Ciapier užo nie zhadaju, chto padkazaŭ mnie, što na vulicy Knoryna ŭ Minsku žyvie Nina Listapad, dačka adnaho z arhanizataraŭ Słuckaha paŭstańnia Jurki Listapada. Ździŭleńnie majo nie mieła miežaŭ. Ja viedała, što jaje maci, žonka Listapada Maryja Stahanovič, taksama žyvaja. Jak zmahła vyžyć siamja «voraha naroda», rasstralanaha ŭ 1938-m?
Sustrečy i razmovy sa spadaryniaj Ninaj pry kancy 90-ch pryjšli na pamiać, kali, prahladajučy papiery ŭ archivie fondu Minskaj turmy, ja trapiła na tak zvanuju spravu 14 1921 h. Dakumienty — taniutkija sšytki — mieli prypisku, što «sprava 14» adnosicca da apieracyi «Krot» i papiery nakiroŭvajucca śledčamu Šulmanu. U śpisie ŭdzielnikaŭ vykrytaj čekistami kontrrevalucyjnaj arhanizacyi fihuravała imia Ludmiły Stahanovič.
Nastaŭnicy, siostry Maryja i Ludmiła, napiaredadni Słuckaha paŭstańnia, uvosień 1920 h., byli aktyvistkami partyi sacyjalistaŭ-revalucyjanieraŭ i kulturna-aśvietnickaha maładziožnaha hurtka «Zarnica» ŭ vioscy Staryca na Słuččynie.
«Krot» na biełaruskaj scenie
Ryžskaja mirnaja damova 1921 hoda aficyjna pakłała kaniec savieckaj-polskaj vajnie. Adnak uzajemnaja kanfrantacyja i špijonska-vyviednickaja dziejnaść z abodvuch bakoŭ praciahvałasia. Asnoŭnyja akcyi VČK-OHPU byli skiravanyja suprać zamiežnych antysavieckich centraŭ i ich filijaŭ na savieckaj terytoryi. Heta byli zusim nie «Sojuzy mieča i orała», što vyśmiejvali Ilf i Piatroŭ, a realnyja bajavyja arhanizacyi.
Najlepšym sposabam trymać ich pad kantrolem, da jakoha dadumalisia na Łubiancy, było ŭkaranieńnie ŭ struktury i navat u kiraŭnictva svaich ahientaŭ kštałtu «Narodnaha sajuza abarony radzimy i svabody» (NSARS) na čale z Barysam Savinkavym.
Były eser-teraryst zmoh załučyć da padrychtoŭki ahulnaha antysavieckaha paŭstańnia i biełaruskija nacyjanalnyja arhanizacyi — Biełaruski palityčny kamitet i bajevikoŭ «Zialenaha Duba».
Słabaje miesca ŭ kanstrukcyi NSARS čekisty namacali ŭ Homieli, zaŭvažyŭšy častyja sustrečy byłych carskich aficeraŭ. Padčas śledstva zhodu na supracoŭnictva z čekistami dali niekalki aktyvistaŭ miascovaj filii savinkaŭskaha Sajuza. Dla kožnaha śledčyja znajšli «žaleznyja» arhumienty. Tak, kamandzir zapasnaha bataljona Ščerba nie pažadaŭ, kab jaho luboŭnaja suviaź z žonkaj vajskovaha doktara Majsiejeva, kalehi pa antysavieckim padpolli, stała viadomaj mužu. Ščerba daŭ patrebnyja pakazańni pa spravie. Vajenruka Maksimava, taksama adnaho z kiraŭnikoŭ Kamiteta, aryštavali na kvatery maci suviaznoha Iosifa Ziankieviča. Davieranaja asoba Savinkava, Ziankievič, trymaŭ suviaź pamiž adździaleńniami Sajuza ŭ Viciebskaj, Homielskaj, Minskaj hubierniach, jon pa sutnaści pieradaŭ kanały suviazi ŭ ruki śpiecsłužb. Pieravierbavaŭšy ahientaŭ i kurjeraŭ, jakim davierali ŭ varšaŭskim centry NSARS, čekisty atrymali mahčymaści dla manipulacyj.
A paśla čekistam udałosia pieravierbavać Eduarda Apierputa, kiraŭnika Zachodniaha abłasnoha kamiteta NSARS. Avanturyst i pravakatar, jon mieŭ tuzin mianušak (Kasatkin, Staŭnic, Sielaninaŭ…). Svaimi pakazańniami Apierput daŭ kluč da likvidacyi ŭsich savinkaŭskich arhanizacyj u miežach Zachodniaha frontu.
«Vydatnaja ihra» minskich čekistaŭ
Kab razhramić zamiežnyja antysavieckija centry, rasijskija śpiecsłužby zładzili ŭ pieršaj pałovie 1920-ch apieracyi «Trest» i «Sindykat-2» — «pastavili» šyrokamaštabnuju špijonskuju dramu, kulminacyjaj jakoj staŭ aryšt u 1924 h. u Minsku samoha Savinkava. Bolšaja častka śpiektakla adbyłasia na biełaruskaj ścienie. Udzieł biełarusaŭ u hetaj mistyfikacyi mała kamu viadomy, miž tym 60 tamoŭ śledčaj spravy «Krot», preludyi «Trestu», chavajuć tysiačy trahičnych historyj. Adhałoski znajšlisia i ŭ minskich archivach.
Minskija čekisty vydatna syhrali roli ŭ apieracyi, raśpisanyja režysiorami z Łubianki. Kiraŭnik asobaha adździeła pry Biełaruskaj ČK Stanisłaŭ Hlinski syhraŭ rolu kiraŭnika padpolnaj arhanizacyi «Libieralnych demakrataŭ», sustrakaŭsia z hienierałam Bułak-Bałachovičam u rajonie Słucka i abmiarkoŭvaŭ płany zachopu Minska.
Łatyša V. Banhu, načalnika adździeła pa baraćbie z bandytyzmam minskaha ČK, ahienty «Zialenaha Duba» ličyli svaim čałaviekam i infarmataram. Za savinkaŭca i adkaznaha za pamiežny pierachod u Zasłaŭi vydavaŭ siabie čekist Jan Krykman. (Raniej toj Krykman ź lehiendaj pakryŭdžanaha savietami čyrvonaha kamandzira dałučyŭsia da atrada partyzana Moniča z metaj jaho zabić.) Aktyŭnymi hulcami «Tresta» i «Sindykata» byli minskija čekisckija kiraŭniki F. Miadźviedź dy I. Apanski.
Špijony ŭ vajenkamacie
Pačynałasia špijonskaja historyja ŭ burlivym 1921-m. Lasnaja partyzanskaja vajna supravadžałasia stvareńniem ahienturnaj sietki ŭ haradach i miastečkach. Špijony, dyviersanty, terarysty, kantrabandysty zapałanili terytoryi ŭzdoŭž novaj dziaržaŭnaj miažy.
Słuck i paśla paŭstańnia 1920-ha nie zacichaŭ. Byłyja paŭstancy dałučalisia da antysavieckich prajektaŭ.
U Słucku (jak i paŭsiudna pa savieckaj Biełarusi) centram antybalšavickaj dziejnaści byŭ… vajenkamat.
Byłyja carskija aficery — vajenruk Jan Horski, načalnik mabilizacyjcnaha adździeła Hieorhij Budaviej, supracoŭniki Amialjan Krycki i Adryjan Skrypka — skłali miascovy aktyŭ NSARS. A ŭznačalvaŭ antysavieckuju strukturu Kastuś Kiecka, u 1921 kamiendant horada. Jaho imia ŭ historyi Słuckaha zbrojnaha čynu viadomaje ŭ suviazi z hučnaju spravaju ab «zdradzie» kamandzira Słuckaha pałka Čajki. Mienavita Kiecku, svajmu siabru, Pavał Čajka napisaŭ list. Źmiest zastaŭsia nieviadomym, ale prychilniki Bułak-Bałachoviča, jakija bačyli na miescy kamandzira inšaha čałavieka, źvinavacili Čajku ŭ vydačy niejkich sakretaŭ. Čajku aryštavali, jon uciok na saviecki bok, i tam u pačatku studzienia 1921 byŭ rasstralany.
Kiecka «zaśviaciŭsia» ŭ «spravie 14», zaviedzienaj na słuckich intelihientaŭ, svajakoŭ udzielnikaŭ paŭstańnia. Taksama słucki kamiendant prachodziŭ pa «spravie 48», jakaja tyčyłasia eseraŭ, vajskoŭcaŭ i ich «ukryvalnikaŭ». Kiecku inkryminavali kiraŭnictva hrupaj, jakaja jadnała ludziej ź dziaržaŭnych ustanoŭ dy źbirała infarmacyju ab dysłakacyi, kolkaści, uzbrajeńni adździełaŭ Čyrvonaj Armii i pieradavała na polski bok kopii vajskovych zahadaŭ. Piačatkaj vajenkamata zaviaralisia propuski praź miažu i inšyja dakumienty dla «svaich».
Aryšty pa spravach «14» i «48» adbylisia ŭ žniŭni 1921. Śpis abvinavačanych uznačalvaŭ 28-hadovy kasir Słuckaha finadździeła Kanstancin Baranoŭski, starejšy brat adnaho z arhanizataraŭ paŭstańnia, esera Andreja Baranoŭskaha. Jość u śpisie i imiony Lidzii i Jakuba Teraŭskich. Mahčyma, uvaha da ich była nastupstvam aryštu ŭ Minsku kiraŭnika nacyjanalnaha biełaruskaha chora Uładzimira Teraŭskaha. Jamu dali piać hod kataržnaj Smalenskaj turmy za suviaź z ahientam «Zialenaha Duba» Hannaj Doŭhiert.
Aryštavany byli ŭsie słužačyja, navat byłyja, Słuckaha vajenkamata razam sa svajakami —Kazimir Aśviacimski, Aleś Vierabiej i jaho brat Fiodar, Pontus.
Čekisty «začyščali» ad «kontrrevalucyjanieraŭ» dziaržaŭnyja ŭstanovy horada. Roznyja terminy źniavoleńnia atrymali Piotra Bahdanovič, Vasil Ciškievič, Lavon Viačorka i inšyja aktyŭnyja dziejačy partyi eseraŭ.
Vyjavili šmat žančyn-špijonak. Pa «spravie14» prachodzili Volha Dyła, Ludmiła Stahanovič, Jefrasińnia Reŭt. Kiecka apaznaŭ pa fota znakamituju pa tych časach raźviedčycu Hannu Doŭhiert jak Hannu Tamašeŭskuju. Joj i žoncy Teraŭskaha Nadziei kamiendant davaŭ propuski dla pierachodu miažy.
Hvałtaŭniki z ČK
Ludmiła Stahanovič, jak uspaminała jaje plamienica Nina Listapad, z ČK vyjšła absalutna inšym čałaviekam. Hłybokaja psichałahičnaja traŭma (ci tolki psichałahičnaja?) kardynalna źmianiła jaje žyćciovyja pohlady i pavodziny.
Śledčy, da jakoha trapiła dziaŭčyna, damahaŭsia jaje seksualna, dajučy zrazumieć, što budzie ŭdziačny za prychilnaść. Čym skončyłasia hetaja historyja — nieviadoma. Ludmiłu pratrymali ŭ ČK zusim niadoŭha, jaje navat nie pieravodzili ŭ turmu. Apynuŭšysia na voli, jana parvała suviazi z eserami i ŭsio žyćcio zastavałasia pałymianaj stalinistkaj…
Mietady čekistaŭ tajamnicaj nie byli. U vieraśni 1921 na ŭpaŭnavažanych ČK Šulmana i Kietlinha zaviali spravu za źbićcio aryštavanych u Słucku. Ale śviedčańniaŭ, što ich pakarali, niama. U tvorach Sałžanicyna i Hula zhadvajecca «kryvavy kamiendant» Tifliskaj DPU, kakainist i seksualny vyčvareniec Šulman. Ci nie toj samy, jaki pačynaŭ karjeru ŭ Biełarusi?
Žančyny mahli trapić i ŭ ruki druhoha mańjaka ŭ formie. Niechta Biarozkin, śledčy asobaha pamiežnaha adździaleńnia №4 (Słuckaha) mieŭ zvyčku raździavać žančyn dahała byccam dla vobšuku, a potym hvałcić. Paśla taho, jak adna z aryštavanych pad čas dopytu ŭ Słuckim DOPRy («Dom obŝiestvienno-prinuditielnych rabot») pasprabavała vykinucca z akna i narabiła lamiantu na ŭvieś horad, prakuror pavieta musiŭ zavieści spravu na Biarozkina. Pavodziny hvałtaŭnika pryznali «dyskredytujučymi vobraz čekista».
Paśla aryštu baćki maci zvarjacieła
Fihuranty spraŭ «14» i «48» u bolšaści atrymali pa dva hady kancłahiera. Padčas śledstva pamior ci byŭ zakatavany baćka kamandzira Słuckaha pałka, kapitana Antona Samusieviča. 68-hadovy Ivan Haŭryłavič trapiŭ u ČK, bo chavaŭ u padvale svajho doma syna-špijona. Praz hod i Anton Samusievič byŭ zabity padčas treciaj sproby ŭciačy ź Minskaj turmy šlacham padkopu.
Dla 28-hadovaha Kastusia Kiecki sprava «ź ličbami» ŭ apieracyi «Krot» była tolki pačatkam u łancuhu aryštaŭ. Pastanova narkama ŭnutranych spraŭ i prakurora SSSR ad 25 maja 1938 h. pra rasstreł Kiecki K. D. była vykanana 7 lipienia 1938. u Minsku. U zajavie jaho dački Niny Vastokavaj (luty 1968) z prośbaju reabilitavać baćku havorycca, što napiaredadni aryštu ŭ 1937 siamja žyła pa vulicy Čapajeva ŭ Minsku, baćka pracavaŭ buchhałtaram u sadovaaharodnym treście. Paśla aryštu baćki, piša Vastokava, maci ad pieražytaha straciła rozum. Siastru zabrali ŭ dziciačy dom, sama jana apynułasia ŭ svajakoŭ. Tolki ŭ 1967-m siostry znajšli adna adnu. Dzie znajšoŭ apošni prytułak były słucki kamiendant? Adkaz vidavočny: u Kurapatach.
Słucki padpolny łancuh braŭ pačatak u Niaśvižy. Arhanizatary Słuckaj paŭstanckaj bryhady aficery Jan Maceli, Anton Samusievič, šarahoŭcy Ł. Mirončyk, Makrecki, Kudrovič, Lichadzijeŭski skłali zamiežnuju hrupu pry Infarmacyjnym Biuro (struktura 2-ha adździeła Polskaha hienštaba) u Niaśvižy. Ale ni patranaž polskaj vyviedki, ni enierhičnyja vysiłki słuččakoŭ nie praduchilili parazy. Padpolnyja arhanizacyi ŭ pamiežžy hinuli adna za adnoj, nie vytrymaŭšy spabornictva z ČK na tajemnym froncie.
Zasłanyja i pieravierbavanyja ahienty — kraty — praktyčna za hod źniščyli kałasalnuju pa pamierach i hieahrafii sietku «Narodnaha sajuza abarony radzimy i svabody». I heta pry tym, što savinkaŭskaja ahientura prasačyłasia ŭ savieckija vajskovyja i vykanaŭčyja ŭładnyja ŭstanovy. Niezadavolenaje savietami nasielnictva šukała mahčymaści praciahnuć vajnu z balšavikami i padtrymlivała lubuju antysavieckuju inicyjatyvu.
Płan ahulnaha paŭstańnia z metaju zachopu ŭłady ŭ Biełarusi ŭ žniŭni 1921 moh by realna ažyćciavicca, kali b nie kałasalnyja straty ŭ sakretnaj vajnie.
Padvojny ahient Reŭt
Dyk chto ž toj «krot», jaki mienavita ŭ Słucku zdaŭ padpolle? Jon ščyravaŭ nie adzin, ale adno imia možna nazvać dakładna — Jaŭhien Chviedaravič Reŭt. Małady słucki chłopiec, 1899 hoda naradžeńnia, u 1920 h. jon dobraachvotna pastupiŭ na słužbu ŭ Homielski zapasny połk RSČA, uvosień byŭ užo doma ŭ Słucku. Były čyrvonaarmiejec dałučyŭsia da Słuckaj paŭstanckaj bryhady, navat byŭ pamočnikam načalnika kontrvyviedki.
Reŭt spryčyniŭsia da aryštu Paŭła Čajki. Krynicy śviedčać, što na pačatku 1921 jon byŭ aśviedamlalnikam defienzivy. Adnačasova jon «vykarystoŭvajecca ČK u rabocie za miažoj».
Adnak u žniŭni Reŭta aryštavali razam z astatnimi pa «spravie 14». Zatrymanaja i jaho siastra Jefrasińnia, chutčej za ŭsio, jak zakładnica. Słuckija čekisty zapadozryli ŭ im padvojnaha ahienta i etapavali ŭ Minsk. Vierasień 1921 h. byŭ bahaty na zatrymańni aktyvistaŭ antysavieckaj apazicyi ŭ Biełarusi. Na fonie čekisckich pieramoh Reŭt nakiroŭvajecca znoŭ «dla dalejšaj raboty ŭ rasparadžeńnie Asobaha Adździeła ČKB». Ale znoŭ pajšło nie tak, jak chacieli haspadary. U kastryčniku aryštavany znoŭ, farmuloŭka ćmianaja: «Nie apraŭdaŭ davieru». U lutym nastupnaha hoda Reŭta rasstralali ŭ minskaj turmie. «Kraty» doŭha nie žyvuć.
