśpieki. Ułada była padrychtavanaja nie dapuścić masavaha zboru ludziej na Kastryčnickaj płoščy, jakuju abrała apazycyja, i adrezała «namiotavy haradok» ad padtrymki zvonku.
... I nie prajaŭlała słabaści
Ułada pryviała ŭ hatoŭnaść šmatlikija siły biaśpieki, ale paŭstrymałasia ich zadziejničać, vierahodna, tamu, što čakała «kalarovaj revalucyi». Adzin ź jaje hałoŭnych elementaŭ – blakada ci zachop uradavych budynkaŭ, bo heta vyjaŭlaje biezdapamožnaść ułady, pakazvaje siłam biaśpieki, što ŭłada bolš nie kantraluje sytuacyju, a ŭładzie – što jana nia moža raźličvać na siły biaśpieki. Aproč taho, pasiŭnyja prychilniki apazycyi tady bolš nie bajacca dałučycca da aktyŭnaha pratestu. Biełaruskaja ŭłada nie prajaŭlała słabaści. Tamu sprobu A.Kazulina trapić na Ŭsiebiełaruski narodny schod i ačolenaje im šeście da specprymalnika na Akreścina spynili hetkimi hvałtoŭnymi zachadami.
Likvidacyja «namiotavaha haradka» najchutčej abumoŭlenaja tym, što ŭłada nia zdoleła b nie dapuścić jaho ŭmacavańnia, kali b demanstrantam dazvolili znoŭ sabracca na Kastryčnickaj płoščy.
A ci byŭ šaniec?
Stanovišča apazycyi ŭ paraŭnańni z uładaj niejak nahadvała hulca, jaki trymaje karty adkrytymi. Viadoma, kali karty sapraŭdy dobryja, jon usio roŭna vyjhraje. Ale mnie zdajecca, što apazycyja mieła na rukach u lepšym vypadku siarednieńkija karty. Kali b za biełaruskaj apazycyjaj stajała vyraznaja bolšaść nasielnictva, usie hetyja pamyłki nia mieli b nadta vialikaha značeńnia.
❏
Poŭny tekst analizu Niaryjusa Prakiavičusa i inšyja analityčnyja materyjały na temu sakavickich vybaraŭ i pratestaŭ 19–25 sakavika čytajcie ŭ krasavickim numary časopisu «ARCHE», što maje źjavicca ŭ prodažy ad 12 krasavika.
