U №4 haziety «Litaratura i mastactva» za 24 studzienia źjaviłasia publikacyja Siarhieja Haranina, namieśnika dyrektara Instytuta movy i litaratury NAN, pad nazvaj «Sučasnaje litaraturaznaŭstva: dyjahnaz i leki». Paśla znajomstva z artykułam prychodzicca kanstatavać, pad šmatabiacalnym zahałoŭkam schavalisia ahulnyja razvažańni pra sučasnuju ekałohiju dy zdarovy ład žyćcia, a zamiest lekaŭ byli prapanavanyja chiba što vitaminy. Miarkujcie sami.
Narakać na sučasnuju kulturna-infarmacyjnuju prastoru – usio roŭna, što raśpisvacca ŭ svajoj razhublenaści pierad abjektyŭnaj realnaściu. Čverć stahodździa minuła z kančatkovaha padzieńnia dyjalektyka-materyjalistyčnaha padychodu, a NAN, pavodle artykuła, usio jašče tolki źbirajecca «saryjentavacca ŭ pieramienlivym śviecie» šlacham źmienaŭ «unutranych faktaraŭ isnavańnia».
Što da ekałohii, to nie treba pierabolšvać. «Praha da lohkaha, śmiešnaha, da z vyhladu pryvabnaha, što nie patrabuje ni hłybokaj refleksii, ni rozdumaŭ i nie pakidaje ŭ dušy hłybokaha śledu» była ŭłaścivaja masam zaŭždy, i nizkija žanry zaŭsiody siarod sučaśnikaŭ byli bolš papularnyja, čym vysokija. Inšaja sprava, što ŭ historyi litaratury zastavałasia čaściej (znoŭ ža, nie zaŭždy) vysokaja litaratura, jakaja stvarałasia elitami dla elit. Tamu litaratura, jakaja «niby adychodzić na druhi płan razam z duchoŭnymi kaštoŭnaściami», nasamreč na pieršym nikoli i nie była. I śpiekulacyja faktami tolki pieraškadžaje pastavić paŭnavartasny dyjahnaz litaraturaznaŭstvu, stan jakoha i sapraŭdy moh by być lepšym.
Uvieś dyjahnaz, pradstaŭleny ŭ artykule, zvodzicca da nastupnych aśpiektaŭ.
Pa-pieršaje, aŭtara biantežyć adsutnaść peŭnaj linii partyi, jakaja vyznačała b «zvyšzadaču navukovaj tvorčaści». Praściej kažučy, idejny pluralizm, jaki niečakana zapanavaŭ u navucy hadoŭ dvaccać tamu, pavodle jakoha ŭžo niama dobrych i drennych piśmieńnikaŭ, pravilnaj ideałohii, a jość niekalki abhruntavanych mierkavańniaŭ, usio jašče padajecca aŭtaru aktualnaj prablemaj.
Pa-druhoje, niesumniennaj prablemaj ličyć aŭtar padzieńnie dyjalektyka-materyjalistyčnaj mietadałohii, zamieny jakoj tak i nie znajšłosia, u suviazi z čym, pa-treciaje, majem «para-litaraturaznaŭstva» i «navukapadobnaje vykładańnie», sutnaść jakoha prajaŭlajecca ŭ zapazyčvańni małazrazumiełaj terminałohii z sumiežnych navuk ci zamiežnych daśledavańniaŭ, što, pa-čaćviortaje, niepasredna źviazana z «farmalnaj rearhanizacyjaj fiłałahičnych ustanoŭ» albo adychodam ad «byłoha manalitu SP» roznych «sajuzaŭ, abjadnańniaŭ, hrupovak», administracyjnaje kiravańnie jakimi ciapier, na ŭsieahulny žal, niemahčymaje. I ŭ dadatak krajnimi akazvajucca sublitaraturnyja kamiercyjnyja vydańni kštałtu «sotni lepšych sačynieńniaŭ» ci «karotkich pierakazaŭ tvoraŭ», jakija pry narmalnym stanie litaraturaznaŭstva nie vartyja byli b navat zhadki ŭ takich surjoznych artykułach, jak artykuł Siarhieja Haranina.
Prablema, zdajecca, nie ŭ tym, što źjaŭlajecca niešta niapravilnaje (paralitaraturaznaŭstva) ci niepatrebnaje (karotkija pierakazy tvoraŭ), a ŭ tym, što nie źjaŭlajecca toje, što patrebna. I, jak słušna zaŭvažaje Siarhiej Haranin, «asablivaja rola tut naležyć teoryi litaratury». Dzie jaki-kolviek komleksny daviednik pa teoryi litaratury? Čamu dahetul niama antałohii ajčynnaj i zamiežnaj teoryi litaratury? Dzie historyja ajčynnaha litaraturaznaŭstva? Usio heta tak ci inakš raspracoŭvajecca va ŭniviersitetach asobnymi vykładčykami (naprykład, «Paetyčny słoŭnik» i «Teoryja litaratury ŭ terminach» prafiesara Viačasłava Rahojšy). Adnak kali ŭniviersitety ŭłasnymi siłami raspracoŭvajuć dapamožniki dla studentaŭ pa teoryi litaratury, to antałohijaj zaniacca moža tolki vialiki kalektyŭ prafiesijanałaŭ, aŭtarytet jakich pryznany va ŭsioj krainie…
A što ź lekami? A lekaŭ i niama. Aŭtar prosta pieraličvaje napramki, jakimi zajmajecca Instytut.
Siarod inšaha, Instytut zajmajecca raspracoŭkaj «sistemna-modulnych asnoŭ i idejna-estetyčnaj śpiecyfiki nacyjanalnych typaŭ mientalnaści jak viadučych duchoŭna-sacyjalnych fienomienaŭ u biełaruskaj i jeŭrapiejskich litaraturach».
U dyjahnazie aŭtar upikaŭ «paralitaraturaznaŭcaŭ» tym, što jany ŭžyvajuć mała kamu zrazumiełuju terminałohiju. Treba mierkavać, što sam jon vystupaje na baku navukovaj dakładnaści i prazrystaści i ŭ stanie patłumačyć, što ŭjaŭlajuć saboj sistemna-modulnyja asnovy typaŭ mientalnaści, jakim čynam mientalnaść źjaŭlajecca viadučym duchoŭna-sacyjalnym fienomienam u litaratury i ŭ paraŭnańni z čym jana źjaŭlajecca mienavita viadučym fienomienam u litaratury. U svaju čarhu, kalektyŭnaje daśledavańnie «Biełaruskaje tearetyčnaje litaraturaznaŭstva ŭ dyjałohu kultur» maje na mecie raspracoŭku «cełasnaj tearetyčnaj kancepcyi ab zakanamiernaściach i źmiastoŭnych suviaziach sacyjalna značnych padziej, źjaŭ i faktaŭ, aktualizavanych u biełaruskim litaraturnym pracesie». Naprošvajecca pytańnie, pavodle jakich kryteryjaŭ budzie vyznačacca sacyjalnaja značnaść padziej i aktualizacyja ich u litaraturnym pracesie. Nie mienšuju cikavaść vyklikaje i cełasnaja kancepcyja pra zakanamiernaści i źmiastoŭnyja suviazi. Što praŭda, zastajecca nie da kanca zrazumiełym, suviazi čaho z čym buduć daśledavany.
Ščyra spadziajusia, što sami pradstaŭlenyja daśledavańni nie majuć ničoha supolnaha sa sposabam ich pradstaŭleńnia i pradstaŭlenyja tut aściarohi byli pierabolšanyja. Choć niekatoryja kalektyŭnyja pracy, vykananyja Instytutam, nie dajuć ćviordaj upeŭnienaści ŭ hetym. Dastatkova pryhadać knihu «Sučasnaja litaratura: kaardynaty idejna-mastackaha pošuku», vydadzienuju ŭ 2008 hodzie. Kab nie asabliva adchilacca ad temy, ale abhruntavać pryviadzieńnie hetaj pracy ŭ dadzienym kantekście, padam tolki dva skazy, jakimi raspačynajecca pieršy raździeł: «Na sumiežžy XX—XXI stahodździaŭ kaardynaty mastackich pošukaŭ u biełaruskaj paezii vyłučajucca šyrynioj tematyčnych absiahaŭ, žanrava-stylavoj i rytmika-intanacyjnaj raznastajnaściu, što dazvalaje zasiarodzić uvahu na dźviuch asnoŭnych madelach harmanična-kantrastnaha adlustravańnia realnaści. U adnoj ź ich pieravaha addajecca harmaničnamu suładździu dumak i pačućciaŭ, u druhoj – pieravažajuć kantrasna-vobraznyja malunki navakolnaha śvietu, dramatyzm i trahiedyjnaść žyćciovych stasunkaŭ».
Jakim čynam rytmika-intanacyjnaja raznastajnaść (farmalny bok), niachaj i siarod inšych, moža dazvolić mierkavać pra madeli adlustravańnia realnaści (źmiastoŭny bok)?
Ciažka nie źviarnuć uvahu i na toje, što sam artykuł vykanany ŭ duchu savieckaha vykryvalnictva: nijakich dakładnych prykładaŭ nie pryvodzicca, ale ŭsie dakładna viedajuć, što aŭtar mieŭ na ŭvazie.
U savieckija časy taki «razhrom» mieŭ by peŭnyja nastupstvy dla «litarataraŭ» (darečy, litaratar – heta piśmieńnik, a nie litaraturaznaŭca, adnak drobnyja prydzirki pakiniem). U naš čas publikacyja zastałasia niezaŭvažanaj.
U niekatoraj stupieni tamu, što praktyka zdarovaj publičnaj litaraturnaj palemiki ŭ nas adsutničaje, a taksama z pryčyny nievyraznaści samoj publikacyi. A pytańnie dyjahnazu i lekaŭ dla sučasnaha litaraturaznaŭstva zastajecca adkrytym.
