Siońnia my adznačajem roŭna piaćdziasiat hod z momantu pryznačeńnia Piatra Mašerava na pasadu pieršaha sakratara CK Kampartyi Biełarusi, što ŭ svoj čas aznačała najvyšejšuju ŭładu ŭ Savieckaj Biełarusi. Nad rolaj Mašerava ŭ historyi krainy ja zadumaŭsia pieračytvajučy daŭniejšyja teksty jaho palityčnaha antypoda – lidera BNF Zianona Paźniaka. U ich toj nachvalvaŭ dasiahnieńni Biełarusi na momant atrymańnia niezaležnaści, nie kažučy, kamu ž dziakavać za hetyja ŭžo hatovyja padmurki madernaj dziaržavy.
A padziakavać varta było b siarod inšych i biełaruskamu savieckamu dziaržaŭnamu dziejaču Piatru Mironaviču Mašeravu. Jon kiravaŭ Savieckaj Biełaruśsiu ŭ čas, kali taja pieražyvała ci nie najbolš dynamičny rost va ŭsich śfierach žyćcia. Jaho dziejnaść i postać nie ŭpisvajecca ŭ šabłonnyja ŭjaŭleńni biełaruskich nacyjanalistaŭ apošnich dziesiacihodździaŭ pra toje, što ličyć biełaruskim i ŭ čym palahaje patryjatyzm. Ale kali adkinuć u bok mietafizičnyja razvahi, a zirnuć na kankretyku, dyk vyśviatlajecca, što jakraz ŭ braku patryjatyzma Piatra Mironaviča abvinavacić ciažka.
Chto ž zbudavaŭ hetuju krainu?
U studzieni 1992 hodalider BNF Zianon Paźniak z zachapleńniem pisaŭ u «Navinach BNF» pra vydatnuju padrychtavanaść Biełarusi da jeŭrapiejskaj intehracyi: «Naša dziaržava aryjentavana na vytvorčaść i vyvaz tavaraŭ i praduktaŭ, a nie syraviny. My całkam zabiaśpiečvajem svaje ŭnutranyja patreby i šmat čaho možam ekspartavać … U nas dastatkova zbałansavanaja ekanomika, funkcyjanuje paŭnavartasny narodnahaspadarčy kompleks na dastatkova vysokim arhanizacyjnym i techničnym uzroŭni, isnuje vysoki ŭzrovień kvalifikacyi rabočaha kłasa, vialikaja kancentracyja intelekta: fundamientalnaj i prykładnoj navuki». Pryblizna toje samaje jon budzie znoŭ kazać krychu paźniej u Brusieli funkcyjanieram APAD (NATA).
Kali kiravacca łohikaj Paźniaka, dyk usie hetyja dasiahnieńni anijak nie zasłuha BSSR ci SSSR. I nie Rasiejskaj Impieryi. Bo ŭsio vydatnaje skončyłasia ŭ časy VKŁ, a ŭsio dobraje — u časy Rečy Paspalitaj. Pra Mašerava ž Paźniak svaju dumku vykazvaŭ zaŭždy hranična jasna i łajankava — apošni raz u 2013 hodzie nazvaŭšy jaho «badaj najbolšym kamunistyčnym rusifikataram i niščycielem biełaruskaj nacyi».
A miž tym vielmi vialikaja — kali nie bolšaja — častka dasiahnieńniaŭ, pra jakija havaryŭ Paźniak — darobak pavajennaha savieckaha času. Aniahož davajennyja dasiahnieńni Uschodniaj Biełarusi ŭ tym što datyčyć ekanomiki, adukacyi dy kultury byli amal całkam zrujnavanyja nacysckaj akupacyjaj, a ŭ Zachodniaj Biełarusi asablivych dasiahnieńniaŭ u sacyjalna-ekanamičnym ci kulturnym raźvićci nikoli i nie było. Tamu toje, što my mieli na śvitanku niezaležnaści, było zbolšaha plonam pavajennych namahańniaŭ. Bolš za toje — namahańniaŭ, što byli prykładzienyja da pačatku pierabudovy, u «mašeraŭskija časy».
«Brežnieŭski zastoj» ci «Mašeraŭski ŭzdym»?
Niezaležnaja Biełaruś na pačatku 1990-ch u mnohim była stvareńniem ruk Piatra Mašerava, jaki kiravaŭ Savieckaj Biełaruśsiu ŭ 1965—1980 hadach, a datul zajmaŭ kiroŭnyja pasady ŭ partyjnych dy savieckich arhanizacyjach i orhanach BSSR. U hety čas biełarusy kančatkova sfarmavalisia jak adzinaja nacyja z sučasnaj ekanomikaj, sistemaj adukacyi, kultury i navuki. Vialikaja častka nacyjanalnaha bahaćcia była napracavanaja jakraz u toj čas. Aniahož tolki za vośmuju piacihodku (1966—1970) VUP Biełarusi pavialičyŭsia na 58%. U nastupnyja dźvie «mašeraŭskija» piacihodki tempy rostu źnizilisia, ale taksama zastavalisia značnymi.
Časta možna čuć razvahi, što maŭlaŭ sajuznyja respubliki ničoha nie vyrašali. Ale šerah daśledavańniaŭ śviedčyć, što sprava była nie tolki, ci nie stolki ŭ abmiežavanaści kampietencyi respublik, a ŭ zdolnaściach ich kiraŭnictva damahčysia svajho ŭ stasunkach z sajuznym centram. Pra śpiecyfičny, ale realny saviecki fiederalizm piša i amierykanski palitołah Majkł Urban u svajoj knižcy «Biełaruskaja savieckaja elita 1966-1986: ałhiebra ułady». Dy i prykładam kiraŭnictva niekatorych siarednieazijackich savieckich respublik i piersanalna kiraŭnik Uźbiekskaj SSR Šaraf Rašydaŭ na spravie daviali – kiravać toj ci inšaj sajuznaj respublikaj možna pa-roznamu. Nahadaju, tavaryšy ŭ Taškiencie vybrali sabie ŭ stasunkach z sajuznym centram varyjant prosta ŭładaryć nad svajoj respublikaj, jakaja pad ciskam maskoŭskaj biurakratyi ŭsio bolš tanuła ŭ biespraśvietnaści ahrarnaj monakultury bavoŭny (voś dzie možna kazać pra kałanijalizm!), dy zajmacca bolš asabistymi hiešeftami – umacoŭvajučy svaje kłany, prysabiečvajučy miljony dziaržaŭnych hrošaj i palapšajučy ŭłasny dabrabyt. Urešcie dajšło da sproby pachavać Rašydava ŭ asabistym maŭzalei pasiarod Taškienta. Dyk voś pry ŭsich jaje zahanach i pravincyjnaści, Savieckaja Biełaruś na hetym fonie była amal uzoram mierytakratyi i dabrasumlennaści.
Mašeraŭ, jak pakazvajuć vyniki jaho pracy – biełaruskaja industryja i navuka pačatku 1990-ch, zmoh bieź lišniaj kanfrantacyi abaranić intaresy raźvićcia Biełarusi jak ekanamična žyćciazdolnaj respubliki ŭ stasunkach z sajuznym centram. Pra jaho palityčnuju vahu śviedčyć i toj fakt, što jon i sam pry kancy 1970-ch byŭ na šlachu da taho, kab uvajści ŭ skład sajuznaha kiraŭnictva. Tamu admaŭlać jaho aktyŭnuju rolu ŭ stvareńni Biełarusi takoj, jakaja jana stała, padstavaŭ niama. Ale moža jaho rola była rolaj kałanijalnaha administratara, što dapamahaŭ impierskaj Maskvie ekspłuatavać biełaruski narod?
Ale i pra «kałanijalnaść» kazać anijak nie vypadaje. U Savieckaj Biełarusi za vielmi karotki čas była stvoranaja raznastajnaja — jak na takuju nievialikuju krainu — pramysłovaść. Navat u zachodnich rajonach krainy, dzie industryjalizacyja raspačałasia tolki paśla vajny, da 1980-ch kožny rajcentr mieŭ tyja ci inšyja sučasnyja pramysłovyja pradpryjemstvy, padkreślu — nie źviazanyja ź pieršasnaj pierapracoŭkaj ci zdabyčaj karysnych vykapniaŭ, ale zaniatyja vytvorčaściu praduktaŭ z značnaj dolaj dadanaj vartaści. Viadoma, mnohija ź ich byli sajuznaha padparadkavańnia, ale i jany byli tak ci inakš intehravanyja ŭ biełaruskuju haspadarku i hramadztva.
Nahadaju, u sapraŭdnych kałonijach pramysłovaść kali j isnavała, to vyklučna pa zdabyčy jakojści rudy ci pa pierapracoŭcy niejkaj tam sielskahaspadarčaj syraviny. A kali niejkija začatki pramysłovaści i paŭstavali dyk tolki ŭ stalicy kałonii ci bujnym porcie. A nie ŭ kožnym haradku jak u BSSR.
Mašeraŭ destrukcyjny
Badaj, samyja kankretnyja zakidy da Mašerava — heta «razburalnik Paleśsia» i «rusifikatar». Abodva abvinavačańni hruntujucca na strašennym spraščeńni situacyi i ihnaravańni faktaŭ.
Što da madernizacyi Paleśsia, dyk treba raźvieści dva pytańni — metazhodnaści mielijaracyi i mietadaŭ jaje praviadzieńnia. Nakont metazhodnaści sumnieńniaŭ niama, vielizarnyja bałotnyja abšary na poŭdni krainy nie tolki izaloŭvali Biełaruś ad Ukrainy dy strymlivali haspadarčaje zasvajeńnie značnych terytoryjaŭ, ale i rujnavali lubyja namahańni pa padvyšeńni roŭniu žyćcia dy i stanu zdaroŭja tamtejšaha nasielnictva. Chto nie daviaraje savieckim dadzienym — moža pahladzieć na źviestki polskaha pierapisu nasielnictva 1931 hoda, pavodle jakoha rovień niepiśmiennaści na Paleśsi akazaŭsia ci nie ŭdvaja bolšy čym na Vilenščynie. Abo uspomnić, što z paŭdniovych rajonaŭ «chindzia» — jak tam nazyvali malaryju — źnikła pa vajnie tolki z asušeńniem bałot.
Inšaja sprava, jak ažyćciaŭlałasia mielijaracyja. Aniahož, zamiest novych uradlivych pašaŭ kraina vydatkavaŭšy vielizarnyja hrošy atrymała na Paleśsi novyja hiektary zasušlivych ziemlaŭ. Ale tut Mašeraŭ abapiraŭsia na dastupnyja navukovyja raspracoŭki i vidavočna, što prynamsi častku viny niasuć navukoŭcy, jakija schibili. Ale takich pamyłak u historyi čałaviectva — proćma, i toje ž zasolvańnie hlebaŭ Aŭstralii moža być paraŭnalnym prykładam.
Mašeraŭ i mova
Jašče bolš chistkija abvinavačańni Mašerava ŭ rusifikacyi. Jany zvyčajna abhruntoŭvajucca spasyłkaj na źmianšeńnie doli drukavanych vydańniaŭ na movie i zakryćcio biełaruskamoŭnych škołaŭ.
Zahvazdka ŭ tym, što kali brać absalutnyja ličby (a nie doli!), to za časy Mašerava kolkaść drukavanaj pradukcyi na rodnaj movie značna vyrasła. Jak vidać ź nižejšaj tablicy, adzinym vyklučeńniem stała nievialikaje źnižeńnie nakładu knih pry kancy 1970-ch.
| Hod | Hadavy nakład haziet na biełaruskaj movie (młn asobnikaŭ) | Hadavy nakład časopisaŭ na biełaruskaj movie (młn asobnikaŭ) | Ahulny nakład knih i brašur (tysiač asobnikaŭ) |
| 1960 | 150 | 7,1 | 7 134 |
| 1970 | 243 | 20,8 | 9 371 |
| 1980 | 278 | 30 | 8 170 |
Što da zakrytych pry Mašeravie biełaruskamoŭnych škołaŭ, dyk nie treba vyryvać situacyju z kantekstu. Prablema biełaruskich škołaŭ — i siońnia, i tady — źviazanaja najpierš nie ź niejkim supraćdziejańniem uładaŭ atrymańniu adukacyi pa-biełarusku. Heta prablema źviazanaja najpierš z adsutnaściu žadańnia i hatovaści baćkoŭ dać svaim dzieciam adukacyju pa-biełarusku. Jana jość vynikam razmytaj identyčnaści, jakaja nakładałasia i nakładajecca na inšuju biadu — adsutnaści tych vybitnych tvoraŭ ci prosta jakasnych kulturnych praduktaŭ, jakija vabili b zasvojvać movu, słaboj raźvitaści sučasnych žanraŭ biełaruskamoŭnaj kultury. I ŭ hetaj suviazi treba padkreślić dziejańni Mašerava pa padtrymcy raźvićcia biełaruskaj kultury i movy i ich tak by mović asučaśnivańnia.
Śviedčańniaŭ jaho kantaktaŭ z tahačasnymi biełaruskamoŭnymi tvorcami – poŭna. Dla jaho było naturalnym uziać dyj pajechać z Uładzimiram Karatkievičam vybirać miesca pad muziej architektury, uzhadvaŭ dramaturh Aleś Pietraškievič. Hienadź Buraŭkin vyrazna kaža pra padtrymku Mašeravym biełaruščyny, zhadvaje pra jaho rolu va ŭstalavańni pomnikaŭ Janku Kupału dy Jakubu Kołasu ŭ Minsku.
Asobna varta ŭzhadać udzieł Mašerava ŭ stvareńni ŭ 1978 hodzie zamiest II ahulnasajuznaha kanała svajho biełaruskaha telebačańnia, dzie bolšaść prahramaŭ była na rodnaj movie. Heta vyhladaje dasiahnieńniem navat siońnia. Niezdarma jašče adzin idejny apanient savieckaj ułady Siarhiej Dubaviec u 2008 hodzie niechacia pryznavaŭ, u «mašeraŭskaj» Biełarusi «ŭličvalisia nacyjanalnyja intaresy, tady razumieli, što ŭsiesajuznaja słava Mieleža, Karatkieviča ci Bykava — nijak nia mienšy aktyŭ Biełarusi, čym kalijnyja ŭhnajeńni albo traktary «Biełaruś».
Biełaruskaja nacyja, što paŭstała ŭ ahni apošniaj vajny
Niechta skaža — ale ž vieryŭ Mašeraŭ u savieckuju ideałohiju, stvareńnie savieckaha naroda. Vieryŭ, heta ŭžo takaja biełaruskaja schilnaść — bačyć siabie nie tolki jak biełarusaŭ, ale i abaviazkova jak častku jašče čahości bolšaha. Mašeraŭ vieryŭ, što biełarusy buduć častkaj inšaj miehasupolnaści savieckaha naroda, hetaksama jak siońnia mnohija biełarusy nie bačać inšaha vyjścia aproč jak dałučycca da inšaj idealistyčnaj mary — jeŭrapiejskaj supolnaści.
Dy i mierkavanaja abyjakavaść Mašerava da dalokaj minuŭščyny nie aznačaje, što jon nie adčuvaŭ siabie biełarusam. Chutčej, jon bolš zvažaŭ na bližejšyja jamu i ludziam jaho pakaleńnia histaryčnyja padziei i simvały biełaruskaj historyi. Sutyknuŭšysia na svaim viaku z realnaj pahrozaj vyžyvańniu biełarusaŭ na rodnaj ziamli i pabačyŭšy, jak achviarna ludzi supraciŭlalisia hitleraŭcam, Mašeraŭ, viadoma, najbolš dbaŭ pra stvareńnie miemaryjałaŭ suajčyńnikam, što zahinuli ŭčora, i pra jakich pamiatali ludzi navokał. Tamu i rupiŭsia pra stvareńnie miemaryjału ŭ Chatyni dy Kurhanu Słavy, mała zvažajučy na pomniki bolš dalokaj minuŭščyny. Bo adčuvaŭ, biełaruskaja nacyja paŭstała ŭ partyzanskaj baraćbie apošniaj vajny, a nie ź siarednieviečnych padańniaŭ.
* * *
U suchoj rešcie my majem palityka, spadčyna jakoha dapamahła biełarusam davoli hładka pierajści da niezaležnaha isnavańnia. Razam z tym, užo pieršy pohlad na postać Mašerava praz pryzmu faktaŭ prymušaje zadumacca, ci adekvatna my ŭsprymajem saviecki pieryjad historyi. Toj samy «brežnieŭski zastoj» u kantekście BSSR vyhladaje zusim inakš. Vyśviatlajecca, što nikoli biełaruskaja ekanomika nie raźvivałasia tak šparka i nikoli nie vychodziła stolki vydańniaŭ na movie jak u toj mašeraŭski čas. I pa ŭsich hetych napramkach abvał pačynajecca z pačatkam pierabudovy. Hetyja akaličnaści sioje-toje tłumačać u staŭleńni biełarusaŭ da dalejšych padziejaŭ i ich palityčny vybar.
Ahułam ža, postać Mašerava ŭvasablaje saboj alternatyŭny, prahmatyčny padychod da raźvićcia Biełarusi. Sam jon zajmaŭsia praktyčnaj dziejnaściu i nie sačyniaŭ traktataŭ na hety kont. Ale svaim prykładam davioŭ — kab budavać mocnuju Biełaruś, niama patreby z kimści varahavać ci ažyŭlać siarednieviečnyja mify. Dastatkova pracavać z tym, što jość, zvažać na realnych ludziej navokał i ich žyćciovy dośvied — i vynik budzie. Na žal, paśla atrymańnia niezaležnaści vialikaja častka palityčnaj elity ŭ krainie pajšła alternatyŭnym, bolš idealistyčnym, ale i biasplonnym šlacham — narakańniaŭ na saŭkovuju rečaisnaść, «chvory narod» i razvažańniaŭ pra nikčemnaść taho, što rabili ludzi ŭ saviecki čas.
