Pačatak hetaj historyi prosty. Žyvie sabie talerantny dy mirny biełaruskamoŭny čałaviek, jaki viedańniem movy navat zarablaje na chleb. U peŭny momant źjaŭlajecca na śviet ułasnaje dzicia i, viadoma, ćviordy namier vyraścić jaho biełarusam – kab dzicia nie tolki šanavała, razumieła, lubiła rodnuju movu, ale i kab razmaŭlała na joj. Prynamsi, z maci, dziedam dy sa svajakami na vioscy. Zrešty, ludzi, jakija vałodajuć biełaruskaj movaj, našaj krainie jašče patrebny – jak nastaŭniki, žurnalisty, dyktary, akciory, supracoŭniki muziejaŭ dy ci mała chto jašče…
Custreča moŭnaha kłuba «Mova TUT»
Pieršyja kłopaty
Doma mały čuŭ i biełaruskuju, i ruskuju movu, ale zont nazyvaŭ parasonam, a zamiest składanaha słova viełosipied kazaŭ «rovar». Ruskaja mova ŭ pieršuju čarhu była movaj multfilmaŭ, jakija pa-biełarusku nichto nie ahučvaje – akramia pryvatnych inicyjatyŭ, plon pracy jakich nievialiki. U dva z pałovaj hady my pajšli ŭ dziciačy sadok: u našym rajonie Minska jasielnyja hrupy tolki ruskamoŭnyja, «ptušačka» pobač ź biełaruskaj movaj jak pažadanaj movaj navučańnia ni na što nie ŭpłyvaje (tak voś užo piać hadoŭ papiaredžvajuć zahadčycy roznych d/u).
Uzimku my dałučylisia da supołki biełaruskamoŭnych baćkoŭ, jakija ŭ rajonnym adździele adukacyi «vybivali» dla dziaciej biełaruskamoŭnuju hrupu na budučy hod. Źbirali podpisy, źviestki, pisali zajavy – u paradku, ustalavanym zakanadaŭstvam, – i zrešty ŭsio atrymałasia, u biełaruskuju hrupu nas zaprasili. Ale tut źjavilisia dźvie pryvatnyja prablemy.
Pa-pieršaje, u paliklinicy nam paraili zapisacca na ahlad u raźvivaŭča-karekcyjny centr i źbiracca ŭ łahapiedyčnuju hrupu. Pa-druhoje, siamja pačała čakać jašče adnaho naščadka – i zrazumieła, što ź niemaŭlom na rukach vazić starejšaha za šeść prypynkaŭ u biełaruskamoŭnuju hrupu było b vyklučnym hieraizmam. Muž i śviakroŭ a šostaj jeduć na pracu, i kožny, chto prynamsi z boku naziraŭ, jak miła špacyrujuć mamy z dvuma dzietkami (asabliva, kali adliha, ci doždž, ci ranišniaja isteryka «Nie chaču-u-u!»), vydatna razumieje, što, kab patrapić chacia b u bližejšy dziciačy sadok, časam patrebna niemałaja mužnaść i vytrymka. Tamu ŭ biełaruskuju hrupu my nie zavitali, a zamiest hetaha praciahvali naviedvać ruskamoŭny sadok i ź lepšymi spadziavańniami źviarnulisia da łahapieda.
Biełaruski łahapied i biełaruskaja mova
Pra hetu prablemu čytać nie davodziłasia, a zakranuć jaje varta. Starejšy syn zajmaŭsia z tryma łahapiedami i ŭ adkaz na papiaredžańnie, što mama razmaŭlaje pa-biełarusku, praź niekalki tydniaŭ davodziłasia čuć kateharyčnuju paradu: «Obŝajtieś s riebienkom na russkom jazykie, nie nado jeho putať!»
Treba adrazu adznačyć, što ŭ čas miedycynskich kansultacyj nichto nie źviazvaŭ zatrymku ŭ raźvićci maŭleńnia z dvuchmoŭjem u siamji. Da hetaha času ŭ Biełarusi niamała dziaciej raście ŭ siemjach, dzie niechta razmaŭlaje prynamsi na trasiancy, što ŭ pryncypie nie zaminaje moŭnamu raźvićciu, chacia i adbivajecca na vymaŭleńni. Na zaniatkach z łahapiedam pieraškadžaŭ chutčej nie biełaruski «akcent», a biełaruskija słovy. Na vyjavu pietucha syn kazaŭ «pievień», zamiest sapohov – boty, zamiest ćvietka – kvietka. Namioki na toje, što ź dzicionkam možna było b zajmacca krychu inakš, z ulikam asablivaściej biełaruskaj movy (bo my žyviem u Biełarusi i ŭ pryncypie nie abaviazany kazać «tietrad́» i «ohuriec») nijak nie ŭpłyvali na situacyju.
«Pusť riebienok naučiťsia słušať i pravilno proiznosiť zvuki, a kohda vyrastiet – budiet hovoriť, kak jemu nravitsia». Pry hetym miakkaje -ć u dziejasłovach ci adsutnaść huka -j u kančatkach prymietnikaŭ mužčynskaha rodu niaźmienna vypraŭlałasia jak pamyłka. Čamu mienavita na ruskich słovach my pavinny vučycca razmaŭlać? Ci isnujuć prahramy navučańnia dla dziaciej-bilinhvaŭ, jakija čaściej čujuć biełaruskuju, čym ruskuju movu? Čamu łahapiedy vučać maleńkich biełarusaŭ pravilnamu ruskamu vymaŭleńniu i absalutna nie dapamahajuć avałodać biełaruskaj movaj?
Hetyja pytańni tak i zastajucca biez adkazu: mahčyma, u našaj krainie isnujuć śpiecyjalisty, jakija karektna pracujuć ź dziećmi-bilinhvami i aryjentujucca na praktyku zamiežnych kaleh, – ale my takoha łahapieda nie adšukali.
Viadoma, možna było vyśviatlać na vyšejšym uzroŭni, patrabavać, adstojvać pravy, ale ŭskładniać naša vychavańnie ŭ biezalternatyŭnym dziciačym sadku zusim nie chaciełasia. Tym bolš, što za viadoma jaki zarobak piedahohi šmat času i sił addavali dzieciam, i tamu zahłuhoŭvajuć vialikaj udziačnaści. «V dievianostyje u nas tut byli biełorusskije hruppy, vośpitatieli pieriechodili na biełorusskij jazyk. A tiepieŕ eto kak-to nie modno,» – razvažała naša łahapied. I čytać lekcyju pa biełarusaznaŭstvie čałavieku ŭdvaja starejšamu było niejak niajomka. Čałavieka stałaha ŭzrostu składana zrabić «śviadomym», a voś vychoŭvać maleńkich biełarusaŭ možna krychu inakš.
Inkluzija – heta…
Na paviedamleńnie pra toje, što dzicia raście ŭ siamji z «matčynaj» biełaruskaj movaj nichto ź piedahohaŭ nie reahavaŭ admoŭna. «Po-biełorusskomu razhovarivajetie? Eto chorošo. Nu zachodi v hruppu, zavtrak ostyvajet». Za čatyry hady dziciačych sadkoŭ vychavacieli pry mnie nikoli nie źviarnulisia da syna pa-biełarusku, nikoli ŭ razmovie sa mnoj ci ź im nie pierajšli na biełaruskuju movu. U łahapiedyčnaj hrupie niama zaniatkaŭ pa-biełaruskaj movie i navat na navahodnich ranišnikach nikoli nie daviałosia pačuć biełaruski vieršyk ci piesieńku. Nibyta naš sadok mieścicca nie ŭ Biełarusi, a ŭ Smalensku ci Maskvie, i daŭno nie isnuje biełaruskaj movy ci niejkaj tam admietnaj kultury.
Tut varta źviarnucca da aktualnaj siońnia idei inkluzii. Kožny čałaviek, kožnaje dzicia maje prava adčuvać siabie kamfortna ŭ kalektyvie – z ulikam uvažlivaha staŭleńnia da indyvidualnych asablivaściej. Zvyčajna pra inkluziju kažuć u dačynieńni da dziaciej z prablemami zdaroŭja: stvarajuć inkluziŭnyja kłasy, robiać pandusy, kab invalid-kalasačnik moh trapić u kramu ci palikliniku, budujuć škoły ź liftami…
Dzicia z dvuchmoŭnaj siamji ŭ ruskamoŭnaj (ale biełaruskaj!) adukacyjnaj ustanovie taksama maje prava na asablivaje staŭleńnie z boku piedahohaŭ. I heta zusim nie nacyjanalistyčnaje patrabavańnie ŭsim vakoł pačać razmaŭlać pa-biełarusku. Ale biełaruskaja mova ŭ kalektyvie z takim dzicionkam pavinna hučać čaściej, kab nie było moŭnaha barjeru: mama razmaŭlaje pa-svojmu, a ŭsie astatnija – pravilna.
Časam na biełaruskuju movu moža pierachodzić piedahoh (prynamsi, kab pavitacca, ci ŭ mižasabovaj razmovie), z dapamohaj maleńkaha biełarusa možna źviarnuć uvahu vychavancaŭ na biełaruskija nazvy pobytavych pradmietaŭ i ŭvohule na toje, što jość u śviecie hetkaja mova sa svaimi cikavymi admietnaściami. Usio adno ŭ škole daviadziecca jaje vyvučać!
I nikoli biełaruskamoŭny čałaviek nie budzie adčuvać siabie kamfortna ŭ hramadstvie, dzie da movy staviacca sa ździŭleńniem, bo amal nichto jaje pa žyćci nie vykarystoŭvaje. A pačuvacca zbačencam, kali ty pradstaŭnik tytulnaj nacyi, – niejak niedarečna. Zrešty, prablem ź inšymi dziećmi ŭ nas nie było: letam ci na vychodnych u movie syna źjaŭlałasia bolš biełaruskich słovaŭ, ale ź siabrami ŭ sadku ci na dvary jon razmaŭlaŭ pieravažna pa-rusku.
Tak my i raśli bieź nijakaj inkluzii: «Končitsia sadik – pojdietie v biełorusskuju himnaziju, ona vied́ riadom!» – abnadziejvali nas piedahohi. Biełaruskamoŭnaja himnazija sapraŭdy znachodzicca za niekalki prypynkaŭ ad doma. Pobač ź joju jość i biełaruskamoŭny sadok, da jakoha ŭžo padrastaŭ małodšy syn.
Miescaŭ niama!
Za paŭhady da pieršaha vieraśnia ja patelefanavała dyrektaru biełaruskamoŭnaj himnazii, kab udakładnić, jak i kali zapisacca ŭ pieršy kłas. Ciapier u pieršyja kłasy himnazij dziaciej biaruć biez ustupnych ekzamienaŭ, što značna spraščaje spravu. Dyrektar paviedamiŭ nastupnaje: «Śpisy budučych pieršakłaśnikaŭ daŭno składzieny, baćki ŭžo dva hady stajać u čarzie. Pa prapiscy vy da našaj himnazii nie naležycie, idzicie ŭ bližejšuju škołu, tam biełaruskaja mova taksama jość. A praz čatyry hady pastupajcie da nas!».
Sapraŭdy, my žyviom dalej, čym treba, tamu pretendavać niama na što. U niejkim intervju paviedamlałasia pra stvareńnie ŭ škołach asobnych biełaruskamoŭnych kłasaŭ. Raptam pobač z nami jany taksama jość? U rajonny adździeł adukacyi byŭ dasłany elektronny list, i ŭ adkazie paviedamlałasia, što adzinaja adukacyjnaja ŭstanova, jakaja zabiaśpiečvaje atrymańnie adukacyi na biełaruskaj movie, — heta vyšejzhadanaja himnazija. Adpaviedna, nijakich inšych biełaruskamoŭnych pieršych kłasaŭ u našym rajonie niama.
Krychu paźniej vyśvietliłasia, što ŭ biełaruskamoŭny sadok małodšaha syna taksama nie biaruć: miescaŭ niama, hrupy pierapoŭnienyja.
Jak heta zrazumieć? Biełaruskamoŭnyja adukacyjnyja ŭstanovy začyniajucca jak niepatrebnyja, ale trapić u adzinuju na rajonie biełaruskamoŭnuju himnaziju niemahčyma, bo žadajučych bolš, čym treba. I jak nam realizavać prava na atrymańnie biełaruskamoŭnaj adukacyi? Štoranicy jeździć usioj siamjoj u viaskovuju biełaruskamoŭnuju škołu? Na mietro z dvuma dziećmi taksama ciažka: raptam małodšy zachvareje, jak starejšaha na zaniatki vieźci? Hrupy padtrymki z volnych babul dy ciotak u nas niama: usie pracujuć, inakš nie pražyvieš.
Viadoma, varta šukać baćkoŭ-adnadumcaŭ, źbirać podpisy, chadzić u adździeł adukacyi, ale času na takuju maštabnuju kampaniju ŭžo nie było – zrešty, dvaich dziaciej treba nie tolki vychoŭvać, ale i karmić, lačyć, vazić na lecišča i navat kali-niebudź zabiaśpiečyć žyllom.
Było b vydatna, kab u adździele adukacyi mieŭsia śpiecyjalist, jaki źbiraje infarmacyju pra biełaruskamoŭnyja siemji, padtrymlivaje stasunki jak z baćkami, tak i z dyrektarami škoł i dapamahaje ŭ realizacyi kanstutycyjnaha prava na biełaruskamoŭnuju adukacyju. Kab baćkoŭ sustrakali nie spałochanymi vačyma, a dobrazyčlivaj razmovaj, i zamiest zmahańnia ź sistemaj pytańnie pra biełaruski kłas albo hrupu vyrašałasia spakojna i chutka. Znajomyja žartujuć, što ad dziaržavy tak šmat čakać nie varta, ale kali ty ŭ hetaj krainie žyvieš, na jaje karyść pracuješ, dla jaje raściš maleńkich hramadzian, to chiba ničoha dobraha naŭzamien nie treba?
Kali biełaruskamoŭnyja adukacyjnyja ŭstanovy pierapoŭnienyja, to chiba takaja strašnaja dla minčukoŭ biełaruskaja mova (jakaja, pa čutkach, navat tam hučyć daloka nie zaŭsiody)? Raptam i na dźvie biełaruskija himnazii ci na čatyry dziciačych sadka navat ź liškam chapiła b žadajučych? Zajava pra toje, što «situacyja pad kantrolem», prynamsi ŭ našym vypadku akazałasia nieabhruntavanaj.
Što atrymałasia?
Pakul što my pajšli ŭ zvyčajnuju siaredniuju škołu i ŭ zvyčajny sadok. Nastaŭnica kaža, što syn – adziny vučań u kłasie, jaki razumieje biełaruski tekst i moža adrazu adkazać na pytańni. Dla astatnich prostyja apaviadańni davodzicca pierakładać sa słoŭnikam. U śviadomaści syna biełaruskaja mova lažyć pasiŭnym leksičnym bahažom, jon razmaŭlaje pa-rusku. Łahapiedyčnyja zaniatki praciahvajucca, i jon užo pravilna paŭtaraje słovy puhovica, skvoriec i časovŝik.
Paśla viečarovaha čytańnia narodnych kazak ci sustrečy ź biełaruskamoŭnymi siabrami syn časam kaža «dabranač» ci «dobraj ranicy». Ale na prośbu kali łaska pamyć posud časta paviedamlaje:
– A ty skaži «požałujsta» – tohda pomoju!
– Pajedziem na viosku, chaj tabie dziadula «požałujsta» kaža, – adhukajusia ja, i sprečka časta zaciahvajecca, a talerki zastajucca niamytymi.
Kali ŭ syna kiepski nastroj, jon časam pačynaje złavacca: «Mama, razhovarivaj normalno, razhovarivaj, kak vsie!». Mahčyma, praz hadoŭ piać jon zrazumieje, što biełaruskaja mova – samaja narmalnaja dla žychara našaj krainy. Ale pakul što va ŭstanovach adukacyi naša mova chutčej ihnarujecca, a nie padtrymlivajecca: razmaŭlajecie pa-biełarusku? Ničoha strašnaha, ale heta ruskamoŭny sadok, biełaruskaha słova vy tut darma nie pačujecie.
Chacia ŭ narmalnaj dvuchmoŭnaj krainie ŭsio pavinna było b być inakš. I pašyreńnie śfiery ŭžyvańnia biełaruskaj movy – krok napierad nie tolki da dziaciej «śviadomych» biełarusaŭ, ale i da dziaciej, jakija čujuć movu ad starejšych svajakoŭ ci ŭ čas viaskovych letnich vakacyjaŭ. Bo biełarusy jašče nie vymierli i nie zaŭsiody admiežavanyja ad inšych u niejkim kulturna-adukacyjnym hieta.
Časam dzieci z dvuchmoŭnych siemjaŭ vučacca ŭ absalutna zvyčajnych škołach i mahli b čuć biełaruskuju movu čaściej nie tolki ad nastaŭnikaŭ, ale i ad adnakłaśnikaŭ. I kali ruskamoŭnaha čałavieka pačynaje treści, bo školniki pračytajuć lišni parahraf pa-biełarusku, čamu b nie padumać pra biełaruskamoŭnuju mienšaść, jakoj davodzicca «vybivać», tłumačyć, prasić, vybačacca…
Časta možna pačuć, što ŭ Biełarusi nichto nie zabaraniaje razmaŭlać pa-biełarusku – i heta sapraŭdy tak. Ale vyraścić syna, jaki prynamsi doma razmaŭlaje na «matčynaj» movie, akazałasia zadačaj nierealnaj. Kali mieć bolš času dy srodkaŭ, dy adzinaha dzicionka ŭ siamji, vyniki mahli być bolš aptymistyčnymi. Atrymlivajecca, kab dzieci razmaŭlali pa-biełarusku, treba prykładać niamała namahańniaŭ. I pry hetym dakładna ŭśviedamlać, što kali praź piatnaccać hadoŭ biełaruskamoŭny syn advučycca i pryjdzie pracavać, jamu ŭśmichnucca i skažuć: «Biełorusskij – očień chorošo. No tolko nie na rabotie. Pravda?».
