Da 17 vieraśnia my pavinny stavicca, jak litoŭcy da pytańnia Vilni: «saviecki režym asudžajem, ale rašeńnie Stalina addać Vilniu Litvie — pravilnaje i nieparušnaje».
Lubuju dyskusiju pra 17 vieraśnia 1939 hodu vielmi lohka spynić adnym pytańniem: «Vy suprać taho, što terytoryja Biełarusi pavialičyłasia ŭ dva razy?» I vašamu apanentu zastaniecca tolki razhublena adkazvać: «Ja nia suprać, ale…»
Paradoks i horkaja ironija historyi ŭ tym, što ŭ vyniku vyraznaj niespraviadlivaści (napadu na Polšču z dvuch bakoŭ — Hiermanii i SSSR) adnaviłasia histaryčnaja spraviadlivaść — viartańnie Biełarusi biełaruskich etničnych ziemlaŭ.
Z punktu hledžańnia biełaruskaj dziaržaŭnaści, biełaruskich historykaŭ, biełaruskich nacyjanalistaŭ padziei 17 vieraśnia abjadnali asnoŭnyja ziemli etničnaj biełaruskaj terytoryi, dali patencyjalnuju mahčymaść biełaruskamu narodu raźvivacca ŭ składzie adnoj dziaržavy.
Ci fakt toje, što na terytoryju Zachodniaj Biełarusi razam z Savietami ŭ 1939-m pryjšli vysyłki ŭ Sybir, kałhasy, represii? Što savieckaja realnaść była našmat bolš zmročnaj, žabrackaj, biaspraŭnaj, čym polskaja? Tak, heta fakt, i pra jaho treba hučna kazać, i hetaha nia lubić rabić siońniašniaje prasavieckaje kiraŭnictva Biełarusi.
Ale fakt i toje, što tahačasnaja Polšča nie była, miakka kažučy, sacyjalnym i nacyjanalnym rajem dla biełarusaŭ, asabliva dla tych, chto aktyŭna vyjaŭlaŭ siabie mienavita biełarusam. Fakt i toje, što
nijakaj nacyjanalnaj perspektyvy i budučyni dla biełarusaŭ jak nacyi ŭ Polščy nie było — nie było nijakaj «respubliki», navat farmalnaj aŭtanomii, pravodziłasia zaciataja palanizacyja, zakryvalisia biełaruskija škoły.
Dyj u siońniašniaj, demakratyčnaj Polščy kolkaść etničnych biełarusaŭ z kožnym pierapisam imkliva źmianšajecca.
U historyi nia raz byvała, što niapraviedny palityčny režym prynosiŭ dziaržavie terytaryjalnyja źmieny, ad jakich potym nie źbirałasia admaŭlacca i bolš demakratyčnaje kiraŭnictva. Tym ža palakam Stalin pieradaŭ i biełaruskija ziemli Biełastoččyny, i čysta niamieckija ziemli na zachadzie ciapierašniaj Polščy. Niešta ja nia čuŭ, kab niechta ŭ Polščy staviŭ pad pytańnie niespraviadlivaść hetych terytaryjalnych źmienaŭ i zaklikaŭ addać Urocłaŭ demakratyčnaj Niamieččynie.
Dyj darečy, kali navat aceńvać 17 vieraśnia nie ź biełaruskaha nacyjanalnaha, a ź niejkaha abstraktnaha punktu hledžańnia, to biełarusam nie addali ničoha čužoha, prosta viarnuli svajo, ziemli, na jakich zaŭsiody žyli etničnyja biełarusy. U 1921 hodzie Polšča skarystałasia słabaściu savieckaj Rasiei i zabrała ŭ jaje pavodle Ryskaj damovy biełaruskija i ŭkrainskija ziemli. U 1939 hodzie SSSR skarystaŭsia słabaściu Polščy i zabraŭ hetyja ziemli nazad. U čym prablema?
Darečy, jak ja pierakanany, ź ciaham času ŭ staŭleńni biełarusaŭ da hetaj padziei ŭsio bolš buduć pieravažać čysta terytaryjalnyja, dziaržaŭnickija, «viečnyja» matyvy.
Mahčyma, heta cynična, ale historyja — cyničnaja reč, i ŭ škołach hety pradmiet vučać pavodle dziaržaŭnych nabytkaŭ i strataŭ, bitvaŭ i terytaryjalnych źmienaŭ. I, mnie zdajecca, pry luboj uładzie ŭ niezaležnaj Biełarusi (nacyjanalistyčnaj, liberalnaj) acenka 17 vieraśnia budzie ŭ toj ci inšaj stupieni stanoŭčaj.
I, darečy, praviadzi siońnia ŭ Biełarusi sacyjalahičnaje apytańnie na temu staŭleńnia da 17 vieraśnia — jakija, pa vašamu, buduć vyniki? Kolki biełarusaŭ stanoŭča aceniać hetuju padzieju? 95, 98 pracentaŭ?
Mnie zdajecca, my pavinny aceńvać 17 vieraśnia pryblizna tak, jak litoŭcy staviacca da savieckaha režymu i taho faktu, što mienavita hety klaty saviecki režym padaravaŭ im Vilniu. Litoŭcy maksymalna radykalna, jak nichto inšy ŭ śviecie, asudžajuć stalinski režym, usio savieckaje ŭ ich zabaroniena navat na zakanadaŭčym uzroŭni. Ale pry hetym nichto ź ich nie nazyvaje złačynnym rašeńnie Stalina pieradać Vilniu Litvie. Voś takaja dyjalektyka: usie dziejańni SSSR złačynnyja, ale jość adno pravilnaje — pieradača Vilni Litvie.
Dy što litoŭcy — nivodnaja nacyja nie zajmajecca samajedztvam z nahody taho, jakim čynam u jaje składzie apynulisia tyja ci inšyja ziemli. A biełarusam, u jakich značnaja častka etničnych terytoryjaŭ naležyć da inšych dziaržavaŭ, tym bolš hetaha nia treba.
