fota Siarhieja Hudzilina
Zajmajučysia historyjaj Biełaruskaj Sacyjalistyčnaj Hramady, Biełaruskaj Narodnaj Respubliki, daśledujučy žyćciovy šlach Antona Łuckieviča, niejk niezaŭvažna vyjšaŭ ja na našych nacyjanał-kamunistaŭ — na ludziej, jakija stvarali i budavali Savieckuju Biełaruś.
Zahłyblajučysia ŭ temu, ja rablu dla siabie adno adkryćcio za adnym pra ludziej, pik karjery jakich pryjšoŭsia na pieryjad tak zvanych biełarusizacyi i karanizacyi. Adbyvałasia stanaŭleńnie biełaruskaj nacyjanalnaj palityčnaj elity, u dziejnaści jakoj kamunizm spałučaŭsia ź biełaruskaściu (u niekatorych, naadvarot, biełaruskaść spałučałasia z kamunizmam).
Stalinskaja frakcyja ŭ balšavickaj partyi ciarpieła hetych ludziej da času. A ź pierałomnaha 1929-ha pačałosia ich płanamiernaje źniščeńnie, pik jakoha prypaŭ na červień 1937 — červień 1938 h., na pieryjad pamiž XVI i XVII źjezdami Kampartyi (balšavikoŭ) Biełarusi. Dastatkova skazać, što ŭ červieni 1938 h. u skład Centralnaha Kamiteta KP(b)B nie trapiŭ nivodzin člen CK, vybrany ŭ červieni 1937-ha. Praktyčna całkam pamianiaŭsia korpus sakrataroŭ rajonnych i haradskich kamitetaŭ partyi.
U čas pracy z materyjałami źjezdaŭ KP(b)B ja nie moh nie zacikavicca asobami kamunistaŭ Łuckieviča, Łastoŭskaha, Mikuličaŭ, Niekraševiča i Paŭlukieviča.
Aleś Paŭlukievič
Pačałosia ŭsio z pračytanaha: «Voś što kaža Paŭlukievič: «Čarviakoŭ zajaviŭ, što viasnoj 1920 h., pierad pačatkam nastupu na Varšavu, CK RKP vyrašaŭ pytańnie stvareńnia Savieckaj Biełarusi, faktyčna nie pryniaŭ nijakaha rašeńnia i pytańnie pavisła ŭ pavietry; daručyli hetu spravu na vyrašeńnie Śmiłhi». I dalej: «…Kali b nastup na Varšavu byŭ udały, to, vidać, Savieckaja Biełaruś nie była b stvoranaja». (…) Jak heta nazvać, tav. Čarviakoŭ? Jak heta nazvać, bo heta ž paklop na partyju, paklop na historyju partyi».
Słovy pramaŭlajucca z trybuny XVI źjezda Kampartyi (balšavikoŭ) Biełarusi (červień 1937 h.). Idzie nakat na staršyniu CVK BSSR Alaksandra Čarviakova. Stalin užo napisaŭ u Miensk: «Kali źjezd vyrašyć źniać Čarviakova z pasady, my piarečyć nie budziem». Kab patrebnaje rašeńnie było pryniata, delehatam dla ahučvańnia vydajucca «materyjały» z kabinietaŭ NKVD, dzie iduć dopyty aryštavanych «vorahaŭ naroda». Z hetymi «materyjałami» ŭ rukach suprać Čarviakova vystupaje narodny kamisar aśviety Alaksandr Varončanka. Jak ža tak, tavaryš Čarviakoŭ? Balšaviki byli ščyrymi prychilnikami biełaruskaj dziaržaŭnaści, a vy ŭzvodzicie paklop na partyju.
Čarviakoŭ kazaŭ praŭdu. Balšavik Ivar Śmiłha 14 lipienia 1920 hoda, kali Čyrvonaja Armija išła na zachad, pisaŭ u Maskvu, što treba abviaścić Biełaruskuju respubliku, ale pakul što in abstracto. Heta značyć, pabačym, ci ŭdasca zrabić savieckaju respublikaj Polšču. Los Savieckaj Biełarusi byŭ pastaŭleny ŭ zaležnaść ad taho, jak składucca zamiežnapalityčnyja abstaviny dla Maskvy.
Čarviakoŭ kazaŭ praŭdu Paŭlukieviču. Jakomu Paŭlukieviču? Arsieniu? Lekaru, dziejaču Biełaruskaj Rady Słuččyny, jaki ŭznačaliŭ špital padčas Słuckaha paŭstańnia, a potym asieŭ u Vilni? Dzie i kali Čarviakoŭ moh ź im bačycca? U 1928 hodzie palaki abvinavacili Paŭlukieviča ŭ pracy na Saŭdepiju i zapratoryli jaho na 12 hadoŭ za kraty. Źviestki pra jašče adnaho Paŭlukieviča znachodžu ŭ encykłapiedyčnym daviedniku Leanida Marakova.
Alaksandr Paŭlukievič naradziŭsia ŭ 1887 h. u Vialikich Biarozaŭcach ciapierašniaha Ščučynskaha rajona. Byŭ siabram balšavickaj partyi da 1936. Mieŭ vyšejšuju adukacyju. Padčas aryštu (27 kastryčnika 1937 h.) piensijanier («mahčyma, jak vajskoviec abo invalid», piša Ł. Marakoŭ). Aryštavany ŭ Maskvie. Rasstralany tamsama 20 studzienia 1938 h.
Hartajučy papki byłoha partyjnaha archiva KPB, ja zmoh vyśvietlić, što Paŭlukievič Aleś (tak mienavaŭ jon siabie ŭ adnoj z ankiet) ustupiŭ u balšavickuju partyju padčas hramadzianskaj vajny ŭ Rasii — u 1918 h. U 1923 h. jon užo zahadvaŭ ahitacyjna-prapahandysckim adździełam u Babrujskim paviatovym kamitecie KP(b)B. Kali ŭ skład BSSR byli viernutyja jaje ŭschodnija terytoryi, Paŭlukieviča nakiravali tudy pravodzić biełarusizacyju. U 1926–1928 h. jon byŭ staršynioju Viciebskaha akruhovaha vykanaŭčaha kamiteta (AVK). Ź Viciebska na karotki čas jaho pieraviali na rasstrelnuju pasadu zahadčyka Biełdziaržvydaviectva. A nieŭzabavie nakiravali ŭ Maskvu — pastajannym pradstaŭnikom SNK BSSR pry SNK SSSR. Pracavaŭ Paŭlukievič u Maskvie ŭ 1928–1930 h. Dalej jahony žyćciovy šlach ja nie prasačyŭ. Jak vidać ź infarmacyi Ł. Marakova, u 1936-m Paŭlukieviča vyklučyli z partyi. Śmiarotny prysud jamu byŭ pieradvyrašany.
Jakub Łastoŭski
Alesia Paŭlukieviča na pasadzie pastajannaha pradstaŭnika SNK BSSR u Maskvie źmianiŭ Jakub Łastoŭski. Hety dziejač naradziŭsia ci nie ŭ 1892 h. U balšavickuju partyju pryjšoŭ u 1918 h. U 1924–1926 h. Łastoŭski pracavaŭ namieśnikam strašyni Mazyrskaha akruhovaha vykanaŭčaha kamiteta. 6 krasavika 1926 h. jaho vyłučyli na pasadu staršyni AVK, ale suprać kandydatury, peŭna, mielisia piarečańni, tamu ŭ listapadzie 1926 — mai 1927 hh. my bačym jaho ŭ kreśle namieśnika staršyni Kalininskaha AVK. 8 červienia 1927 h. u suviazi ź likvidacyjaj akruhi Łastoŭskaha nakiravali pad zahad Homielskaha akruhovaha kamiteta KP(b)B, staršynioju Rabočaha banka. U 1928 h. jaho pierakinuli ŭ Mazyr na pasadu staršyni AVK. A ŭ 1930 h. jon staŭ kiraŭnikom Sajuzkałhasbanka. Voś z hetaj pasady jaho ŭ 1931-m nakiravali pracavać u Maskvu.
Byŭ Ja. Łastoŭski i siabram CK KP(b)B. U hetaj jakaści jon prysutničaŭ u červieni 1937-ha na XVI partyjnym źjeździe. 12 červienia słova na źjeździe atrymaŭ sakratar Babrujskaha rajonnaha kamiteta Edzid Vajnman. U jaho była zadača hramić byłoha staršyniu SNK BSSR Mikałaja Haładzieda. A z taje pryčyny, što Łastoŭski byŭ pradstaŭnikom Haładzieda ŭ Maskvie, nie mahło nie dastacca i jamu. Tym bolš što dla «pryncypovaj balšavickaj krytyki» mielisia padstavy. Pasłuchajem ardenanosca Vajnmana:
«…Łastoŭski, pastpred u Maskvie. …Ja, jak siabar CK, nikoli nie čuŭ jaho na plenumie CK ci dzie jašče i nie viedaju, ci chto-niebudź ź inšych siabraŭ CK čuŭ jaho jak siabra CK. Vy dumajecie, jon pasiŭny čałaviek? Nie, dzie treba, jon aktyŭny, fakt. U Maskvie isnavaŭ tak zvany biełaruski kłub, jaki abjadnoŭvaŭ roznaje nacdemaŭskaje achvoście. U 1936 h. Biuro [CK KP(b)B] abmiarkoŭvała pytańnie hetaje, i było prapanavana dać spahnańnie Łastoŭskamu, jaki razam z Haładziedam padtrymlivaŭ hety kłub. Tav. Haładzied, viadoma, abaraniaŭ Łastoŭskaha na Biuro, Dziakaŭ (narodny kamisar aśviety. — A. S.) vystupaŭ u inšaj roli — nastupaŭ na Łastoŭskaha. My tut bačym manieŭr hetych asob, Haładzieda i Dziakava, ich intaresy syšlisia. Ale dzie ž CK?… Ja liču, što jon [Łastoŭski] nie tolki nie varty zvańnia siabra CK, ale jon padchalim, jon tolki čamadany ŭ stanie nasić Haładziedu i bolš ničoha». U zale razdalisia hałasy: «Pravilna».
Narodny kamisar aśviety Anani Dziakaŭ u dni XVI źjezda KP(b)B užo davaŭ pakazańni śledčym NKVD. Praz kolki dzion aryštujuć Haładzieda. A Edzid Vajnman, jak i Jakub Łastoŭski, trapić u znakamityja stalinskija rasstrelnyja śpisy. I Alaksandr Varončanka, nastupnik Ananija Dziakava na pasadzie narkama aśviety, taksama trapić u tyja śpisy. Ich, Dziakava i Varončanku, rasstralajuć u adnu noč. Razam z Anatolem Volnym, Płatonam Hałavačom, Alesiem Dudarom, Michasiom Zareckim, Vasilom Kavalom, Todaram Klaštornym…
Aleś Niekraševič
Asoba adnafamilca rasstralanaha akademika Ściapana Niekraševiča zacikaviła mianie daŭnavata, bo ja čytaŭ jahonuju brašuru «Biełaruski nacyjanał-fašyzm i nacyjanał-demakratyzm», u jakoj niamała ŭvahi nadadziena Antonu Łuckieviču.
Ciapier ja viedaju, što Aleś (Alaksandr) Niekraševič naradziŭsia ŭ 1899 h. U 1921 h. ustupiŭ u balšavickuju partyju. U 1923–1925 hh. my bačym jaho na partyjnaj pracy ŭ Babrujsku i (karotki čas) u Paryčach. U 1925 h. jon pabyŭ zahadčykam ahitacyjna-prapahandysckaha adździeła (APA) u Mazyrskim akruhovym kamitecie KP(b)B, a potym (1925–1927) pracavaŭ zahadčykam saviecka-partyjnaj škoły 2-j stupieni ŭ Viciebsku. 14 studzienia 1927 h. Niekraševič stanovicca zahadčykam APA ŭ Viciebskim akruhkamie KP(b)B. 5 sakavika 1928 h. CK KP(b)B adklikaŭ jaho dla pracy ŭ redakcyi haziety «Źviazda», adnak tam jamu nie daviałosia pracavać, bo ŭžo 23 sakavika 1928 h. jon byŭ pryznačany na pasadu dyrektara 2-ha Biełaruskaha dziaržaŭnaha teatra (Viciebsk).
Pišučy pra Alesia Paŭlukieviča, ja zaznačyŭ, što jon karotki čas zajmaŭ rasstrelnuju pasadu zahadčyka Biełdziaržvydaviectva. Na XVI źjeździe KP(b)B zahadčyk adździeła druku i vydaviectvaŭ u CK Mikałaj Kaziuk śćviardžaŭ, što pačynajučy z 1925 h. kiraŭničaje kresła ŭ hetaj ustanovie zajmali «zaŭziatyja vorahi» Źmicier Žyłunovič (Ciška Hartny), Ivan Ćvikievič (brat premjer-ministra BNR), «trackist» Fadziej Braŭkovič, jaki «ŭznačalvaŭ vydaviectva… z dapamohaj voraha Haładzieda», a potym «teraryst, polski špijon i dyviersant» Pavieł Šastakoŭ. Źmicieru Žyłunoviču jaho tavaryšy pa partyi atrucili žyćcio, a Ćvikieviča, Braŭkoviča i Šastakova rasstralali. Dumaju, nie paźbieh hetaje doli i «nacdem» Aleś Niekraševič, zahadčyk Biełdziaržvydaviectva ŭ 1930–1933 h.
Mikuličy: Bazyl i Jemialjan
Niekali treba budzie zasieści i napisać pra Daniłu Vałkoviča, karotkačasovaha nastupnika Mikałaja Haładzieda na pasadzie staršyni SNK. Hetuju pasadu jon zasłužyŭ choć by tym, što źbiraŭ kampramat na Haładzieda. I na XVI źjeździe KP(b)B jon vinavaciŭ Haładzieda za toje, što toj chacieŭ viarnuć u BSSR ludziej, jakich u svoj čas partbiurakraty vyhnali ź Biełarusi. Siarod tych vyhnanych Vałkovič nazvaŭ i «viadomaha nacdema» Mikuliča.
Havorka, chutčej za ŭsio, pra administratara i haspadarnika Vasila (Bazyla, jak jon pisaŭ u ankiecie) Mikuliča. Siabar balšavickaj partyi z 1919 h. Mikulič naradziŭsia ŭ 1892 h. U 1917–1918 h. słužyŭ zahadčykam padadździeła ŭ narkmacie šlachoŭ znosin Rasii, u 1918–1921 hh. zahadvaŭ Barysaŭskim paviatovym ziemadździełam. U 1921–1923 hh. jon užo zahadčyk adździeła i sakratar Mazyrskaha paviatovaha vykankama, a ŭ 1923–1926 hh. — staršynia Mazyrskaha paviatovaha (potym akruhovaha) vykankama. U krasaviku 1926 h. B. Mikuliča adklikali pad zahad CK KP(b)B, a nieŭzabavie jon zaniaŭ pasadu namieśnika narkama finansaŭ BSSR. I bolš źviestak pra jaho ŭ mianie niama.
Jość u byłym partyjnym archivie i źviestki pra Jemialjana Mikuliča, nastaŭnika, jaki naradziŭsia ŭ 1888 h. U 1919 h. jon pracavavaŭ u Babrujskim paviatovym adździele narodnaj adukacyi (ANA). Potym (peŭna, u čas polskaj akupacyi) staŭ nastaŭnikam u v. Bacevičy (radzima Arkadzia Smoliča, ciapier Kličaŭski rajon). U 1920–1921 hh. Je. Mikulič staŭ na čale Bacevickaha vałasnoha revalucyjnaha kamiteta, a potym i vałasnoha vykankama. Z Bacevičaŭ jaho kamandziravali na pasadu staršyni Paryckaha vałasnoha vykankama, a ŭ 1922 h. adklikali na partyjnuju pracu ŭ Babrujsk.
Tam Mikulič doŭha nie zatrymaŭsia. Z 1923 pa červień 1925 h. my bačym jaho na pasadach sakratara Babrujskaha paviatovaha vykankama, zahadčyka akruhovaha ANA, namieśnika staršyni akruhovaha vykankama, znoŭ zahadčyka akruhovaha ANA. U sakaviku 1925 h. mierkavałasia pieravieści jaho na pasadu staršyni Buda-Kašaloŭskaha RVK, ale ŭ červieni 1925 h. kamandziravali pad zahad CK KP(b)B. Trochi papracavaŭšy ŭ Miensku zahadčykam adździeła ŭ NKVD, Je. Mikulič viarnuŭsia na nivu narodnaj adukacyi. U 1926–1929 hh. jon uznačalvaŭ akruhovy ANA ŭ Połacku. U krasaviku 1929 h. jon staŭ, jak napisana ŭ asabovaj spravie, namieśnikam dyrektara daśledčaha instytuta ŭ Miensku. U toj čas u Miensku, jak mnie viadoma, byŭ tolki adzin navukova-daśledčy instytut — sielskaj i lasnoj haspadarki. U kiraŭnictva hetaj ustanovy ŭvachodzili amal vyklučna «vorahi naroda»: narkam ziemlarobstva Źmicier Pryščepaŭ, hieohraf i ekanamist Arkadź Smolič, akademik Haŭryła Harecki… Hetyja i inšyja dziejačy buduć u 1930 h. aryštavanyja ŭ «spravie» tak zvanaha Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi. Ci nie zachapiła taja chvala teroru i Jemialjana Mikuliča?
* * *
A Łuckievič, anansavany ŭ zahałoŭku? Byŭ taki Varfałamiej Łuckievič, adnahodak Antona Łuckieviča. Stary revalucyjanier, jaki prajšoŭ praź Sibir. U adroźnieńnie ad Alesia Paŭlukieviča, Jakuba Łastoŭskaha, Alesia Niekraševiča, Bazyla i Jemialjana Mikuličaŭ, jahonaja bijahrama majecca ŭ «Biełaruskaj savieckaj encykłapiedyi» (sa zdymkam) i ŭ «Encykłapiedyi historyi Biełarusi».
