19 vieraśnia 1991 Viarchoŭny Saviet Biełarusi pryniaŭ zakon ab dziaržaŭnym ściahu, zaćvierdziŭšy bieł-čyrvona-bieły ściah. Hienierał Piotr Čavus uručaje ściah 11-j hvardziejskaj motastrałkovaj bryhadzie. Fota: asabisty archiŭ.
Jak paśla raspadu Sajuza biełaruskija ŭłady prymali amierykanskuju delehacyju, pra što jany prasili adzin adnaho i jak tysiačy vajennych adaptavalisia da mirnaha žyćcia — raskazaŭ pieršy vajskovy ministr Piatro Čavus.
Paśla racpadu SSSR Biełaruś była samaj vajenizavanaj z usich respublik. Vostra paŭstała pytańnie, što rabić z šmattysiačnaj armijaj i jadziernaj zbrojaj, jakija zastalisia na našaj terytoryi. Zacikavilisia situacyjaj i amierykancy…
— Piatro Ryhoravič, što dla vas, jak dla ministra abarony, akazałasia hałoŭnaj prablemaj, kali Biełaruś stała niezaležnaj?
— My, vajskoŭcy, jak mahli supraciŭlalisia razvału SSSR, my ž prysiahali hetaj krainie, tamu składanym było ŭsio. Na momant razvału SSSR ja byŭ načalnikam Štaba Hramadzianskaj abarony Savieckaha Sajuza ŭ Maskvie, i mnie prapanavali ŭznačalić vajskovaje viedamstva ŭ Biełarusi. Ja daŭ dabro.
Uzbrojenyja siły byli hałoŭnaj mocaj SSSR, ź imi treba było raźbiracca da kanca. Ukraina abviaściła, što stvaraje nacyjanalnyja Uzbrojenyja siły, padparadkoŭvaje ŭsie vojski na terytoryi Ukrainy sabie, u tym liku i centralnaha padparadkavańnia. Abviaścili, što ŭsie ŭkraincy, dzie b jany ni słužyli, pavinny viartacca na radzimu.
Pytańnie, jak być z Uzbrojenymi siłami, i ŭ Biełarusi stajała vostra. Raniej nichto na miescach nie zadumvaŭsia: jak uzbrojvać, jak apranać, čym karmić, jakija navučalnyja mierapryjemstvy pravodzić? Usio nadychodziła z centra, z Maskvy.
11 śniežnia 1991 Viarchoŭny Saviet abraŭ mianie ministram pa spravach abarony Biełarusi. U nas dziejničała Biełaruskaja vajskovaja akruha, znachodzilisia vojski centralnaha padparadkavańnia, u tym liku try dyvizii rakietnych vojskaŭ stratehičnaha pryznačeńnia, 81 puskavaja ŭstanoŭka ruchomych rakietnych kompleksaŭ «Tapola», zdolnych vykarystoŭvać jadziernuju zbroju.
Hienierał Piatro Čavus prysiahaje na viernaść niezaležnaj Biełarusi, 1992-y hod. Fota: asabisty archiŭ.
14 śniežnia ja pryjechaŭ u Maskvu zdavać pasadu načalnika štaba. Raptam telefanujuć ź Minska: «Terminova viartajsia, da nas pryjazdžaje dziaržsakratar ZŠA Bejkier».
— Čamu paśla raspadu Sajuza amierykancy najpierš pryjechali ŭ Biełaruś?
— Ranicaj 15 śniežnia, pierad sustrečaj z Bejkieram, ja zajšoŭ da Kiebiča. Pytajusia: «Viačasłaŭ Francavič, navošta pryjazdžaje Bejkier?» — «A chto jaho viedaje!»
Ja skazaŭ: «Vy pavinny viedać, što amierykancaŭ siońnia bolš za ŭsio chvaluje jadziernaja zbroja na našaj terytoryi, jany płanujuć daznacca, što my chočam ź joj rabić».
Kiebič źviazaŭsia z Šuškievičam: «Stanisłaŭ Stanisłavavič, navošta da nas pryjazdžaje Bejkier?» — «Nie viedaju». — «Tut u mianie Čavus siadzić, kaža, što amierykancaŭ chvaluje jadziernaja zbroja na našaj terytoryi».
Šuškievič paklikaŭ nas da siabie, ja ich aśviečvaŭ, navošta pryjazdžaje Bejkier, a taksama raspavioŭ, kolki ŭ nas jadziernaj zbroi i jakaja jana.
«Kiebič paprasiŭ u amierykancaŭ pšanicu, alej i dziciačuju vopratku»
— Pra što vy razmaŭlali z Džejmsam Bejkieram?
— Sustreča była ŭ rezidencyi na Vajskovym zavułku, z abodvuch bakoŭ — čałaviek pa 20. Sabralisia na pieršym paviersie, a Bejkier i kaža: «Vy pakul tut pasiadzicie, a my ŭtroch — jon, Kiebič i Šuškievič — padnimiemsia na druhi pavierch».
Jany hutaryli hadziny dźvie, my ŭnizie taksama. Amierykancy pytalisia, jak my budziem budavać Uzbrojenyja siły. Ja vykazaŭ svajo mierkavańnie: Biełaruś budzie biaźjadziernaj niejtralnaj dziaržavaj.
Kali jany spuścilisia, Bejkier skazaŭ, što amierykancy chočuć, kab Biełaviežskija pahadnieńni byli raspaŭsiudžanyja na Siaredniuju Aziju i Kaŭkaz, i prosiać biełaruski bok paspryjać u vyrašeńni hetaha pytańnia. Što tyčycca jadziernaj zbroi, to pamiž SSSR i ZŠA jość damova ab skaračeńni jadziernych uzbrajeńniaŭ da 2000 hoda. Naša delehacyja pahadziłasia i z hetym.
Naprykancy Bejkier spytaŭ: «U kaho jość pytańni?» Kiebič ekspromtam paprasiŭ: «Nam patrebna pšanica ćviordych hatunkaŭ, alej i dziciačaja vopratka».
ZŠA ŭžo akazvali dapamohu Savieckamu Sajuzu, ale ŭsia dapamoha išła ŭ Rasieju. Kiebič paprasiŭ nakiroŭvać dapamohu sajuznym respublikam, u tym liku Biełarusi, naŭprost. Bejkier zapisaŭ našy prośby, paabiacaŭ stvaryć kamisiju, vyvučyć pytańni i pryniać rašeńnie.
Sustreča ź ministram abarony ZŠA Dykam Čejni ŭ Bruseli, 1992-y hod. Fota: asabisty archiŭ.
— I jak vy sadziejničali amierykancam u ich prośbie?
— Dzieści 20 śniežnia 91-ha z Maskvy pryjšło paviedamleńnie: treba terminova lacieć u Ałma-Atu na schod kiraŭnikoŭ usich sajuznych respublik.
My palacieli poŭnaj delehacyjaj: Šuškievič, Kiebič, usie ministry z novaha kabinieta, Zianon Paźniak sa svajoj delehacyjaj ad Viarchoŭnaha Savieta.
U 15.00 pačałasia ahulnaja narada. Da hetaha času Jelcyn byŭ užo viasioły i abviaściŭ: «My z kiraŭnikami respublik parailisia i pryjšli da vysnovy, što Savieckaha Sajuza jak takoha nie budzie, a buduć niezaležnyja dziaržavy». Paśla hetaha abmierkavali nadzionnyja pytańni kožnaj respubliki, u pieršuju čarhu pytańni charčavańnia. Jelcyn adkazaŭ: «My hetyja pytańni budziem vyrašać».
Chtości spytaŭ: «A jak być z prezidentam Savieckaha Sajuza Harbačovym?» Jelcyn, siedziačy, niadbajna tak adkazaŭ: «Rasieja vyrašyć los Harbačova». Paśla hetaha i adbyłosia padpisańnie pratakoła ab spynieńni isnavańnia SSSR.
Padčas zvarotnaj darohi ŭ samalocie stan va ŭsich byŭ pryhniečany: «Chto my takija? Što dalej?» Ja vajskovy čałaviek, prysiahnuŭ toj dziaržavie, jakoj užo niama. Pastupova abstanoŭka razradziłasia: vypili pa čarcy, zašumieli.
Napieradzie za stałom siadzić Šuškievič, nasuprać Kiebič, hutarać.
Šuškievič padniaŭsia, pajšoŭ pa prachodzie, razmaŭlaŭ z členami delehacyi. Paźniak sieŭ na jaho miesca, pačaŭ vyrašać pytańni z Kiebičam, razmaŭlali jany žyva, navat viesieła.
Kali Šuškievič viarnuŭsia, Zianon i nie padumaŭ sastupić jamu miesca. Pa samalocie pajšoŭ śmiašok: Paźniak prymiarajecca da kresła kiraŭnika Viarchoŭnaha Savieta…
«Viarchoŭny Saviet Biełarusi admoviŭsia padparadkoŭvacca pažadańniu Maskvy»
— Paśla razvału SSSR na terytoryi Biełarusi zastałasia vielizarnaja armija, jak vyrašaŭsia jaje los?
— Hienieralny štab savieckaj armii prapanoŭvaŭ pakinuć adzinyja Uzbrojenyja siły, pastupova ich skaračajučy. Naša delehacyja časta jeździła ŭ Maskvu vypracoŭvać supolnuju pazicyju pa Uzbrojenych siłach. U respublicy peŭnaha mierkavańnia nakont hetaha nie było, samym składanym było pytańnie zabieśpiačeńnia napiaredadni zimy.
— Byli momanty, kali maskoŭskaje i minskaje kiraŭnictva mieli roznyja pohlady na toje, što adbyvajecca?
— Dzieści kala 20 śniežnia 91-ha ŭ Miensk prylacieŭ ministr Uzbrojenych sił Savieckaha Sajuza Jaŭhien Šapašnikaŭ. Pahutaryli, apisali jamu abstanoŭku. Jon palacieŭ, a dni praz try kamandujučy Biełaruskaj vajskovaj akruhaj Anatol Kastenka vydaŭ zahad, jaki apublikavali ŭ hazietach: «103-ju pavietrana-desantnuju dyviziju ź Viciebska adpravić u haračuju kropku — u Prydniastroŭje».
Viarchoŭny Saviet aburyŭsia, vyrašyli zasłuchać mianie, ja z trybuny zajaviŭ: «Zahad niepravamocny, my jaho vykonvać nie pavinny. Dyvizija — naša i budzie znachodzicca na terytoryi Biełarusi». Viarchoŭny Saviet adnahałosna prahałasavaŭ: pakinuć dyviziju i nie vykonvać zahadu Kastenki.
Padčas abmierkavańnia zahadu Kastenki było pryniata rašeńnie ab stvareńni Ministerstva abarony Biełarusi. Paśla hetaha pastanovaj staršyni ŭrada Viačasłava Kiebiča ja byŭ pryznačany v.a. ministra abarony…
U vyniku Viarchoŭny Saviet sam vyrašaŭ, jakija vojski pakinuć, jakija adpravić u Rasieju.
U hety čas paŭstała pytańnie, što da nas pavinna pryjści jašče adna dyvizija savieckich vojskaŭ ź Niamieččyny. My pahadzilisia jaje pryniać pry ŭmovie, što na niamieckija srodki pabudujuć u Słonimie žyły haradok dla aficerskaha składu.
Niemcy ŭžo dapamahali vyrašać nam žyllovuju prablemu. Paśla ŭźjadnańnia Hiermanii SSSR vyvodziŭ adtul svaje vojski, była padpisanaja damova, pa jakoj niemcy pavinny byli akazvać nam dapamohu. Byli pabudavanyja žyłyja haradki ŭ Barysavie, Marjinaj Horcy, Pružanach, Baranavičach.
«Z haračych punktaŭ Dušanbe my vyvieźli 180 biełarusaŭ»
— Čamadan ź sistemami kiravańnia jadziernaj zbrojaj, u tym liku ź biełaruskaj terytoryi, byŭ u Harbačova, zatym jon pieradaŭ jaho Jelcynu. Atrymlivajecca, jany mahli bieź viedama kiraŭnictva Biełarusi zapuścić jadziernyja bojeprypasy ŭ luby punkt śvietu, a što mahli my?
— Jadziernaja zbroja SSSR znachodziłasia na terytoryi čatyroch dziaržaŭ: Rasii, Biełarusi, Ukrainy i Kazachstana. Srodkaŭ kiravańnia ŭ nas nie było, ale i abstanoŭka była mirnaja, nichto ni na kaho napadać nie źbiraŭsia. Ale Maskva prapanavała stvaryć takija ž skryni Šuškieviču, Nazarbajevu i Kraŭčuku dla pramoj suviazi ź Jelcynym dla vyrašeńnia pytańnia ab prymianieńni jadziernaj zbroi.
U Maskvie hetaje pytańnie abmierkavali, i ja zajšoŭ da Šuškieviča, davioŭ da viedama, što ŭ jaho pavinien być taki čamadan na pracoŭnym miescy, u mašynie, doma, na dačy, u samalocie. Šuškievič jak pačuŭ, što jamu treba kiravać jadziernaj zbrojaj, spytaŭ: «A navošta mnie?…» Kali vyśvietlili, kolki heta budzie kaštavać, pytańnie kančatkova pavisła ŭ pavietry…
Ja byŭ prychilnikam pakinuć jadziernuju zbroju na našaj terytoryi da 2000 hoda, heta było mahčyma pa damovie z ZŠA. Jana nam była patrebna z maralnych mierkavańniaŭ: z adnaho boku, harantavała spakoj, choć knopka i była ŭ Jelcyna, z druhoha — aŭtarytet. Ale ŭ vyniku rašeńnie vyvozić jaje ź biełaruskaj terytoryi pryniali ŭžo ŭ 92-m hodzie.
— Vajskoŭcy-biełarusy słužyli na terytoryi mnohich respublik. Jak vyrašali pytańnie ź imi?
— U lutym ci sakaviku 92-ha ja byŭ u Maskvie i mianie zaprasili ŭ ambasadu Biełarusi. Tam sabrałosia kala 200 biełaruskich hienierałaŭ i aficeraŭ, jakija vučylisia ci słužyli ŭ Maskvie.
Było pastaŭlena pytańnie: «Jak nam dalej słužyć i dzie?» Ja adkazaŭ: «Ja biełarus i vy biełarusy, budziem słužyć svajoj radzimie. Ja nie abiacaju, što vy adrazu atrymajecie pasady, moža być, pasad dla ŭsich nie chopić, ale my praviadziem konkurs siarod tych, chto słužyć u Biełarusi, i tych, chto tudy pryjedzie, vyznačym, chto ŭ jakoj jakaści moža vykonvać svaje abaviazki».
U Biełarusi mianie nie zusim zrazumieli, da taho ž ni Šuškievič, ni Kiebič, ni inšyja čynoŭniki ŭ škury vajskoŭcaŭ nie pabyvali, prysiahu nie prymali.
Šuškievič mnie tolki skazaŭ: «Vy dumajcie dalej».
My składali śpisy, ale va ŭpraŭleńni kadraŭ Biełaruskaj vajennaj akruhi časam nie chacieli brać pryjezdžych navat na tyja pasady, jakija byli volnyja. Byli kursy pierapadrychtoŭki, vajskoŭcam davodziłasia pačynać žyćcio nanava: byłyja lotčyki ŭładkoŭvalisia technikami, tankisty pieravučvalisia na traktarystaŭ, a chtości išoŭ na skład načalnikam składskoj rečavaj słužby, achoŭnikam i hetak dalej.
U pačatku 92-ha pačali aburacca baćki: čamu našy dzieci, biełarusy, abaraniajuć čužych i praciahvajuć vajavać u haračych punktach? Viarchoŭny Saviet pryniaŭ rašeńnie adpravić delehacyi ŭ haračyja punkty, u Tadžykistan i na Kaŭkaz, i zabrać adtul biełaruskich sałdat i aficeraŭ.
Mianie nakiravali ŭ Dušanbe, ja słužyŭ tam i dobra viedaŭ toj kraj. Prylacieli, da nas z usich bakoŭ kinulisia rasijskija karespandenty: «Vy što, chočacie ahalić našy miežy?! Vy ž jašče ŭčora byli saviecki hienierał, dzie vaša sumleńnie?!»
A jak sabrać biełarusaŭ? Jany ž u harach na zastavach i ŭ pahranatradzie. Miascovaje načalstva ja viedaŭ, raspavioŭ, što ŭ nas daručeńnie, dakumient pakazaŭ. Ale naš dakumient im nie ŭkaz.
Ja skazaŭ: my abjedziem pahranzastavy, chto vykaža žadańnie — zabiarom, chto nie zachoča — chaj zastajecca. Za dva tydni sabrali 180 biełarusaŭ, niekalki admoviłasia, byli i ludzi sa Smalenska, Branska, jakija zachacieli lacieć z nami, uziali i ich.
Hienierał-pałkoŭnik Piotr Čavus paśla razvału Sajuza asabista vyvoziŭ biełaruskich sałdat z haračych kropak. Fota: asabisty archiŭ.
Sabralisia lacieć dadomu, a ŭ Tadžykistanie hazy niama, zapravicca niama čym. Pryjšłosia padymać staryja suviazi, znajšli hazu ŭ Turkmienii, daciahnuli da Ašchabada, nočču, kab šumu nie padymać, tam nas i zapravili …
«Pryjšoŭ u subotu ŭ Dom uradu — a tam nikoha»
— Piotr Ryhoravič, jak vy dumajecie, čamu razvaliŭsia SSSR?
— Dumaju, razvał Sajuza adbyŭsia ad razvału ekanomiki, ad čerhaŭ, ad pjanstva i inšych biazładździaŭ. U 1980 hodzie ja skančaŭ Akademiju Hienštaba ŭ Maskvie, užo tady pa harełku byli i čerhi, i bojki. A da 89-ha hoda ŭ kramach adny muchi lotali…
Jašče ja paraŭnoŭvaŭ prychod niezaležnaści ŭ Łatvii i ŭ Biełarusi. Z 1988 hoda ja byŭ načalnikam štaba Prybałtyjskaj vajennaj akruhi, pracavaŭ u centry Ryhi.
Vokny vychodzili na štab Łatvijskaha narodnaha frontu, tam dzień i noč išli narady, praca kipieła dniom i nočču. Kali ja pryjechaŭ u Minsk, była subota, u pieršuju čarhu pryjšoŭ u Dom urada. A tam — nikoha.
Dziažurny pytajecca: «A čaho vy pryjšli, tavaryš hienierał? U nas vychadny, Kiebič budzie ŭ paniadziełak u 9 ranicy, Šuškievič — da 10-ci». Pracavaŭ tolki BNF…
U paniadziełak ja pryjšoŭ da Kiebiča i skazaŭ ščyra: «Viačasłaŭ Francavič, niešta atmaśfiera ŭ nas niejkaja zatchłaja, my tak zavalim tut usiu spravu».
Kiebič byŭ poŭny spakoju: «Čaho heta my zavalim? U nas usio narmalna!» A ŭ 12 hadzin rabočyja sa spynienych zavodaŭ vyjšli na vulicy, pačaŭsia šmattysiačny mitynh…
