Dziŭnaja sytuacyja nazirajecca ŭ Biełarusi ŭ halinie manumentalnaj prapahandy. Z adnaho boku, paŭsiul na pastamentach — pomniki Leninu dy jahonym paplečnikam, z druhoha — kniaziam VKŁ.
Tolki za apošni čas ŭstalavanyja pomniki Ŭsiasłavu Čaradzieju ŭ Połacku i Alhierdu ŭ Viciebsku. Planujecca hetkim ža čynam ušanavać Hiedymina ŭ Lidzie i Mindaŭha ŭ Navahradku. Dziela čaho hetyja histaryčnyja postaci patrebnyja siońniašniaj uładzie? Hościem pieradačy — doktar histaryčnych navuk Aleś Kraŭcevič.
— Aleś, my z vami ŭ «Volnaj studyi» nadnarazova havaryli pra toje, što siońniašniaja biełaruskaja ŭłada admoviłasia ad histaryčnaj spadčyny VKŁ. Vidać, dla vas było niečakanaściu ŭstalavańnie pomnika Alhierdu ŭ Viciebsku?
— Tak, było niečakanaściu, choć hetaja niečakanaść była pradbačanaja peŭnymi momantami. Nielha skazać, što ŭsia ŭładnaja častka biełaruskaha čynoŭnictva admoviłasia ad siaredniaviečnaj historyi, ad VKŁ. Usio ž jość u Biełarusi patryjoty i siarod čynoŭnictva, jany ŭśviedamlajuć kaštoŭnaść biełaruskaj historyi. Prykładam, były ministar kultury Pavał Łatuška. Zhadajma pieradhistoryju — u Viciebsku niekalki hadoŭ stajaŭ padrychtavany pjedestał, ale byli siły, jakija supraciŭlalisia, i siarod hetych siłaŭ — Pravasłaŭnaja carkva. Dy i prarasiejskich čynoŭnikaŭ u nas šmat, choć jany nie afišujucca. Ichny pryncyp uździejańnia na ludziej vypracavany praktykaj kamunistyčnaj partyi — adsiakajecca ŭsio, što maje ŭpłyŭ na masavuju śviadomaść. Nielha mieć mastackich filmaŭ pa-biełarusku, nielha mieć biełaruskaj historyi, nielha mieć biełaruskaj architektury. I ŭ Viciebsku byŭ vybar — ci buryć pjedestał, ci stavić pomnik. Pieramoh zdarovy sens — pastavili pomnik. Nielha historyju pačynać ad 1917-ha, a potym ad 1944 hodu. Heta nonsens. Ludzi šukajuć svaje karani. I takaja asoba jak Alhierd moža stać dla Viciebsku sapraŭdy brendavaj fihuraj.
— Užo šmat hadoŭ havorycca pra toje, što ŭ Lidzie varta ŭstalavać pomnik Hiedyminu, a ŭ Navahradku — Mindaŭhu. Što lahična — tam bolš-mienš zachavalisia zamki. Ale pomniki kniaziam paŭstajuć najpierš na ŭschodzie — Alhierdu ŭ Viciebsku, Usiasłavu Čaradzieju — u Połacku. Čamu tak?
— Mnie zdajecca, heta źviazana z elektaralnymi asablivaściami rehijonaŭ. Lida i Navahradak — heta Haradzienščyna, dzie najmienš hałasujuć za Łukašenku. I tamu hety rehijon najbolš pilnavany idealahična. Vielmi dobry prykład — ciapierašni mienski načalnik Šapira. Jon zrabiŭ karjeru ŭ Horadni, vyhnaŭšy niekalki navukoŭcaŭ-historykaŭ z Haradzienskaha ŭniversytetu, pryčym absalutna ni za što. Pakazaŭšy siabie viernym cerberam, jaki trymaje ŭsich pad kantrolem, jon i atrymaŭ pryznačeńnie ŭ Miensk. Mnie zdajecca, heta jakraz pryčyna — pavyšany idealahičny kantrol nad zachodniaj častkaj Biełarusi.
— A mnie zdajecca, što pomniki staražytnym kniaziam na ŭschodzie — heta sproba niejak zaścierahčysia ad biełaruskaj «Navarosii».
— Heta sprečnaje mierkavańnie, bo «Navarosija», maju na ŭvazie daniecki i łuhanski separatyzm, uźnikła paŭhodu tamu. A pomniki ŭ nas na ŭschodzie staviacca ŭžo kala dziesiacihodździa. Heta pa-pieršaje. Pa-druhoje, ja nia vieru ŭ toje, što naša palityčnaja elita buduje takuju doŭhaterminovuju stratehiju. My ŭsie viedajem — biełaruskaja ŭłada reahuje na biahučuju sytuacyju, jaje kłopat — aby ŭtrymacca.
— Vy kazali pra ŭpłyŭ na masavuju śviadomaść. A chiba pomniki vykonvajuć takuju funkcyju? Vuń Leniny paŭsiul stajać, na ich užo daŭno nichto nie zvažaje.
— Nie, pomniki ŭsio ž upłyvajuć na masavuju śviadomaść, bo jany prysutničajuć vizualna ŭ klučavych punktach haradoŭ. Ludzi chodziać, bačać, cikaviacca. U luby momant hetyja pomniki možna ŭklučyć u aktyŭny kulturny zvarot — sabrać tam śviata, pravieści ŭšanavańnie hetaj asoby. Tamu suprać pomnikaŭ i idzie takaja baraćba biełaruskaha prarasiejskaha lahieru.
— Alhierd trojčy chadziŭ na Maskvu, i hetyja pachody pa-roznamu aceńvajucca. Skažam, Mikoła Jermałovič ličyŭ ich niaŭdałymi, a Volha Ipatava, aŭtarka ramanu «Alhierdava dzida», naadvarot, paśpiachovymi. Dzie tut racyja?
— Viadoma ž, heta byli paśpiachovyja pachody. Ich zadača była — strymać Maskvu, trochi abnizić jaje honar. Alhierd vykarystaŭ spryjalnyja momanty, najpierš toj, što tady jašče byŭ niepaŭnaletnim kniaź Dźmitry Danski. Pachody na Maskvu — prajava vialikadziaržaŭnickaj palityki Alhierda. Heta była demanstracyja taho, što VKŁ nastolki mocnaje, što maje siły strymlivać takoha supiernika, jak Maskva. Nie było havorki, kab źniščyć Maskoŭskaje kniastva, meta była — asłabić. Niščyłasia terytoryja, prynižaŭsia kniaź maskoŭski, jaki nia moh vystupić u pole bicca, vymušany byŭ siadzieć u abłozie. Nijakim čynam my nia možam ličyć hetyja pachody niaŭdałymi. Naadvarot, jany byli vielmi ŭdałymi. I Alhierd, pieršy siarod Hiedyminavičaŭ, vystupiŭ z prahramaj adnosna ziemlaŭ uschodniesłavianskich. U 1358 hodzie ŭ pierapiscy z hiermanskim imperataram jon zajaviŭ, što ŭsia Ruś pavinna naležać Litvie.
— Alhierd u Viciebsku paŭstaŭ na vulicy Suvorava. Ci pomniki takoha kštałtu vymahajuć niejkaha asiarodździa pad siabie?
— Abaviazkova. Uvohule ja liču tak: Biełaruś stanie samastojnaj dziaržavaj, kali ŭ nas źniknuć pomniki Leninu, vulicy Suvorava i h.d. Heta budzie znak, što my stanovimsia narmalnaj krainaj. Hladzicie — va Ŭkrainie amal źnikli pomniki Leninu, za adzin miesiac! Heta pavarot, šlach da narmalnaj eŭrapiejskaj krainy. Heta absurd, što ŭ Viciebsku dziesiać vulicaŭ imia Krupskaj. Ja prychilnik taho, što my pavinny viartacca i da spradviečnych nazvaŭ haradoŭ, tych, jakija byli da rasiejcaŭ. Toj samy Miensk treba viarnuć najpierš. I heta taksama budzie znakavaja prajava, kali spradviečnyja nazvy, jakija farmavalisia stahodździami, buduć viernutyja. Tolki tady Biełaruś pazbavicca asymilacyjnych upłyvaŭ z uschodu.
— Alhierd i Usiasłaŭ Čaradziej užo stajać. Prypuścim, źjaviacca Hiedymin i Mindaŭh. Ci pavinna być im niejkaje padmacavańnie — u toj ža adukacyi?
— Tak, usio pavinna być abaviazkova ŭzajemaźviazana. Jość asoba ŭ padručniku — vučniaŭ pryvodziać da pomnika hetaj asobie. Pryhadaju 1990-ja hady — ja razmaŭlaŭ ź dziećmi ŭ Navahradku — usie viedali historyju Mindaŭha. Było vielmi cikava słuchać. Heta nazyvajecca — systemnaść histaryčnaj aśviety hramadztva, jana składajecca ź niekalkich stupieniaŭ. Sami pa sabie pomniki buduć mieć pasyŭny efekt, słaba ŭpłyvać na masavuju śviadomaść. Ale havorka pra toje, što ich možna aktyvizavać. Naprykład, zładzić śviata haradzkich muroŭ u Viciebsku. Bo ŭpieršyniu Alhierd, a dakładniej, jaho žonka kniahinia Ulana ŭ 1351 hodzie abniesła Viciebsk muravanymi ścienami, i horad staŭ abaronieny.
— Dva tydni zastałosia da jubileju Bitvy pad Voršaj. Vypusk Dziaržbankam pamiatnaj manety — heta ŭsio, što zrabiła dziaržava da hetych uhodak. Čamu tut nazirajecca takaja strymanaść?
— Nia treba zabyvać: biełaruski režym — prarasiejski. A dla rasiejcaŭ Aršanskaja bitva, postać Astroskaha — jak čyrvonaja anuča dla byka. U Rasiei ŭ 2009 hodzie navat vydali knižku z abviaržeńniem vynikaŭ Aršanskaj bitvy. Tam śćviardžajecca, što rasiejskich vojskaŭ było ŭ dva razy mienš, čym našych. Tamu, naturalna, naš režym nie vynosić hetaje pytańnie na paradak dnia. Ale sioleta va ŭsim hetym moža być vielmi cikavy niuans. Aršanskaja bitva — heta biełaruska-ukrainskaje braterstva pa zbroi. Heta moža być mižnacyjanalnaje biełaruska-ukrainskaje śviata.
— Vykładańnie historyi Biełarusi pa-rasiejsku, skaračeńnie navučalnych prahramaŭ pa biełaruskaj litaratury, źniščeńnie movy — heta ŭsio vyhladaje ŭ śviatle pošnich padziejaŭ jak dziejańni samahubcy. Ci zdolnaja biełaruskaja ŭłada adumacca i nia siekčy suk, na jakim siadzić?
— Mnie ciažka skazać, jak budzie dziejničać ułada. Ja pierakanany ŭ tym, što kali budzie vyhodna, to my budziem vučyć kitajskuju historyju i nazyvać siabie paddanymi Padniabiesnaj. Hetaj uładzie ŭ pryncypie naplavać na nacyju, na narod, na kulturna-nacyjanalnyja kaštoŭnaści. Moža, zrazumiejuć narešcie na prykładzie z Ukrainaj, čym heta moža zakončycca. Moža, vykładańnie historyi pa-rasiejsku, skaračeńnie litaratury spyniacca. Z druhoha boku, toje, što ŭłada sprabuje prycisnuć historykaŭ, litarataraŭ, śviedčyć pra adno: my, historyki i litaratary, ujaŭlajem ź siabie siłu, jakaja maje ŭpłyŭ na hramadztva, prynamsi, na elitu biełaruskaha hramadztva.
