Pad Novy hod byŭ ja ŭ adnym mienskim restaranie-klubie, słuchaŭ, jak naviedniki na tancplacoŭcy družna padchoplivajuć sučasnyja rasiejskija papsovyja pieśni, 80 pracentaŭ ź jakich ja nikoli nia čuŭ — i dumaŭ pra nacyjanalnuju identyčnaść (sapraŭdy, pra što ž jašče dumać u takoj sytuacyi?).
Kali francuz naradžajecca ŭ Francyi — jon praz peŭny čas «aŭtamatyčna» razam sa škołaj, ŚMI, kulturaj atrymlivaje francuskuju nacyjanalnuju identyčnaść, francuski kulturny kod. Toje ž samaje ź lubym inšym — palakam, narvežcam, italjancam.
Biełarus, hadujučysia ŭ siońniašniaj Biełarusi, «aŭtamatyčna», ad dziaržavy i hramadztva, atrymlivaje bazavuju rasiejska-savieckuju kulturnuju identyčnaść, razbaŭlenuju peŭnymi biełaruskimi elementami, biełaruskim arnamentam, ja b skazaŭ. «Moj diadia samych čiestnych pravił», «Nu i hadosť eta vaša zalivnaja ryba», «Jeśli b znali vy, kak mnie dorohi podmoskovnyje viečiera», chto apošni muž Ały Puhačovaj — znaki i symbali, jakija paznaje kožny «zvyčajny», «narmalny» biełarus.
Kaniešnie, mnohija hramadzianie Biełarusi majuć inšyja bazavyja identyčnaści — biełaruskuju nacyjanalnuju, biełaruskuju eŭrapiejskuju, kasmapalityčnuju. Ale jany atrymali ich nie «aŭtamatyčna», a ŭ vyniku svajho ŭłasnaha mentalnaha vybaru, u vyniku duchoŭnych i intelektualnych namahańniaŭ. Jany stvaryli, «zarabili» hetyja identyčnaści sabie sami. U pracesie, jaki trapna apisvajecca paradaksalnaj prykazkaj «biełarusami nie naradžajucca — biełarusami stanoviacca».
U hetym sensie vielmi zabaŭna nazirać, kali ŭ niejkich sieciŭnych dyskusijach biełarusy, nośbity i aktyŭnyja prychilniki rasiejskaj movy, zajaŭlajuć — «heta naš vybar». U tym i reč, što nie było nijakaha vybaru, vy ničoha sami nie vybirali. Vy prosta naradzilisia ŭ rasiejskamoŭnaj siamji, u rasiejskamoŭnym asiarodździ, chadzili ŭ rasiejskamoŭnuju škołu, potym instytut, u rasiejskamoŭnym (pieravažna) horadzie — dzie tut śviadomy vybar? Voś kali b vy naradzilisia ŭ Svazyłendzie i vyvučyli tam rasiejskuju movu, i paŭsiul by na joj havaryli ŭ svaim Svazyłendzie — heta byŭ by vaš śviadomy vybar. A rasiejskamoŭnaść, ruskakulturnaść u Biełarusi… vy prosta pradukt raźvićcia siońniašniaj biełaruskaj dziaržavy, vy prosta z hetym naradzilisia i ničoha nie zrabili, kab heta źmianić.
Kali Biełaruś atrymała niezaležnaść, mnohim zdavałasia, što biełaruskaja śviadomaść budzie vyśpiavać aŭtamatyčna, «vyrastuć novyja pakaleńni» i hetak dalej. Nie-a. Akazałasia, aŭtamatyčna, «z časam», ničoha nie prychodzić — ani nacyjanalnaja śviadomaść, ani rynak, ani demakratyja.
Na siońnia my majem svojeasablivyja śvietapohladnyja «nažnicy» pamiž roznymi identyčnaściami. Bolšaść biełarusaŭ u palityčnym sensie daŭno ŭžo maje biełaruskuju palityčnuju śviadomaść (adnaznačna pazytyŭna ŭsprymajučy dziaržaŭnuju niezaležnaść), ale ŭ kulturnym i śvietapohladnym sensie hetaja ž bolšaść zastajecca rasiejska-aryjentavanaj. Prablema, jakuju vyrazna zaŭvažyła i ŭłada, kali pabačyła, što pracentaŭ 60 biełarusaŭ padtrymlivajuć «Krymnaš» — prosta tamu, što ŭ lubym kanflikcie jany zaŭsiody za Rasieju.
Biełaruskaja dziaržava — ci nie adzinaja ŭ śviecie, jakaja pryščeplivaje svaim hramadzianam nie svaju, nie biełaruskuju śviadomaść. A pačynajecca ŭsio ŭ škole. Biełaruś, padazraju, adzinaja kraina ŭ Eŭropie, dzie ŭ škole niama pradmietu «suśvietnaja litaratura». Zatoje jość pradmiet «rasiejskaja litaratura». Da vośmaj klasy dzieci ŭ zvyčajnych biełaruskich škołach nie vyvučajuć nivodnaha aŭtara, navat nivodnaha tvoru suśvietnaj litaratury! Jość «biełaruskaja litaratura» i «rasiejskaja litaratura» — biełaruskaha čałavieka ź dziacinstva prahramujuć, što hetym śviet i abmiežavany. Voś hladzicie, jość naša, miascovaje, «rehijanalnaje» («biełaruskaja litaratura») i jość štości bolšaje, vyšejšaje, «suśvietnaje» («rasiejskaja litaratura»). Hetkaja dvuchpaviarchovaja karcina śvietu, dzie «rasiejskaja» zajmaje vyšejšuju stupień, druhi pavierch.
U vyniku ŭ zvyčajnych biełaruskich škołach na Niakrasava addajecca bolš času, čym na Šekśpira. Kali spakojna zadumacca — čamu ŭvohule ŭ niezaležnaj dziaržavie pavinna vyvučacca jak asobny pradmiet litaratura inšaj dziaržavy? Va Ŭkrainie ŭ škołach niama pradmietu «rasiejskaja litaratura».
Ja nie zaklikaju, kab, vobrazna kažučy, Tałstoha zamianiali Šamiakinym. Ja vystupaju za toje, kab Niakrasava zamianiali Šekśpiram i Servantesam, kab biełarusam z pačatkovaj škoły adkryvali abšar suśvietnaj litaratury. Pry ŭsioj pavazie, pry maksymalna ščodraj acency, rasiejskaja litaratura zajmaje 10–15 pracentaŭ siarod suśvietnych litaraturnych šedeŭraŭ. Uličvajučy asablivyja histaryčnyja i kulturnyja suviazi pamiž Biełaruśsiu i Rasiejaj, mahčyma, u našych školnych prahramach možna było b addać joj 20–30 pracentaŭ. Ale nie 85–90, jak ciapier.
Biełaruskaja ŭłada była vidavočna napałochanaja, kali ŭbačyła, nakolki vialikuju padtrymku ŭ Biełarusi atrymaŭ «krymnaš». Ludzi, vychavanyja va ŭmovach aficyjnaj rusyfikacyi apošnich 20 hadoŭ, va ŭmovach nieabmiežavanaha panavańnia rasiejskich elektronnych ŚMI, va ŭmovach zabaronaŭ dla biełaruskich muzykaŭ i poŭnaha spryjańnia rasiejskamu šoŭ-biznesu — hetyja ludzi, jak vyjaviłasia, hatovyja padtrymać nia tolki «krymnaš», ale, mahčyma, i «Minsknaš».
Kali ŭłada maje choć niejki stratehičny instynkt samazachavańnia, jana pavinna pačynać nie z festyvalu vyšyvanak, a sa škoły. Usie, chto vystupaje za zachavańnie «rasiejskaj litaratury» zamiest «suśvietnaj litaratury» — vystupajuć za zachavańnie Biełarusi ŭ jakaści kulturnaj pravincyi, kulturnaj častki Rasiei. Pakul u biełaruskich škołach rasiejskaja litaratura zajmaje 85 pracentaŭ, a ŭsia suśvietnaja — astatnija 15, vidavočna, što ciapierašniaja ŭłada haduje, farmuje «ruskich sa znakam jakaści». Zamiena ŭ škołach «rasiejskaj» litaratury na «suśvietnuju» stała b pieršym realnym znakam taho, što ŭłady Biełarusi sapraŭdy zacikaŭlenyja ŭ farmavańni nie-rasiejskaj śviadomaści ŭ svaich hramadzianach.
