Sajman Kuźniec, AP
Amierykanski navukoviec Sajman Kuźniec u 1971 hodzie atrymaŭ Nobieleŭskuju premiju pa ekanomicy.
Uznaharodu jamu prysudzili «za empiryčnaje abhruntavanaje tłumačeńnie ekanamičnaha rostu». Navukoviec ździejśniŭ revalucyju ŭ mietodycy statystyčnaha analizu nacyjanalnaha dachodu, vysunuŭ teoryju ab zhładžvańni sacyjalnaj niaroŭnaści pa miery raźvićcia ekanomiki, raźviŭ idei savieckaha vučonaha Kandraćjeva ab ekanamičnych cykłach. Za svaje daśledavańni jon byŭ ušanavany šmatlikimi ŭznaharodami.
Zastańsia jon na terytoryi byłoj Rasijskaj impieryi [Biełarusi], jaho los byŭ by zusim inšy.
«Hienii naradžajucca ŭ pravincyi, kab pamierci ŭ Paryžy», — kaža francuzskaja prymaŭka.
Šymien Kuźniec naradziŭsia ŭ 1901 hodzie na zachodniaj ŭskrainie Rasijskaj impieryi ŭ biełaruskim Pinsku ŭ siamji handlara futrami.
Jaho baćka — Abram Isakavič Kuźniec pakinuŭ siamju jašče ŭ 1907 hodzie, emihravaŭšy ŭ ZŠA. Šymien i dvoje jaho bratoŭ zastalisia z maci Piešaj, jakaja vyrašyła, što hałoŭnaje dla dziaciej — adukacyja. Budučy ekanamist pastupiŭ na padrychtoŭčyja kursy haradskoha realnaha vučylišča ŭ 1910 hodzie i pravučyŭsia tam da čaćviortaha kłasa.
Na fonie padziej Pieršaj Suśvietnaj vajny i vysialeńnia jaŭrejaŭ z pryfrantavoj pałasy ŭ mai 1915 hoda siamja Kuźniacoŭ vymušana była pierabracca ŭ Charkaŭ.
U Charkaŭskim realnym vučyliščy Šymien praciahnuŭ navučańnie i skončyŭ jaho ŭ 1917 hodzie. Dalej z 1918 pa 1921 Kuźniec vučyŭsia ŭ Charkaŭskim kamiercyjnym instytucie. Tam jon vyvučyŭ asnoŭnyja ekanamičnyja dyscypliny pad kiraŭnictvam ekanamistaŭ taho času.
Pa zakančeńni instytuta jon razam sa starejšym bratam Sałamonam pracavaŭ u adździele statystyki Paŭdniovaha biuro Usierasijskaha centralnaha savieta prafsajuzaŭ. Na hetaj pracy jon pačaŭ zajmacca realnymi statystyčnymi daśledavańniami.
U svaim pieršym artykule «Hrašovaja zarabotnaja płata rabočych i słužačych fabryčna-zavodskaj pramysłovaści h. Charkava ŭ 1920 hodzie» Kuźniec daśledavaŭ roznyja formy apłaty pracy pa halinach pramysłovaści. Paśla, užo ŭ 1940-ja hady, pošuk zakanamiernaściej u raźmierkavańni dachodaŭ pryviadzie vučonaha da pabudovy znakamitaj «Kryvoj Kuźniaca».
U 1922 Kuźniacy vyrašyli pierajechać u Ńju-Jork da baćki, jaki pracavaŭ bankaŭskim słužačym. Vybiralisia jany z Savieckaj Rasii praz Polšču, dzie maci z małodšym bratam vymušana była zatrymacca.
Žančyna, jakaja pakutavała raśsiejanym sklarozam, pamierła ŭ Varšavie, tak i nie dabraŭšysia da Ńju-Jorka. A u siaredniaha jaje syna — Šymiena — na novym miescy adkrylisia novyja mahčymaści.
Druhi bierah Atłantyki
Šymien Kuźniec, jakoha ŭ Amierycy stali nazyvać Sajmanam, praciahnuŭ adukacyju ŭ Kałumbijskim univiersitecie pad kiraŭnictvam Ueśli Kłera Mitčeła, jaki daśledavaŭ ekanamičnyja cykły. U jakaści mahistarskaj dysiertacyi jon ŭ 1924 hodzie abaraniŭ pracu, pryśviečanuju razboru teoryi aŭstryjskaha ekanamista Jozefa Šumpietera, jakuju Kuźniec napisaŭ jašče ŭ Charkavie. Doktarskaj dysiertacyjaj vučonaha stała daśledavańnie «Viekavyja ruchi ŭ vytvorčaści i cenach».
Apynuŭšysia ŭ Amierycy, Kuźniec papularyzavaŭ pracy takich savieckich ekanamistaŭ, jak Dźmitryj Kandraćjeŭ, Jaŭhien Słucki, Siarhiej Piarvušyn, Albiert Vajnštejn. Dziakujučy jaho recenzijam i pierakładam ich pracy stali viadomyja na Zachadzie. Kuźniec šmat pisaŭ pra savieckuju statystyku i vydaŭ zbornik pa prablemach statystyčnych supastaŭleńniaŭ.
Sajman Kuźniec atrymlivaje Nobieleŭskuju premiju z ruk karala Šviecyi Hustava-Adolfa ŭ 1971 h., fota AP
U 1927—1961 hadach Kuźniec pracavaŭ u Nacyjanalnym biuro ekanamičnych daśledavańniaŭ (NBER), adnačasova vykładaŭ u Piensilvanskim univiersitecie, Univiersitecie Džona Chopkinsa, zatym u Harvardskim univiersitecie, dzie pracavaŭ až da vychadu na piensiju ŭ 1971 hodzie.
U 1932—1934 hadach, supracoŭničajučy ź Ministerstvam handlu ZŠA, vučony pravioŭ pieršuju aficyjnuju acenku nacyjanalnaha dachodu krainy i zakłaŭ asnovy sistemy nacyjanalnych rachunkaŭ.
Vyniki hetych daśledavańniaŭ vučony zatym vykarystaŭ dla acenki mahčymaściej pašyreńnia vajennaj vytvorčaści padčas Druhoj suśvietnaj vajny. Tady jon zaniaŭ pasadu namieśnika dyrektara Biuro płanavańnia i statystyki Savieta pa vajennaj vytvorčaści.
U paślavajenny pieryjad, Kuźniec kansultavaŭ urady Tajvania, Japonii, Indyi, Paŭdniovaj Karei i Izraila.
Baćka VUP
Kuźniec ździejśniŭ svajho rodu revalucyju ŭ statystycy, prapanavaŭšy mietodyku raźliku nacyjanalnaha dachodu tryma mietadami.
Zrešty, takaja ideja była vykazana niekalkimi hadami raniej savieckim statystykam Siarhiejem Alaksiejevičam Piarvušynam u publikacyi, pryśviečanaj bałansam SSSR za 1928—1930 hady. Abodva navukoŭcy vykarystoŭvali marksisckija padychody da ekanomiki i čaściakom niezaležna prychodzili da identyčnych vysnoŭ.
Sajman Kuźniec raźvivaŭ mietady statystyčnaha analizu nacyjanalnaha dachodu ŭ 30-ch hadach adnačasova z raźvićciom teoryi Džona Miejnarda Kiejnsa ŭ Jeŭropie. Stvaryŭšy statystyčnuju bazu dla kiejnsijanskaha padychodu da makraekanomiki, Kuźniec u toj ža čas krytykavaŭ asobnyja pałažeńni teoryi brytanskaha ekanamista.
Daśledavańni pa ekanamičnym roście dazvolili navukoŭcu vyvieści šerah zakanamiernaściej. Kuźniec vyjaviŭ, što ekanamičny rost «novaha typu» raspaŭsiudziŭsia z kanca XVIII st. z Zachodniaj Jeŭropy na ŭschod i ŭ kancy XIX st. dasiahnuŭ Rasii i Japonii. Indykataram novych tendencyj, na dumku Kuźniaca, słužyła pavieličeńnie kožnaje dziesiacihodździe siaredniedušavoha dachodu ŭ siarednim na 15%, što nie sustrakajecca ŭ bolš rannija histaryčnyja pieryjady.
Mienavita daśledavańni pa roście vałavoha ŭnutranaha praduktu byli ŭdastojeny ŭ 1971 hodzie Nobieleŭskaj premii. U svaich pracach Kuźniec nazvaŭ vyjaŭlenuju im tendencyju «sučasnym ekanamičnym rostam».
Adnym z dasiahnieńniaŭ vučonaha taksama ličycca teoryja, jakaja znajšła adlustravańnie ŭ «Kryvoj Kuźniaca». Sutnaść jaje zaklučajecca ŭ znachodžańni zakanamiernaści va ŭzroŭni sacyjalnaj niaroŭnaści ŭ zaležnaści ad uzroŭniu ekanamičnaha raźvićcia hramadstva. U epochu daindustryjalnaha hramadstva pa miery ekanamičnaha raźvićcia sacyjalnaja niaroŭnaść narastaje, ale zatym maje tendencyju źnižacca i ustaloŭvajecca na niekatorym praktyčna niaźmiennym doŭhaterminovym uzroŭni.
Sajman Kuźniec nie tolki sam staŭ aŭtaram praduktyŭnych ekanamičnych teoryj, ale i vychavaŭ talenavitych pierajemnikaŭ. Paźniej nobieleŭskimi łaŭreatami pa ekanomicy stanuć jaho vučni - Miłtan Frydman i Robiert Fohiel. Inšyja jaho vychavancy - Mark Pierłman, Robiert Nejtan, Miłtan Hiłbiert stali «prosta» vydatnymi ekanamistami.
U kastryčniku 2013 imia Sajmana Kuźniaca było prysvojena Charkaŭskamu nacyjanalnamu ekanamičnamu ŭniviersitetu.
Šymien Abramavič Kuźniec staŭ nie prosta nobieleŭskim łaŭreatam, ale adnym ź viadučych aŭtarytetaŭ ekanamičnaj teoryi. Jamu paščaściła svoječasova źjechać ad savieckaj ułady, jakaja ŭ pryncypie nie siabravała z zakonami ekanomiki.
Ekanamistaŭ takoha ž vysokaha ŭzroŭniu — Mikałaja Kandraćjeva, Alaksandra Čajanava, Lva Litošanku i Albierta Vajnštejna,— što zastalisia ŭ krainie, spaścihła zusim inšaja dola.
Roŭna ŭ tyja hady, kali Sajman Kuźniec pracavaŭ u Nacyjanalnym biuro ekanamičnych daśledavańniaŭ ZŠA, paralelna vykładajučy ŭ Piensilvanskim univiersitecie, savieckich navukoŭcaŭ trymali ŭ Butyrcy. Kandraćjeva i Čajanava rasstralali, Litošanka pamior u łahiery, Vajnštejn paśla łahieraŭ i vysyłak dažyŭ da reabilitacyi.
Savieckich ekanamistaŭ pieraśledavali za toje ž samaje, za što Kuźniec atrymaŭ Nobieleŭskuju premiju, hanarovyja pasady, suśvietnuju viadomaść, — za navukovyja daśledavańni pa ekanomicy. A ŭsie jany mahli pracavać na karyść krainy, u jakoj naradzilisia.
