Aleh Łysiuk, jaki adsudziŭ u «Jeŭraoptu» Br 18 miljonaŭ, raspavioŭ, jak praź dziaŭčynu pryjšoŭ da biełaruskaści.
«Čamu nie adstajać svaje pravy?»
Aleh adpracavaŭ kamplektavalnikam pa kantrakcie ŭ «Jeŭraopcie» hod, a potym zvolniŭsia. Pavodle zakonu, jamu musili b u toj ža dzień vypłacić zarobak.
Adnak, zrabili heta tolki praź miesiac. Tady chłopiec pastanaviŭ: čamu nie pazmahacca za svaje pravy i nie spahnać z handlovaj sietki kampiensacyju?
I dałasia hetaja baraćba studentu-zavočniku jurydyčnaha fakultetu Baranavickaha dziaržaŭnaha ŭniviersitetu nie prosta. Zmahacca daviałosia nie tolki z handlovaj sietkaj, ale i ź blizkimi.
Usie adhavorvali iści ŭ sud
«Spačatku ŭsie adhavorvali padavać u sud. Paśla adhavorvali abaraniacca pa-biełarusku. Nichto nie vieryŭ, što ja zmahu vyjhrać. Adnak vyrašyŭ pasprabavać. Atrymajecca ci nie – u lubym vypadku budzie praktyka. Składanaści źjavilisia adrazu. Ź jurydyčnaj terminałohijaj na biełaruskaj movie sutykacca nie davodziłasia. Praŭda, znajšoŭ anhła-biełaruska-rasiejski jurydyčny słoŭnik, jaki mnie vielmi dapamoh. Składana było i psichałahična. Pieršy sud. Jak siabie pavodzić, jak dakazać svaju pazicyju?»
Sud byŭ ź dźviuch častak. Spačatku papiaredniaje słuchańnie, a potym sudovy razhlad. Na pačatku Aleh zajaŭlaŭ chadajnictva, kab praces viali na biełaruskaj movie. Sudździa admoviła, bo adkazčyk byŭ suprać: nie vałodaje movaj.
«Ale ja davaŭ tłumačeńni pa-biełarusku. Ich zapisvali na movie. Darečy, kali sudździa ŭbačyła, što pazoŭ na biełaruskaj movie, spytała, ci vałodaju ja rasiejskaju. Zhodna z zakanadaŭstvam, kali nie vałodaješ, musiać dać pierakładčyka. Ale ja ad jaho admoviŭsia».
U vyniku – pieramoha. Advajavanyja Br 18 miljonaŭ Aleh pakul nie rastraciŭ: «Pakinuŭ, niachaj buduć. Nie takija i vialikija hrošy, ale ŭsio ž pieramoha».
Kab spadabacca dziaŭčynie, zahavaryŭ pa-biełarusku
Praha da biełaruskaści pračnułasia ŭ Alehu dva hady tamu na viasielli ŭ stryječnaj siastry. Ładzili jaho ŭ Zelvie na Haradzienščynie.
«Hala, maja siastra, maje fiłałahičnuju adukacyju. Jejny muž razmaŭlaje pa-biełarusku. I kali ja paznajomiŭsia na viasielli ź ichnymi biełaruskamoŭnymi siabrami, mianie jany vielmi ŭrazili. Jašče kali vučyŭsia ŭ škole, było žadańnie razmaŭlać pa-biełarusku, ale nie moh. Dyk voś – na tym viasielli byli taksama hości z Ukrainy. Mnie spadabałasia adna ŭkrainka. Jana ź siabroŭkami zaprasiła mianie i siastru da siabie dy zapytała: «U vas takaja cudoŭnaja mova, čamu ž vy na joj nie razmaŭlajecie?», — pryhadaŭ chłopiec.
Paśla Aleh pryniaŭ ćviordaje rašeńnie havaryć vyklučna pa-biełarusku. I praz hod jechaŭ u hości da dziaŭčyny, užo dobra avałodaŭšy rodnaju movaju.
Vykładčyki va ŭniviersitecie padtrymali movu
Sioleta, na apošnim kursie navučańnia, student jurfaku vyrašyŭ, što zdavać dziaržaŭny ispyt i abaraniać dypłom jon budzie pa-biełarusku.
«Rychtavacca da ispytu akazałasia ŭ try razy ciažej, čym da suda. Ahulnaja teoryja prava, hramadzianskaje prava, haspadarčaje prava: ahułam 90 pytańniaŭ. Try dni ich pierakładaŭ. Niekatorych terminaŭ nie było. U apošni momant chacieŭ usio kinuć, ale luboŭ da movy pieramahła. Dy i nie zdaŭ by ja ispyt pa-rasiejsku. Kali na adnoj movie vučyš, to jak na inšaj zdavać? Kamisija va ŭniviersitecie na ispycie była vielmi ździŭlenaja. Ale ŭspryniali moj adkaz na movie vielmi dobra, kazali, što małajčyna. Navat pytańni pa-biełarusku zadavali. Atrymaŭ 8 bałaŭ».
Kali chłopiec zapytaŭsia ŭ staršyni kamisii, jak časta studenty adkazvajuć pa-biełarusku, akazałasia, što Aleh druhi za 10 hadoŭ.
Abaraniŭ dypłom maładzion taksama pa-biełarusku – i atrymaŭ taksama 8 bałaŭ. Pisać dypłomnuju pracu taksama raźličvaŭ na rodnaj movie, ale navukovy kiraŭnik admoviłasia – nie viedaje movu na takim uzroŭni, kab kiravać dypłomnaj pracaj.
Kali ŭ Aleha zapytalisia padčas abarony, čamu dypłom napisany na rasiejskaj movie, a jon abaraniaŭsia na biełaruskaj, chłopiec adkazaŭ: tamu, što zakanadaŭstva na biełaruskaj movie nie isnuje.
«Ja chaču, kab niešta źmianiłasia, – tłumačyć Aleh. – Dziaržaŭnyja movy dźvie, a ŭ aktyŭnym karystańni tolki adna. Ciažka, viadoma, adnak pieršy krok – heta ŭžo daroha».
U sudzie zamiežnik maje bolš pravoŭ, čym biełarus
Jak patłumačyŭ pravaabaronca Valancin Stefanovič, pavodle zakanadaŭstva, sudovy praces moža vieścisia jak na rasiejskaj, tak i na biełaruskaj movie.Pryčym, kali ŭdzielnik pracesu zajaŭlaje, što nie razumieje movy, jamu musiać dać pierakładčyka. Jon maje prava znajomicca z materyjałami spravy na rodnaj movie, a taksama atrymlivać dakumienty pa-biełarusku.
«Zvyčajna na chadajnictva, kab sudovy praces išoŭ pa-biełarusku, sudździa adkazvaje, što ŭ nas dźvie dziaržaŭnyja movy, – raspavioŭ Valancin Stefanovič. – Tearetyčna, sudździ ciapier paprostu nie majuć mahčymaści vieści sud pa-biełarusku. Niama kodeksaŭ, aficyjna pierakładzienych na biełaruskuju movu. A nieaficyjnymi pierakładami sudździa karystacca nie budzie».
Pravaabaronca pryhadaŭ vypadak sa skulptaram Henikam Łojkam. Kali na adnym z sudovych pasiedžańniaŭ jon zajaviŭ, što nie razumieje rasiejskuju movu, i paprasiŭ dać pierakładčyka, sudździa Alena Siamak admoviła. I patłumačyła: raz Łojka žychar krainy, u jakoj dźvie dziaržaŭnyja movy, to jon musić viedać i rasiejskuju.
«Ale heta nie ŭ kampietencyi suda, vyznačać, viedaje ci nie viedaje čałaviek movu, – zaŭvažyŭ pravaabaronca. – Kali b Łojka razmaŭlaŭ pa-armiansku, jon by mieŭ pierakładčyka. Atrymlivajecca, u Biełarusi bolš pravoŭ maje toj, chto karystajecca zamiežnaj movaju. Zakon ab dźviuch dziaržaŭnych movach prosta nie adpaviadaje patrabavańniam Kanstytucyi. Adziny abaviazak dziaržaŭnych słužačych — davać piśmovy adkaz na zvarot na movie zvarotu. Tearetyčna, dziaržava harantuje mahčymaść svabodna karystacca dźviuma movami va ŭsich śfierach. Ale na praktycy my bačym zusim inšaje».
Jak adznačyŭ Valancin Stefanovič, časta dziaržaŭnyja słužačyja sami vybirajuć, na jakoj movie razmaŭlać. Tym časam hetaje prava naležyć čałavieku, jaki da ich źviartajecca pa niejkaj patrebie.
«Nasamreč, u Biełarusi adna dziaržaŭnaja mova. Kali na joj nie vydajucca zakony, kali jana nie ŭžyvajecca ni ŭ sudach, ni ŭ vojsku, ni ŭ śledstvach, ni ŭ inšych śfierach — adčuvańnie, što pa-biełarusku tolki tapanimika i prypynki ŭ mietro. Situacyja katastrafičnaja. I našamu hramadstvu treba prykładać jak maha bolš namahańniaŭ, kab biełaruskaja mova stała sapraŭdy dziaržaŭnaju», — raić pravaabaronca.
