90 hadoŭ tamu, 11 studzienia 1925 hoda, u vioscy Aziarava, što znachodzicca na samaj miažy Pastaŭskaha i Brasłaŭskaha rajonaŭ, u siamji Lavona i Kryściny Umpirovičaŭ, naradziłasia dziaŭčynka, jakoj baćki dali čaroŭnaje biełaruskaje imia Alesia. I jakoj losam było nakanavana vielmi nialohkaje i niezvyčajnaje žyćcio.
Jak i ŭ kožnaha čałavieka, vialikaje ŭździejańnie na dziaŭčynku akazała taja chatniaja atmaśfiera, u jakoj jana vyrasła. Siamja, jak było pryniata ŭ tyja časy, była vialikaja. U adnoj chacie žyło siamiejstva Umpirovičaŭ i ich najbližejšych svajakoŭ. Na ščaście Alesi, usie pamiž saboj umieli stvarać samyja dobrazyčlivyja adnosiny, što adbiłasia i na charaktary dziaŭčynki, jakaja ź dziacinstva atrymała stolki piaščoty i lubovi, što joj chapiła hetych pačućciaŭ na ŭsio svajo doŭhaje i, časam, vielmi składanaje žyćcio. I mienavita tady, u takim dalokim dziacinstvie, Alesia ŭpieršyniu pačuła tyja pieśni, jakija naradzili ŭ jaje dušy pieršyja parastki lubovi da svajoj krainy:
«Kraju, moj kraju! Rodny moj kraju!
Skroź ad miažy da miažy,
Dzie ni pabačyš, usiudy mahiły,
Usiudy mahiły, kryžy…»
Maleńkaja Alesia nie mahła viedać, što ŭ chutkim časie słovy hetaj sumnaj pieśni ŭvasobiacca ŭ rečaisnaść. Hrymnuła Druhaja suśvietnaja vajna. Samu Alesiu i jaje siamju biada pakul što minała, ale biaźlitasnyja žorny historyi ŭžo pačali pieramałyvać jaje svajakoŭ. Spačatku, pry savieckaj uładzie, represavali siamju jaje ciotki Maryi ź vioski Baravyja i rasstralali stryječnaha brata. A praź niekatory čas, užo pry fašysckaj uładzie, zabili samu ciotku i jašče adnaho stryječnaha brata. Sama Alesia i jaje siamja da samaha kanca vajny vyrašyli zastacca ŭ Pastavach, bo ich vioska Aziarava znachodziłasia ŭ partyzanskaj zonie i pražyvańnie ŭ joj niesła vialikuju ryzyku taksama być zabitymi akupacyjnaj uładaj. Tym bolš, što starejšy brat Alesi ŭ šerahach partyzanaŭ zmahaŭsia z zachopnikami.
Ale, niahledziačy ni na što, u maładoj dziaŭčyny ź dziacinstva była mara stać nastaŭnicaj, kab nieści ludziam śviatło viedaŭ. Bo pierad vačyma maładoj idealistki stajaŭ prykład lubimaha taty, jaki taksama byŭ nastaŭnikam. Alesia paśpiachova zdała ŭstupnyja ispyty i pastupiła ŭ Pastaŭskuju nastaŭnickuju sieminaryju. Pieršyja dva hady daviałosia vučycca padčas niamieckaj akupacyi. Ale maładuju dziaŭčynu ŭvieś čas padmacoŭvali dumki ab lepšaj budučyni. Situacyja pahoršyłasia ŭletku 1944 hoda, kali staŭ nabližacca front. Niemcy stali rasstrelvać usich tych, na kaho padała navat minimalnaje padazreńnie ab supracoŭnictvie z partyzanami. Da taho ž da Pastavaŭ pastupova stali dachodzić čutki, što starejšy brat Alesi byŭ partyzanam. Heta pahražała śmierciu ŭsioj siamji, i baćka z usim siamiejstvam chucieńka źjechaŭ z Pastavaŭ. Akramia Alesi, jakaja nie chacieła kidać navučańnie, za što ledź nie papłaciłasia svaim žyćciom, kali ŭ jaje chatu adnojčy ŭvarvaŭsia niemiec ź pistaletam, schapiŭ jaje i pavioŭ na vulicu. Vyratavali Alesiu jaje svajaki, na kvatery jakich jana žyła – kinulisia ŭ nohi niemcu i pačali jaho ŭmalać nie zabivać dziaŭčynulaNiejkim cudam toj pasłuchaŭsia ich i syšoŭ. Nia dziva, što paśla takich vyprabavańniaŭ Alesia čakała Čyrvonuju Armiju jak zbavicielnicu ad fašysckaj navały.
Paśla vyzvaleńnia zastavałasia skončyć apošni, treci, kurs nastaŭnickaj sieminaryi. Praŭda, samu sieminaryju pieratvaryli ŭžo ŭ piedahahičnuju vučelniu. I niekatoryja nastaŭniki pamianialisia, bo častka raniejšych syšła z Pastavaŭ u 1944 hodzie razam ź niemcami, a inšych aryštavała savieckaja słužba dziaržaŭnaj biaśpieki. U tym liku i byłoha dyrektara sieminaryi, zamiest jakoha kiravać piedahahičnaj vučelniaj pastavili byłoha partyzana. Ale samaje drennaje, što adbyłosia ŭ navučalnym pracesie ŭ vyniku hetych źmien – heta toje, što ciapier usio navučańnie stała vieścisia na ruskaj movie. Navučency nia mieli ničoha suprać ruskaj movy, ale jany byli biełarusami, da hetaha vučylisia pa-biełarusku i chacieli dalej vučycca pa-biełarusku. A novy dyrektar u adkaz na heta žadańnie abłajaŭ navučencaŭ «fašystami i nacyjanalistami» i prymusiŭ ich nadalej vučycca pa-rusku.
Pastaŭskaja moładź i ich siabry z Hłybokaha, ubačyŭšy, što aficyjna im nie dazvalajuć vučycca na rodnaj movie, vyrašyli praciahnuć svaju spravu nieaficyjna, stvaryŭšy dla siabie supołku «Sajuz biełaruskich patryjotaŭ», hałoŭnaj metaj jakoj było – zachavańnie i raspaŭsiudžvańnie siarod nasielnictva biełaruskaj movy i kultury. Zrazumieła, što Alesia, hetaja maładaja idealistka i letucieńnica, prosta nie mahła zastacca ŭ baku ad hetaj spravy i nieŭzabavie da ich dałučyłasia.
Kaniečna, dziejnaść hetych maładych ludziej była b vielmi karysnaj dla našaj krainy, asabliva ŭ paślavajennyja hady, kali padčas toj razruchi jany byli hatovyja na adnym entuzijaźmie pracavać dla svajoj radzimy. Ale ŭ tahačasnaj słužby dziaržaŭnaj biaśpieki nakont hetaha byli dyjamietralna supraćlehłyja dumki. Spačatku ŭ supołku SBP byŭ nakiravany špijon-pravakatar, jaki pavinien byŭ padbić udzielnikaŭ na jaki-niebudź supraćpraŭny ŭčynak. Kali ž stała zrazumieła, što ŭsia dziejnaść moładzi skiravana na adukacyju i jany zusim nie źbirajucca z kimści vajavać, było vyrašana bolš ź imi nie važdacca, a terminova aryštavać i sudzić.
Aryšty pačalisia ŭ 1947 hodzie. Alesie daviałosia pakinuć svoj rodny dom i tulacca ŭ svaich svajakoŭ, abo prosta znajomych, kab nie trapić u ruki savieckich śpiecsłužbaŭ. Heta joj udavałasia rabić bolš za hod. Ale, urešcie, ad takoha pastajannaha psichałahičnaha napružańnia dziaŭčyna prosta stamiłasia. Nieaściarožna viarnułasia ŭ baćkavu chatu, la katoraj jaje čakała zasada. I ciapier užo nastupiła čarha Alesi i jaje bližejšych svajakoŭ trapić u biaźlitasnyja žorny historyi – spačatku schapili jaje, a praz paru dzion aryštavali baćku.
Dalej usio jak u filmie žachaŭ: źbićcio, dopyty, karcar z pacukami, katavańni elektratokam. Narešcie sud i maksimalny na toj čas termin zaklučeńnia — 25 hadoŭ. Za luboŭ da svajoj krainy, da svajoj rodnaj movy. Baćku dali tolki 10, za toje, što nie vydaŭ svaju rodnuju dačku, ale paśla ŭsich ździekaŭ jon praciahnuŭ u niavoli tolki niekalki hadoŭ.
Potym doŭhija, žudasnyja łahiernyja hady ź niepasilnaj dla žančyn pracaj, jakaja padarvała ŭžo sasłablenaje dziavockaje zdaroŭje. Ale navat tam zdaralisia roznyja niečakanyja sustrečy, samaj jaskravaj ź jakich było znajomstva z vybitnaj biełaruskaj paetkaj i hramadzkaj dziajačkaj Łarysaj Hienijuš, jakaja taksama była pakarana na 25 hadoŭ za svaju luboŭ da radzimy. Pamiž abjadnanymi adnoj biadoj žančynami chutka ŭźnikła ščyraje siabroŭstva.
Na ščaście Alesi, paśla śmierci Stalina jaje termin byŭ skaročany da 10 hadoŭ. Pa vyzvaleńni, kali dziaŭčyna viarnułasia ŭ Pastavy, pieršaje, što jana zrabiła – abrezała svaje doŭhija kosy – junactva skončyłasia. Nieŭzabavie jana paznajomiłasia ź jašče adnym byłym udzielnikam hłybokskaj supołki SBP, Antonam Fursam. Maładyja ludzi spadabalisia adno adnamu i, doŭha nie dumajučy, ažanilisia.
Treba było niejak pačynać sumiesnaje siamiejnaje žyćcio. Ale adzinaje miesca, kudy było dazvolena iści pracavać byłym «voraham» naroda, tolki ŭ kałhas. Nie žadajučy pachavać siabie zažyva ŭ kałhasie, Fursy vyrašyli źjechać žyć tudy, dzie źbiralisia takija ž samyja «vorahi» naroda. I svaim čarhovym miescam žycharstva abrali Kazachstan. Tam jany pražyli 25 hadoŭ, naradzili dzietak – dačušku i synočka. A paśla vychada na piensiju znoŭ viarnulisia na radzimu i z taho času pastajanna žyvuć u Pastavach.
Za svajo takoje doŭhaje i składanaje žyćcio Alesia Lavonaŭna tak i nie zdoleła realizavać svaju junackuju maru – stać nastaŭnicaj. Ale heta tolki aficyjna, bo pa sutnaści nikoha nie navučyŭšy niejkim navukam, jana svaim žyćciom navučyła nas usich tamu, jak treba zachoŭvać luboŭ da svajoj krainy, niahledziačy ni na fašysckich karnikaŭ, ni na balšavickich kataŭ. Pakłonimsia ž u nohi z padziakaj hetaj mužnaj žančynie, toj kolišniaj dziaŭčyncy-letucieńnicy, ź jaje viečnymi marami pra Biełaruś.
(U artykule vykarystany materyjały z knihi «Hart», Miensk 1997 h.)
* * *
(U encykłapiedyjach pryvodzicca data naradžeńnia Alesi Furs 24 śniežnia 1926 hoda, ale sama jana paviedamiła nam, što heta pamyłka i što praŭdzivaja data naradžeńnia — 11 studzienia 1925 hoda.)
