Ciažka było ŭjavić sabie bolš nienavisnaha palityka ŭ Polščy, čym hienerał Vojciech Jaruzelski ŭ 1982 hodzie — u tym časie pieršy sakratar Polskaj abjadnanaj rabočaj partyi, premjer-ministar i ministar abarony — jaki 13 śniežnia 1981 uvioŭ u krainie vajennaje stanovišča.
AFP
1982-hi byŭ, badaj, samym panurym hodam u historyi polskaha «sacyjalizmu z čałaviečym abliččam». Na vulicach haradoŭ stajali tanki i BTR-y, naviny ŭ telebačańni čytali dyktary ŭ vajskovych uniformach, sam hienerał Jaruzelski milhaŭ u televizary ŭ čornych akularach — nu, rychtyk jak hienerał-zavadatar chunty ŭ niejkaj Balivii abo Salvadory.
Mnie pryhadvajecca papularny ryfmavany lozunh siarod polskaj studenckaj moładzi taho času: «Orła wrona nie pokona» (arła varona nie pieramoža). Aroł, viadoma ž, byŭ symbalem niezaležnickich pamknieńniaŭ polskaha narodu, prydušanaha apošnija 200 hadoŭ rasiejskaj hiehiemonijaj — caryzmam u XIX stahodździ i balšavizmam u XX. A varona — heta byŭ sam hienerał Jaruzelski, «prysłužnik Maskvy» i śmiešny kamunistyčny dyktatar u ciomnych akularach, jaki stajaŭ na čale Vajskovaj rady nacyjanalnaha vyratavańnia (jakaja ŭ polskaj movie mieła abrevijaturu, nomen omen, WRON — Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego). Da taho ž, pavodle čutki, jakaja małankava razyšłasia ŭ narodzie, prodki Vojciecha Jaruzelskaha byli šlachtaj ź hierbam pad nazvaj Ślepowron, to bok «ślapy krumkač». Byvajuć ža takija niečakanyja supadzieńni ŭ historyi…
Niejak tady nichto z nas, studentaŭ, nia dumaŭ, jakim ža čynam patomak šlachieckaha rodu moh dajści da viaršyniaŭ palityčnaj i vajskovaj karjery ŭ kamunistyčnaj systemie. I nichto z nas nia viedaŭ, što hienerał Jaruzelski nosić ciomnyja akulary nie tamu, što jamu zachaciełasia być padobnym na hienerała Aŭhusta Pinačeta, a tamu, što jon tryvała paškodziŭ sabie zrok — zachvareŭ nievylečna na hetak zvanuju «śniežnuju ślepatu» — kali trapiŭ u ruki balšavikoŭ u 1941 hodzie i byŭ vymušany siekčy tajhu na Ałtai.
Vojciech Jaruzelski, jaki pamior 25 traŭnia na 91-m hodzie žyćcia, — nieadnaznačnaja postać u najnoŭšaj polskaj historyi.
Navat jahonyja palityčnyja apanenty, jakich jon źniavoliŭ paśla ŭviadzieńnia vajennaha stanovišča, pryznajuć, što heta byŭ nia tolki kamunistyčny dyktatar, ale i palityk vialikaha farmatu, jaki ažyćciaviŭ u Polščy uzorny i biaskroŭny pierachod ad kamunistyčnaj systemy da demakratyi. Niekalki dziasiatkaŭ zabitych u sutyčkach pratestoŭcaŭ ź milicyjaj padčas vajennaha stanovišča — heta, jak ciapier padkreślivaje šmat chto z polskich kamentataraŭ, nieparaŭnalnaja cana z toj, jakuju siońnia płaciać ukraincy za sprobu reformy svajoj palityčnaj systemy.
Polskija historyki, mabyć, nikoli nia pryjduć da adnaznačnaj vysnovy nakont taho, ci faktyčna treba było hienerału Jaruzelskamu ŭvodzić vajennaje stanovišča i zabaraniać «Salidarnaść», ci možna było abyścisia i biaz hetaha.
Pakul što nie isnuje pierakanaŭčych dokazaŭ, što Maskva była hatovaja ŭ 1981 hodzie pravieści vajskovuju intervencyju ŭ Polšču, kab zadušyć «Salidarnaść». Šmat chto, adnak, ličyć, što saviety mahli heta zrabić, i što Jaruzelski, vyvieŭšy svaich sałdataŭ na vulicy, paźbieh hetaj intervencyi i nacyjanalnaj trahiedyi. Bo nichto ŭ Polščy nie sumniajecca, što kali b saviety ŭvajšli ŭ Polšču ŭ 1981-m abo 1982-m, pačałasia b uzbrojenaja baraćba i kraina była b zalitaja kryvioju…
Inšyja kažuć, što navat biez pahrozy savieckaj intervencyi ŭ pačatku 1980-ch sytuacyja ŭ Polščy niaŭchilna išła ŭ bok «ukrainskaha Majdanu»,
i što Jaruzelski, uvioŭšy vajennaje stanovišča, adabraŭ u radykałaŭ u partyjnym kiraŭnictvie mahčymaść kryvavaj raspravy z apanentami z «Salidarnaści» na vulicy, to bok, Jaruzelski nasamreč uratavaŭ Lechu Vałensu i jahonym paplečnikam žyćcio, izalavaŭšy ich u miescach adasableńnia.
A inšyja kažuć, što ŭsio toje dziesiacihodździe — to bok 1980-ja — heta byŭ zmarnavany dla Polščy čas, jaki nie dazvoliŭ krainie pajści na šlachu pastupovych reformaŭ sacyjalistyčnaj ekanomiki, jak heta adbyvałasia, naprykład, u Vuhorščynie…
Pavodle aŭtarytetnaha apytańnia, praviedzienaha ŭ Polščy ŭ 2001 hodzie, 51% palakaŭ ličyŭ, što ŭviadzieńnie vajennaha stanovišča Jaruzelskim było pravilnym krokam; u 2011 hodzie hetaje rašeńnie ŭchvalali 44% apytanych. Sam hienerał Jaruzelski pa-roznamu tłumačyŭ vajennaje stanovišča — raz apraŭdvaŭ jaho pahrozaj savieckaha vajskovaha ŭvarvańnia i ahresiŭnaściu «Salidarnaści», inšym razam pahrozaj spynieńnia pastavak enerhanośbitaŭ z SSSR i kalapsam polskaj ekanomiki.
Kali paśla zakančeńnia jahonaj palityčnaj karjery žurnalisty pytalisia ŭ jaho, čamu ŭ 1947 hodzie jon, vajskoviec sa šlachieckaha rodu, ustupiŭ u kamunistyčnuju partyju, Jaruzelski adkazaŭ, što ličyŭ sacyjalizm «dobraj rečču» i što ŭ tahačasnaj palityčnaj rečaisnaści adzinym šancam zachavać polskuju dziaržaŭnaść jon bačyŭ palityka-ekanamičny sajuz z Maskvoju.
«Hienerał Jaruzelski byŭ trahičnaj postaćciu. U svaim žyćci jon moh vybirać tolki mienšaje zło», — skazała prafesar Jadviha Staniškis, viadomy polski sacyjolah, paśla śmierci Vojcecha Jaruzelskaha.
Inšy polski sacyjolah, prafesar Januš Čapinski, vykazaŭsia pra Jaruzelskaha nastupnym čynam:
«Adnosiny da Jaruzelskaha nia buduć tak adnaznačna admoŭnymi, jak da hienerała Aŭhusta Pinačeta. Heta inšy farmat čałavieka. Jon nie zabivaŭ ludziej tolki tamu, što bajaŭsia apazycyi. Jon sprabavaŭ vyrašyć hetaje pytańnie ŭ biełych palčatkach, praz adasableńnie. Achviary, zrazumieła, byli, ale heta nie byli achviary, jakija jon sabie zaplanavaŭ, uvodziačy vajennaje stanovišča».
I ŭsio ž pad samy kaniec palityčnaj karjery, jak zdajecca, u hienerała Jaruzelskaha źjaviłasia mahčymaść vybirać nia tolki pamiž roznymi stupieniami zła, ale i pamiž złom i dabrom. I jon hetaj mahčymaściu skarystaŭsia.
U 1989 hodzie Jaruzelski pahadziŭsia na pieramovy z apazycyjaj, viadomyja ŭ najnoŭšaj historyi Siaredniaj Eŭropy jak pieramovy za «kruhłym stałom». Hetaja padzieja daviała da pieršych u sacyjalistyčnym lahiery častkova demakratyčnych vybaraŭ i da demantažu kamunistyčnaha ładu ŭ Polščy. Jaruzelski, kab pravieści hety demantaž da kanca, pahadziŭsia stać apošnim prezydentam Narodnaj Polščy i pieršym prezydentam III Rečy Paspalitaj, to bok, vykanaŭ rolu i dałakopa, i pavituchi. A potym, u śniežni 1990 hodu, syšoŭ u cień.
Jamu było nakanavana pražyć jašče amal čverć stahodździa paśla svajho palityčnaha sychodu. Niahledziačy na toje, što ŭ dačynieńni da jaho ŭ demakratyčnaj Polščy byli adkrytyja sudovyja spravy i šmat chto publična hańbiŭ jahonuju asobu, Jaruzelski nikoli publična nie paškadavaŭ svajho rašeńnia «kinuć» sacyjalizm dziela demakratyi. Heta, što ni kažy, prykmieta palityka vialikaha farmatu. Navat kali ŭ hetym farmacie znajšłosia miesca i na ciomnyja dy strašnavatyja zakutki..
