Biełaruskaja ŭłada lubić rabić niezvyčajnyja padarunki. Sajuz biełaruskich piśmieńnikaŭ upieršyniu pasprabavali likvidavać na jahonuju ž 70-ju hadavinu. A hazeta «Naša Niva» pryčakała analahičny padarunak na svoj 100-hadovy jubilej. Mienharvykankam dasłaŭ u redakcyju list, u jakim tydnioviku admaŭlajecca ŭ pravie na jurydyčny adras, bieź jakoha peryjadyčnaje vydańnie pavodle dziejnaha zakanadaŭstva isnavać nia moža. Padstavaj dla admovy pasłužyli dziesiać akreścinskich sutak redaktara hazety Andreja Dyńka.
Michaś Skobła: «Andrej, adsiedžvajučy svaje 10 sutak na Akreścina, ci dumali vy, što ŭłada nie abmiažujecca pakarańniem redaktara, a pasprabuje zakryć i hazetu?»
Andrej Dyńko: «Padziei vakoł «Našaj Nivy» čakanyja j pradkazalnyja. Ułady prosta šukali nahodu j narešcie znajšli. Rašeńnie pa hazecie, vidavočna, było pryniataje na padstavie analizu publikacyjaŭ. I tut važna padkreślić, chto analizavaŭ… Ja ŭsio bolš pryhladajusia da ludziej, jakich pasadzili kiravać idealohijaj u krainie, i žachajusia. Navat u saviecki čas takoha nie było, kab tudy śpichvali ŭsich, kaho niama kudy prytknuć. I voś jany tam siadziać, adpracoŭvajuć svaje hrošy, šukajuć i znachodziać – voś tut vorah, voś tam vorah, a tam idealahičny praciŭnik… Časam hetyja pošuki-znachodki dachodziać da takoha varjactva… I ŭsio ž ułada zrabiła nam padarunak. Heta ž treba – začyniać hazetu pierad jaje stahodździem! Vo dadumalisia! Heta pakazvaje na ich intelektualny, kreatyŭny ŭzrovień. A ŭ źniavoleńni j sapraŭdy dobra dumałasia, ale dumałasia nad tym, jakoj budzie «Naša Niva» ŭ budučyni».
Skobła: «Jašče hadoŭ try-piać tamu ŭłada starałasia svaje dziejańni niejak jurydyčna abhruntoŭvać. Jak vyhladaje vaša sytuacyja z hledzišča pisanaha prava?»
Dyńko: «Z hledzišča prava ŭsio, što adbyvajecca, heta prosta varjactva. U pravie niama takoj normy, jak «metazhodnaść». Mienharvykankam nam piša ŭ liście: «Ličym niametazhodnym pradastaŭleńnie jurydyčnaha adrasu…» U prava jość zakon, i jon parušajecca albo vykonvajecca. A tut – «metazhodna» albo «niametazhodna». Dziŭnaja arhumentacyja – niametazhodna, tamu što redaktar adbyvaŭ administracyjny aryšt. A čamu tady BT viaščaje, kali Rybakova pasadzili? Treba tady j BT začyniać.
Ale što my možam u hetaj sytuacyi? Adzinaje – dakumentavać i zachoŭvać dakumenty. Projdzie čas, vierniecca panavańnie prava va ŭsie sfery, i tady my budziem padavać u sud. Bo ŭ našym vypadku budzie naniesienaja kankretnaja škoda pradpryjemstvu. I tyja ludzi, jakija jaje nanosiać, buduć pavinny jaje kampensavać. Heta adnaznačna. Mianie vielmi pałochaje, što ŭłady dazvalajuć u peŭnych sferach biezzakońnie. Zdavałasia b: ty chočaš niekaha začynić? Nu, prymi zakon adpaviedny j začyniaj u adpaviednaści z zakonam. Chočaš ty aryštavać tych, chto znachodzicca na płoščy, – prymaj zakon, dzie pišy: u taki j taki čas prynosić termasy z čajem na Kastryčnickuju płošču zabaraniajecca. Nu, i aryštoŭvaj usich z termasami. Ale kali ludzi niasuć čaj, a ty ich vinavaciš u drobnym chulihanstvie… A paśla prymušaješ sotni amapaŭcaŭ, sudździaŭ kazać zaviedamuju chłuśniu, sudzić pa zaviedamaj chłuśni, pryvučaješ ludziej da chłuśni, to hetaja chłuśnia da ciabie vierniecca bumeranham».
Skobła: «Žyć pa chłuśni stanovicca normaju?»
Dyńko: «Heta viadziecca jašče z času savieckaha. Tady isnavali padvojnyja standarty, padvojnaja maral: adno havaryłasia, druhoje rabiłasia. Ciapier heta viartajecca. Chłuśnia ŭjadajecca ŭ ludziej, pačynajučy sa škoły. Hadujecca cełaje pakaleńnie maralnych vyčvarencaŭ. Heta strašna. Heta moža nas nadoŭha adździalić ad cyvilizavanaha śvietu».
Skobła: «Nakład «Našaj Nivy» prykładna ŭ dźvieście razoŭ mienšy za nakład hazety «Biełaruś siehodnia». Heta značyć, jakoj by radykalnaj «Naša Niva» ni była, jana nie pahražaje dziaržaŭnamu ładu. Dyk navošta vas začyniać?»
Dyńko: «A ŭłada prosta nia moža inačaj. Časam mnie zdajecca, što ŭ jaje ideolahaŭ jość niejkaja sadysckaja nianaviść da biełaruskaj kultury. Pryčym na reflektornym uzroŭni. Pralaskoŭski niadaŭna zajaviŭ, što ŭ Biełarusi treba pabudavać karparatyŭnuju dziaržavu. Karparatyŭnaja dziaržava – heta dziaržava fašysckaha typu, dzie ŭładu ŭtrymlivaje vuzkaje koła ludziej, manipulujučy hramadzkaj śviadomaściu. Karparatyŭnyja dziaržavy isnavali ŭ Italii pry Musalini, u Partuhalii pry Salazaru, u Hišpanii pry Franka. I Biełaruś pačynaje nahadvać karparatyŭnuju dziaržavu. Pahladzicie na Pałatu pradstaŭnikoŭ – kaho jany pradstaŭlajuć, jak jany hałasujuć? I ŭ Italii padobnaje było: častka deputataŭ ad adzinaj ahulnanacyjanalnaj maładziovaj arhanizacyi, častka – ad adzinaha nacyjanalnaha prafsajuzu, častka – ad fašysckaha sajuzu piśmieńnikaŭ, častka – ad fašysckaha sajuzu mastakoŭ i h.d.
Składanaść dla biełaruskaj ułady ŭ tym, što Biełaruś atočanaja krainami Eŭraźviazu. Čym adroźnivajecca naša sytuacyja ad sytuacyi 1970-ch hadoŭ? Tady ŭsie maŭčali. A chto nie maŭčaŭ, toj nie maŭčaŭ na kuchniach. A ciapier u nas tysiačy ludziej vychodziać na vulicy, plakaty malujuć, listoŭki drukujuć na prynterach i rasklejvajuć. Tak što, z adnaho boku jość daklaravanaje žadańnie pabudavać karparatyŭnuju dziaržavu, a z druhoha – jość metaskiravany supraciŭ hetamu, jaki hruntujecca na mižnarodnaj padtrymcy».
Skobła: «Na naš aŭtaadkaźnik pastupiła niamała zvankoŭ u padtrymku «Našaj Nivy». Davajcie pasłuchajem spadara Anastasa Siemianoviča».
Siemianovič: «Tavaryšy łukašysty! Pakińcie našu lubimuju hazetu «Naša Niva» ŭ spakoi. Heta adzinaja biełaruskaja hazeta. Ja jaje vypisvaju ad pieršaha numaru i čytaju ź pieršaj da apošniaj staronki. Jašče raz nahadvaju vam, balšaviki-łukašysty: chutka pryjdzie vaš finiš, i treba budzie trymać pierad biełaruskim narodam adkaz».
Skobła: «Što b vy narajvali takim ludziam, jakija pryvykli da hazety, ale mohuć stracić mahčymaść jaje atrymlivać?»
Dyńko: «Čytać nas u Internecie. Usie, chto maje minimalnyja techničnyja mahčymaści, chaj z dapamohaj synoŭ ci ŭnukaŭ nabyvajuć kamputary. Heta nasamreč vielmi prosta. Heta jak uklučać televizar. Paru knopak naciskajecie – i ŭ vas pierad vačyma niebmiežavanaja krynica dla atrymańnia infarmacyi. Usio što chočacie, na vybar. Z druhoha boku, ja ŭsio ž aptymist i liču, što «Naša Niva» budzie j nadalej vychodzić i prychodzić da čytača».
Skobła: «I ŭsio ž naŭrad ci moža paŭnacenna isnavać hazeta, jakaja drukujecca za miažoj, jakuju dastaŭlajuć u Biełaruś partyzanskimi ściežkami, i jakaja – u vyniku – spaźniajecca da svajho čytača. Pakazalny prykład tut – «Narodnaja Vola». Kali varštat Skaryny adbiaruću vas tut, vy taksama budziecie šukać drukarniu za miažoj?»
Dyńko: «Kali adbiaruć, to budziem šukać, a što zastaniecca rabić? Kijem hary nie padapreš. Ale ja dumaju, što hazeta zastaniecca. Tut usio ž taki adnaznačnaja reakcyja i čytačoŭ, i ŭsioj hramadzkaści. Ja sprabavaŭ znajści choć adzin hołas u padtrymku zakryćcia «Našaj Nivy», choć adzin arhument. I nie znajšoŭ».
Skobła: «Davajcie ja budu hetym hołasam. Paśla taho, jak «Naša Niva» stała vostrym palityčnym vydańniem, naiŭna było dumać, što hazetu pakinuću spakoi. Tydniovik pry redaktaru Dubaŭcu drukavaŭ fajnyja apaviadańni, pierakłady z Dante i Edhara Po, a ciapier na staronkach hazety spres palityka, jakaja na-da-ku-čy-ła!»
Dyńko: «Tut ja z vami nia zhodzien. «Naša Niva» nia stała ni radykalnaj, ni palityčnaj. Raniej jana była litaraturna-mastackim vydańniem, a paśla stała hazetaj dla ŭsich. Heta było vyklikana ahulnymi patrebami biełaruskaha hramadztva. Da taho ž, adbyvałasia evalucyja biełaruskaj kultury. U saviecki čas biełaruskuju kulturu zahnali ŭ litaraturnaje hieta. Pa-biełarusku možna było pisać tolki na temy litaratury j mastactva. A kali Biełaruś stała niezaležnaj krainaj, da nas viarnułasia razumieńnie, što takoje biełaruskaja kultura. Palityčny analiz – heta taksama častka kultury. Ekanamičny analiz, navuka, technalohija – heta taksama častka biełaruskaj kultury. I jašče adna akaličnaść. Davajcie pahladzim, što najpierš cikavić ajčynnaha čytača – Internet daje nam takuju mahčymaść. Jaho najpierš cikaviać palityčnyja materyjały».
Skobła: «Mastackuju litaraturu nie čytajuć?»
Dyńko: «Nie, i litaraturu čytajuć. Ale tut takaja sytuacyja. Na siońnia my majem u Biełarusi hienijalnuju paeziju, ale niama dobraj prozy. I voś majo tłumačeńnie. Biełaruskaja mova pad pahrozaj. Nacyja heta vyčuvaje i daje paetaŭ, jakija vydychajuć hienijalnyja tvory. Tak nacyja samaabaraniajecca. Ale Eŭropa siońnia začakałasia biełaruskaha ramanu. Źjavisia siońnia dobry raman – jaho zaŭtra pierakładuć na dziasiatak eŭrapiejskich movaŭ. Ale raman pra hierojaŭ našaha času. «Zubroŭcy» – čym nie hieroi dla ramanu? Biary j pišy. Tolki vypisvaj usie supiarečnaści, emocyi, što pieražyvajucca ludźmi. Sa mnoj u adnoj kamery siadzieli maładyja ludzi, nazaviom ich pradstaŭnikami niezarehistravanych moładzievych arhanizacyjaŭ. Oj, jak cikava! Ceły śviet u hetych ludziach. Jak jany ciahnucca da ŭsiaho biełaruskaha! Siabry pieradavali im časopis «Dziejasłoŭ», jany jaho ŭ kamery čytali.
Toje, što Eŭropa cikavicca biełaruskaj litaraturaj, ja adčuŭ na sabie. U kamery ja napisaŭ turemny dziońnik. Udałosia jaho pieradać na volu, i jon źjaviŭsia ŭ «Našaj Nivie». Dyk pakul ja vyjšaŭ na svabodu, jaho pierakłali na siem eŭrapiejskich movaŭ! Pryčym, vielmi prestyžnyja vydańni nadrukavali. Pryśpieŭ čas dla klasyčnych tvoraŭ. Pytańnie tolki ŭ asensavańni, u vybary hieroja. Voś kali b Jakub Kołas zrabiŭ svajho Łabanoviča nie nastaŭnikam-adradžencam, a, skažam, žandaram, ci stała b apovieść «Na rostaniach» klasyčnym tvoram? Naŭrad ci».
Skobła: «Pavodle hreckaha myślara Platona, kanfihuracyja dziaržaŭnaha ładu pry dyktatury vyhladaje nastupnym čynam: elita – palicyja – raby. Dva skrajnija sektary raździelenyja mižsobku, z narodu navierch, u elitu, nia trapiš. A voś ź siaredniaj prystupki možna stupić jak navierch, tak i ŭniz. Tamu siaredni sektar pavinien uvieśčasna prajaŭlać inicyjatyvu, jon – samy aktyŭny. Ci možna prymianić formułu Platona da Biełarusi?»
Dyńko: «Platon byŭ pradvieśnikam tatalitaryzmaŭ XX stahodździa. Ale ja hłyboka pierakanany, što tatalitaryzmy svajo adžyli. I moj arhument tut marksiscki: pamianialisia pradukcyjnyja siły. Tatalitaryzmy XX stahodździa adpaviadali peŭnaj prystupcy ŭ raźvićci pradukcyjnych siłaŭ. A siońnia dobra raźvivajecca taja ekanomika, dzie čałaviek svabodny. Vy možacie mnie zapiarečyć: a Kitaj? Ale j Kitaj nieŭzabavie padydzie da takoj stadyi, kali dalejšaje raźvićcio ekanomiki biez demakratyzacyi stanie niemahčymym. My heta bačyli na prykładzie «azijackich tyhraŭ» – Paŭdniovaj Karei, Tajlandu. Spačatku pryjšła madernizacyja, stała raźvivacca ekanomika, i ŭ peŭny čas heta ŭvajšło ŭ supiarečnaść z palityčnym ładam. I paŭsiul adbylisia demakratyčnyja transfarmacyi, aprača Synhapuru, ź jakim usio čaściej paraŭnoŭvajuć Biełaruś.
Svabodny čałaviek usiebakova raźvity, jon nie baicca prajaŭlać inicyjatyvu, jon bolš efektyŭny. Zabiary siońnia ŭ Biełarusi šmatmiljardnyja rasiejskija datacyi, jakija iduć da nas u vyhladzie tannaha hazu j nafty. I što adbudziecca? Krach. I heta razumiejuć na viarchach ułady, tam uśviedamlajuć, što resurs vyčarpany. U čym sakret pośpiechu Eŭropy? Čamu tam ludzi dobra žyvuć? Pytańnie ž nia tolki ŭ palityčnych systemach, pytańnie ŭ kulturnaj madeli. Źmiena kulturnaj madeli ŭ Biełarusi, kali chočacie, abumoŭlenaja ekanamična. Tamu dla mianie platonaŭskija paraleli padajucca nieaktualnymi. Biełaruś nia moža być tatalitarnym vyniatkam na eŭrapiejskaj mapie».
Skobła: «Vy kažacie pra naśpiełuju źmienu kulturnaj madeli. A jak jana pavinna źmianicca?»
Dyńko: «Pavinna być pavaha da svabody. Pavaha da pryvatnaj ułasnaści. I jana była raniej. Ja pryhadvaju svaju babulu. «Ne začipaj, to ne tvoje!» – havaryła jana mnie. I adnačasova musić być pavaha da svajoj kulturnaj spadčyny. Jak tak, kab nia viedać svajoj rodnaj movy? A ŭ nas što jašče ciapier strašnaje? U nas usio zvodzicca da palityki. Voś i «Naša Niva» dla ŭładaŭ – palityka. Dla mianie, jak redaktara, «Naša Niva» – ni ŭ jakim razie nie palityka. A ŭ nas usio, što nie pad kantrolem, Pralaskoŭski pieravodzić u palityku. Chutka siniuju šapku nadzienieš, i ciabie źvinavaciać u palitycy».
Skobła: «Nu, za bieł-čyrvona-bieły parason u rukach užo daŭno zatrymlivajuć. Paśla sakavickich padziejaŭ zastalisia śviedčańni taho, jak amapaŭcy ci ich pamahatyja ŭ cyvilnym bili, pahražali, abražali ludziej. Vyjšaŭšy na svabodu z turmy, vy skazali, što i tam niamała tych, chto spačuvaje aryštantam. U čym kankretna vyjaŭlałasia ichnaje spačuvańnie?»
Dyńko: «Sapraŭdy, było mnoha śviedčańniaŭ pra žorstkaść specsłužbaŭ. Pa maich nazirańniach, čym bolš elitnaje padraździaleńnie, tym z bolšym parušeńniem zakonu jano dziejničała. Adčuvałasia, što jany dumali tak: my «elitnaje» padraździaleńnie, nam ničoha nia budzie. SOBR dziejničaŭ hruba, «Ałmaz» dziejničaŭ taksama vielmi hruba. A voś užo połk milicyi specyjalnaha pryznačeńnia radziej parušaŭ zakanadaŭstva. U ich ža ŭsio prapisana ŭ instrukcyjach – što možna, što nielha. Kirujsia hetymi instrukcyjami, nie parušaj ich. A parušaješ – budzieš adkazvać.
Budučy aryštavanym, ja nie čakaŭ litaściaŭ ad pryrody. U mianie nie było iluzijaŭ što da hetaj systemy. Ale ja byŭ uražany, kolki tam ludziej, jakija imknulisia stavicca da aryštavanych pa-čałaviečy. Ja ź imi sutykaŭsia ŭvieś čas, na roznych uzroŭniach. I dla mianie heta było adkryćciom, upeŭniła ŭ tym, što my – adna nacyja. Sadystaŭ u hetych padraździaleńniach nasamreč adzinki. Treba tolki, kab da ich ludzi stavilisia adpaviedna. Usie hetyja paranoiki, jakija nienavidziać biełaruskuju kulturu, pavinny vyčuvać maralnuju acenku hramadztvam svaich dziejańniaŭ. Nia bojciesia vykazvać im svajo staŭleńnie! Znajdzicie kulturny sposab dla hetaha. Kali vy nia budziecie bajacca heta rabić, to heta j budzie najbolšym ŭnioskam u pieramieny ŭ Biełarusi».
Skobła: «My havaryli pra toje, što ŭłada dazvalaje biezzakońni, zmušaje da chłuśni. Dehraduje hramadzkaja maral. Ci ŭmacoŭvaje hetym samym ułada svaje pazycyi? Ci zdehradavanaje hramadztva – pahroza j dla jaje samoj?»
Dyńko: «U nas u najaŭnaści prykmiety ciažkaj sacyjalnaj chvaroby. Mnohich ludziej ničoha nie cikavić, aprača napoŭnienaha straŭnika. Začyniajuć apošnija biełaruskija hazety – a što hramadztva? Usiaho 20–30 tysiač čałaviek vychodzić na vulicy. Vasila Bykava taptała ŭłada. I što? Hramadztva nie reahavała. Dyktatarskija režymy zacikaŭlenyja ŭ panižeńni palityčnaj aktyŭnaści hramadzianaŭ. Palityčna aktyŭny hramadzianin bolš aŭtanomny, niezaležny, zdolny da supracivu. Dyktataram taksama vielmi važna, kab tatalna kantralavać tvorčych ludziej. U Savieckim Sajuzie i nacysckaj Niamieččynie hety kantrol byŭ daviedzieny da maksymalnaha ŭzroŭniu. Fihury kštałtu savieckaha ideolaha Susłava ci niamieckaha ideolaha Rozenberha vyznačali, pra što pisać, što malavać, na jakija temy kino zdymać.
Sučasnym biełaruskim ideolaham pakul nie ŭdajecca damahčysia poŭnaj pasłuchmianaści. My niejak nadrukavali ŭ «Našaj Nivie» artykuł pra viadomaha pratestanckaha praroka Ŭiłkiersana, jaki prarakavaŭ, što svaboda ŭ Biełaruś pryjdzie za adnu noč. Heta metafara. My nie pavinny dumać, što dastatkova adnojčy vyjści na vulicu, i ŭsio – nastanuć pieramieny. Našyja ŭčynki – heta kropli, jakija točać kamień. Jak skazaŭ Benedykt Andersan, «nacyja – heta štodzionny plebiscyt». Heta značyć, nieabchodna štodzionna «źviaracca» z peŭnymi kaštoŭnaściami, z peŭnymi pryncypami. Tolki paśladoŭnaja baraćba za svabodu moža dać čakany efekt».
Skobła: «Stanisłaŭ Ježy Lec niby pra Biełaruś kaliści napisaŭ: «U hetaj krainie možna było dychać tolki kali bieśpierapynna kryčać «Ura!». Jakija jašče sposaby vy paraili b našym ludziam dla dychańnia na poŭnyja hrudzi?»
Dyńko: «Ja maju vielmi karotkuju paradu. Chočacie narmalna žyć – nie hladzicie Biełaruskaha telebačańnia, nia słuchajcie aficyjnaha radyjo, nie čytajcie aficyjoznych hazetaŭ! Pasprabujcie ačyścić arhanizm u paradku eksperymentu. I litaralna praz tydzień vy pabačycie vyniki. U vašaj hałavie ŭsio stanie na svaje miescy. I budziecie doŭha žyć, i chvaroby ad vas adčepiacca. A kali arhanizm narmalizujecca j zapatrabuje infarmacyi, – čytajcie «Našu Nivu», nabyvajcie biełaruskija knihi, słuchajcie biełaruskija dyski, jakich vychodzić vialikaja kolkaść. Ciapier, jak ni dziŭna, biełaruskaja kultura pradukuje vielmi šmat samaha roznaha materyjału. Hadoŭ piaćdziasiat tamu ničoha hetaha biełarusy nia mieli. Ustali b z mahiłaŭ našyja papiaredniki Ŭłasaŭ z Łuckievičam i pahladzieli b, jakija nievierahodnyja źmieny adbylisia! U ichny čas biełaruskija palityki nie mahli damahčysia sustrečaŭ z zachodnimi dyplamatami. A siońnia ŭžo budzionna ŭsprymajecca: pajechaŭ Milinkievič i sustreŭsia z kancleram Niamieččyny, z premjer-ministram Narvehii. Tak što ŭsio narmalna. My tvorym biełaruskuju kulturu, my tvorym biełaruskuju dziaržavu. I budziem stajać na svaim».
Michaś Skobła, Miensk
