Isłamskaja dziaržava ŭ Iraku i Levancie (IDzIŁ), albo prosta «Isłamskaja dziaržava» prosta, jak jana siabie nazyvaje z červienia, niasie śmiarotnuju pahrozu krainam Blizkaha Uschodu i ich žycharam. Adnak Jeŭropie nie varta bajacca hetuju arhanizacyju, choć jana bačyć siabie nie tolki dziaržavaju, ale navat i chalifatam, h.zn. dziaržavaju ŭsich musulman śvietu.
Tak, IDzIŁ heta surjozny vorah, i jana moža navat patencyjalna ździejśnić šerah terarystyčnych aktaŭ na terytoryi tych jeŭrapiejskich krain, jakija ź joju zmahajucca, jak toje ŭžo rabiła «Al-Kajda». Adnak, bajacca IDzIŁ bolš čym, skažam, tuju ž «Al-Kajdu», jeŭrapiejcam nie varta. A voś žycharam Blizkaha Uschodu varta, bo «Al-Kajda», ad jakoj niadaŭna adździaliłasia IDzIŁ, nikoli nie kantralavała hetulki terytoryi i resursaŭ, jak IDzIŁ. Tamu źniščyć IDzIŁ lubymi mietadami, i vajskovymi, i ideałahičnymi, i ekanamičnymi stała apošnimi miesiacami pryjarytetam №1 dla šerahu krain Blizkaha Uschodu i ich zachodnich chaŭruśnikaŭ, u pieršuju čarhu ZŠA.
Adkul źjaviłasia hetaja «Isłamskaja dziaržava», jakim čynam jana pakul zdoleła pieraadoleć svaich vorahaŭ, čaho jana prahnie i što pra jaje dumajuć musulmanie śvietu.
Kab zrazumieć pryčyny, jakija pryviali da stvareńnia IDzIŁ, treba zahlanuć u historyju. Možna dać nastupnaje reziume padziej, bieź jakich IDzIŁ nie mahła b paŭstać.
Pa-pieršaje, heta Pieršaja suśvietnaja vajna (1914—1918). Hetaja vajna pryviała da padzieńnia čatyroch dynastyjaŭ Centralnaj Jeŭropy i Jeŭrazii: Ramanavych u Rasii, Hahiencolernaŭ u Hiermanii, Habsburhaŭ u Aŭstra-Vienhryi, dy Asmanaŭ u Asmanskaj impieryi. U vyniku vajny, arabskija ziemli impieryi adyšli pad mandaty pieramožcaŭ – Brytanii i Francyi. U vyniku, amal usie miežy siońniašniaha Blizkaha Uschodu — heta linii, namalavanyja na mapie kałanizatarami amal stahodździe tamu. A heta značyć, što z samaha pačatku amal va ŭsich blizkaŭschodnich dziaržavaŭ byŭ niedachop lehitymnaści.
Pa-druhoje, paraza ŭ Pieršaj suśvietnaj vajnie pryviała turkaŭ da radykalnaj admovy ad staŭpoŭ svajoj byłoj dziaržavy i da stvareńnia novaj Tureckaj respubliki. U vyniku, siamja Asmanaŭ – nie tolki sułtanaŭ ale i chalifaŭ – była vykinutaja za bort historyi. Turecki parłamient skasavaŭ chalifat u 1924 h. Takim čynam, instytut chalifata, jaki u ideale davaŭ musulmanam pačućcio jednaści i byŭ krynicaju lehitymnaści sapraŭdnych isłamskich dziaržaŭ, praisnavaŭ z 632 h. da 1924 h., a voś apošnija 90 hadoŭ – heta pieršy pieryjad u historyi musulman, kali ŭ śviecie niama namieśnika Praroka. Šmatlikija musulmanie, dalokija ad ekstremizmu, chočuć, kab znoŭ źjaviŭsia chalifat.
Bližej da našych dzion savieckaje ŭvarvańnie ŭ Afhanistan u 1979 h. i amierykanska-saudaŭska-pakistanskaja reakcyja na hetaje ŭvarvańnie pryviali da taho, što šmatlikija vychadcy ź Blizkaha Uschodu atrymali vajskovuju padrychtoŭku i praktyčny vopyt džychadu suprać SSSR u Afhanistanie. Potym častka ź ich (naprykład Usama bin Ładen) paviarnuła svoj vopyt suprać byłych sponsaraŭ – ZŠA, jakija jany ličyli takoju ž krynicaju zła i takoju ž impieryjalistyčnaju dziaržavaju, jak i Saviecki Sajuz.
Jašče adno ŭvarvańnie, u hety raz amierykanskaje ŭ Irak u 2003 h., mocna destabilizavała hetuju krainu. U vyniku u bajach z amierykancami, a taksama pamiž roznymi hrupoŭkami samich irakcaŭ, zahinuli dziasiatki tysiač čałaviek. Amierykancy stvaryli palityčnuju sistemu ŭ Iraku, jakaja źjaŭlajecca demakratyčnaju pa formie, ale jakaja faktyčna ŭstalavała daminacyju šyitckaj bolšaści (naprykład, palicyjanty-šyity z amierykanskim uzbrajeńniem mahli spakojna adkryć ahoń pa sunickaj demanstracyi). Araby-sunity, jakija da padzieńnia Sadama Chusiejna daminavali ŭ Iraku dziesiacihodździami, zastalisia vielmi niezadavolenyja i mnohija ź ich pačali razhladać były irakski ŭrad premjer-ministra Nury al-Maliki (2006-2014) jak varožy režym.
I apošniaje. H. zv. Arabskaja viasna, jakaja pačałasia ŭ 2011 h. ŭ Tunisie i raspaŭsiudziłasia pa ŭsim rehijonie, spačatku pryniesła nadzieju ludziam amal va ŭsim arabskim śviecie, ale potym pryniesła horkaje rasčaravańnie. Samym horkim hetaje rasčaravańnie było ŭ Siryi, dzie demanstracyi za demakratyju byli rasstralanyja vojskami prezidenta Bašara Asada, pačaŭsia bunt častki armii, a potym hramadzianskaja vajna, i, urešce, adbyłosia ŭvarvańnie ŭ hetuju vajnu adrazu dźviuch halin «Al-Kajdy»: Frontu an-Nusra dy IDzIŁ.
To bok, kali siryjskaja dziaržava faktyčna razvaliłasia ŭ hramadzianskaj vajnie, kali susiedni Irak užo dziesiacihodździe znachodzicca ŭ stanie, blizkim da hramadzianskaj vajny, i kali isnujuć tysiačy ekstremistaŭ, jakija vajavali ŭ Afhanistanie, Iraku albo Siryi i hatovyja bicca da apošniaha, kab realizavać svaju viziju teakratyčnaj dziaržavy, kali miežy pamiž arabskimi dziaržavami nie zusim lehitymnyja i kali siarod častki nasielnictva isnuje realnaje žadańnie adnavić chalifat, možna zrazumieć jak mahła paŭstać takaja arhanizacyja, jak IDzIŁ.
IDzIŁ – heta novaja nazva byłoj arhanizacyi «Al-Kajda ŭ Miesapatamii», jakaja hadami biłasia z amierykancami dy irackimi šyitami. Navat bin Ładen, siedziačy ŭ Pakistanie, šmat razoŭ zaklikaŭ kiraŭnika hetaj arhanizacyi Abu Musaba az-Zarkavi (zabitaha amierykancami ŭ 2006 h.) nie zabivać hetulki šyitaŭ, ale toj nie słuchaŭsia. Paśla Zarkavi lideram hetaj ekstremisckaj hrupoŭki staŭ Abu Amar al-Bahdadzi, jaki abvieściŭ stvareńnie «Isłamskaj dziaržavy Irak», a potym zahinuŭ u 2010 h.
Na jaho miesca pryjšoŭ Abu Bakr al-Bahdadzi. Pad jahonym kamandavańniem «Isłamskaja dziaržava Irak» pačała ŭdzielničać u siryjskaj hramadzianskaj vajnie, sprabujučy padparadkavać sabie tamtejšuju halinu «Al-Kajdy», Front an-Nusra. Takim čynam «Isłamskaja dziaržava Irak» była pierajmienavanaja ŭ IDzIŁ i ŭziała kantrol nad značnaju častkaju ŭschodniaj Siryi, ź jaje naftaju dy elektrastancyjami.
IDzIŁ była takoju žorstkaju, što navat Ajman az-Zavachiri, ciapierašni hałava «Al-Kajdy», zahadaŭ joj nie zabivać hetulki mirnych ludziej. Atrymaŭšy admovu, «Al-Kajda» sioleta sama admoviłasia ad dalejšaha supracoŭnictva ź IDzIŁ.
I ŭrešcie, hetym letam, IDzIŁ raspačała sprobu zachapić nakolki mahčyma bolš terytoryi ŭ Iraku. Viedajučy, što IDzIŁ zabivaje pałonnych žaŭnieraŭ bieź litaści i razboru, irackija vajskoŭcy pačali masava ŭciakać. IDzIŁ zachapiła Masuł, druhi pa nasielnictvie horad Iraka, choć mieła tam 800 bajcoŭ suprać 30 tysiač žaŭnieraŭ irakskaj armii, jakija raźbiehlisia, pakidaŭšy zbroju. Sotni tysiač mirnych ludziej pieratvarylisia ŭ biežancaŭ. Zatoje IDzIŁ atrymała hetulki nafty, što prosta ad prodažu jaje irakskim dy tureckim handlaram na čornym rynku jana zarablaje bolš za miljon dołaraŭ štodzionna. I tut IDzIŁ abviaściła pra adnaŭleńnie chalifata z Abu Bakram al-Bahdadzi ŭ jakaści Chalifa Ibrahima.
Kali chtości abviaščaje sabie chalifam, heta chutka dzielić musulman na «za» i «suprać». Abviaščeńnie chalifata aznačaje, što ambicyi IDzIŁ značna šyrejšyja, čym u zvyčajnaj terarystyčnaj arhanizacyi. U pierśpiektyvie IDzIŁ choča avałodać usim musulmanskim śvietam. U armii IDzIŁ vajujuć pryblizna 30 tysiač bajcoŭ, pałova ź jakich – inšaziemcy z pryblizna 80 krain. Ale ŭsio roŭna, 30 tysiač čałaviek z 1,6 miljardaŭ musulman – heta dosyć marhinalny fienomien.
Ciapier suprać IDzIŁ zmahajucca nie tolki ŭrady Iraku dy Siryi, ale taksama Iran i livanskaja šyickaja arhanizacyja «Chiezbałach», plus AAE, Bachrejn, Katar, Saudaŭskaja Aravija dy Iardanija. Apošnija piać krain bambavali pazicyi IDzIŁ u Siryi razam z ZŠA; tym časam, zachodnija chaŭruśniki ZŠA (naprykład, Kanada) bambiać IDzIŁ u Iraku. Siryjskija kurdy razam ź irakskimi abaraniajuć siryjski horad Kabani. Liha arabskich nacyjaŭ zajaviła, što suprać IDzIŁ treba zmahacca ŭsimi metadami.
Na ideałahičnym froncie, u vieraśni 126 isłamskich relihijnych dziejačaŭ (u tym liku jehipiecki viarchoŭny mufcij, Šaŭki Ałam) napisali doŭhi adkryty list, adrasavany al-Bahdadzi, dzie pakazali, z dapamohaju Kur'anu, nakolki jahonyja dziejańni suprać cyvilnych, suprać žančyn, suprać niemusulman, suprać pałonnych i h.d. supiarečać isłamu, i prapanoŭvajuć jamu pakajacca. Hamza Jusuf, zasnavalnik musulmanskaha kaledža Zajtuna ŭ Kalifornii, nazvaŭ IDzIŁ pasłancami šajtana. Imam majoj miačeci ŭ Manreali dniami nazvaŭ siabroŭ IDzIŁ demanami dy dzikimi źviarami.
Tak, siarod musulman jość žmieńka ludziej, kamu padabajecca IDzIŁ. Adzin z takich, kanadziec Marten Kuciur-Ruło, niadaŭna źbiŭ mašynaju kanadskaha žaŭniera la Manreala. Ale
u bolšaści musulman IDzIŁ vyklikaje nianaviść i nierazumieńnie: jak mahčyma tak pavodzić siabie ŭ imia isłama? Darečy, treba pamiatać, što IDzIŁ zabivaje musulman tysiačami. I pieramahčy, vykaranić dy źniščyć jaje mohuć taksama tolki musulmanie, ale, viadoma z dapamohaju siabroŭ-niemusulman.
* * *
Rašed Čoŭdchury naradziŭsia ŭ Minsku ŭ siamji banhładešca i biełaruski. Skončyŭ daktaranturu pa historyi ŭ MakHiłaŭskim univiersitecie (Manreal, Kanada). Pracuje navukovym supracoŭnikam u Centry indyjska-akijanskaha śvietu ŭ MakHile. Raniej vykładaŭ historyju Blizkaha ŭschodu ŭ MakHile i Univiersitecie Manitoby (Vinipieh, Kanada). Piša pa-biełarusku.
