Žanr papularnaj navuki byŭ vielmi raspaŭsiudžany ŭ SSSR, ale pierad samym raspadam dziaržavy savieckija navukova-papularnyja časopisy i pieradačy akazalisia ŭ ciažkim stanoviščy. Praz ekanamičny kryzis dziaržava pierastała dapamahać hetym vydańniam, a dziaržbiudžet byŭ asnoŭnaj krynicaj ich finansavańnia ŭ sacyjalistyčnaj ekanomicy. Ale z raźvićciom internetu intares da papularnaj navuki pakrychu pačaŭ adradžacca. Ci ciažka ciapier zajmacca prapahandaj navuki i krytyčnaha myśleńnia, jak zacikavić moładź zajmacca navukaj i jakija isnujuć u hramadstvie samyja raspaŭsiudžanyja antynavukovyja mify i zababony? Hetyja pytańni «Naša Niva» abmierkavała z redaktaram navukova-papularnaha resursu «Easy Science» i lektaram prajekta «Kuryłka Hutenbierha» Viktaram Šalenčankam.
NN: Viktar, čamu siońnia adbyvajecca ŭzdym cikavaści da papularnaj navuki?
VŠ: Peŭny čas papularnaja navuka ŭ našym rehijonie była ŭ kryzisie. Vy viedajecie pra piramidu Masłaŭ? Dyk voś, kali ŭ ciabie niama chleba, pytańni navuki niejak adsoŭvajucca na druhi płan. Nielha kazać, što ŭ nas ciapier dobraje ekanamičnaje stanovišča, ale ŭ paraŭnańni z 90-mi ciapier usio ž lepšaje. Internet i inšyja srodki kamunikacyi stali dastupnymi, i cikavaść ludziej da navuki z-za hetaha vyrasła. My siońnia možam bačyć šmat resursaŭ, supołak u sacyjalnych sietkach i kanałaŭ na YouTube, jakija zajmajucca papularyzacyjaj navuki i majuć miljony padpisantaŭ. Heta cikava i heta modna.
NN: Ale navošta zajmacca papularyzacyjaj navuki? Bolšaść ludziej u lubym vypadku nikoli nie budzie zajmacca navukaj u svaim žyćci. Niaŭžo školnych viedaŭ niedastatkova?
VŠ: Tak, vy majecie racyju. Navukaj zajmajucca adzinki. Ale pra navuku varta viedać usim, navat kali vy joj prafiesijna nie zajmajeciesia. Bo navuka — heta ŭsio, što nas atačaje. Navat samyja prostyja bytavyja rečy źjavilisia ŭ vyniku navukovaj dziejnaści. Nie abaviazkova kožnamu viedać niejkija składanyja formuły albo mietodyki, ale kožnamu cikava i karysna viedać niejkija praktyčnyja bytavyja rečy.
Što tyčycca farmalnaj adukacyi, to jaje, na žal, niedastatkova dla papularyzacyi navuki. Farmalnaja i niefarmalnaja adukacyja tut pavinny pracavać razam.
NN: U Savieckim Sajuzie papularnaja navuka prapahandavałasia, pry hetym carkva była ŭ niałascy. U 90-ja carkva pačała adradžacca, a papularnaja navuka była ŭ zaniapadzie. Jak Vy ličycie, relihija i navuka supiarečać adno adnamu?
VŠ: Ja ateist. Ale ja vieru, što relihija i navuka mohuć spakojna suisnavać. Siońniašni suśvietny centr navuki — ZŠA, davoli relihijnaja kraina. Jość prykłady navukoŭcaŭ, jakija narmalna sumiaščajuć svaju navukovuju dziejnaść ź vieraj u Boha. Ale samaje hałoŭnaje, kab relihija nie vychodziła za akreślenyja miežy i nie ŭpłyvała na navuku. Suisnavańnie mahčymaje, ale nie treba relihiju i navuku źmiešvać u adno.
NN: Papularnaja navuka — heta masavaja źjava. I ŭ navukova-papularnych vydańniach usio ž bolš žurnalistyki, čym navuki. Dzie harantyja taho, što infarmacyja tam adpaviadaje rečaisnaści?
VŠ: 100% harantyi nichto nie zmoža dać. Skažu bolš, što navat navukoŭcy — heta nie niejkaja vyšejšaja kasta ludziej, navat jany mohuć pamylacca. Ja ŭžo nie kažu pra zvyčajnych papularyzataraŭ navuki. Bo ŭ hetym i jość asnoŭnaja ideja navuki: myślić krytyčna, praviarać teoryi i nie bajacca ich abviarhać, kali jany niapravilnyja.
Ale što tyčycca aŭtarytetu krynic, to ciapier nie prablema spraŭdzić z dapamohaj Google tuju ci inšuju infarmacyju. I pažadana karystacca anhłamoŭnymi krynicami.
NN: Isnuje šmat mifaŭ i zababonaŭ, jakija supiarečać navucy. Papularyzatary navuki imknucca hetyja zababony abvierhnuć. Mahli b Vy skłaści top-10 samych absurdnych antynavukovych mifaŭ, jakija isnujuć u hramadstvie?
VŠ: Dobra.
1. Pieršy punkt — astrałohija/numierałohija. Tut usio davoli prosta. Navat kali ŭjavić, što pazicyi płaniet i zorak tearetyčna mohuć choć niejak upłyvać na los čałavieka, to hetyja pazicyi na zornym niebie kožny raz źmianiajucca. Bazavyja pryncypy astrałohii nie źmianialisia amal dva tysiačahodździ, a pazicyi niabiesnych cieł užo nie tyja. Da taho ž, jość «zachodniaja» astrałohija, jeść «indyjskaja», «kitajskaja», astrałohija majia i inšyja. I jany prosta supiarečać adna adnoj.
Što tyčycca numierałohii — tut jašče praściej. Kožnuju chvilinu naradžajecca 250 niemaŭlat. Niaŭžo ŭ kožnaha ź ich budzie adnolkavy los? I jaki čas naradžeńnia my ličym: soniečny čas, suśvietny čas, zorny albo miascovy čas?
2. «Niervovyja kletki nie adnaŭlajucca» — znajomy vyraz ź dziacinstva. Na samoj spravie heta mif, navukoŭcy jašče ŭ 1995 hodzie dakazali, što jany adnaŭlajucca.
3. U halivudskich filmach my zvyklisia bačyć mieteory jak pałajučyja ahniavyja šary. Na samoj spravie mieteory padajuć na Ziamlu nie tolki nie haračymi, ale čaściej za ŭsio chałodnymi. Tamu kali vy pabačyli mieteor, jaki tolki što ŭpaŭ, nie dakranajciesia da jaho — možacie atrymać chaładovuju traŭmu.
4. Małanka nie bje niekalki razoŭ u adno miesca — mif!
Małanka bje tudy, dzie najmienšaje elektryčnaje supraciŭleńnie. A jano amal nie źmianiajecca.
5. Niekalki hadoŭ tamu ŭ Rasii vyjšła psieŭdanavukovaja stužka «Vada». Na žal, film źniaty na davoli prafiesijnym uzroŭni, i šmat ludziej sapraŭdy pavieryli asnoŭnaj idei hetaha filma: nibyta ŭ vady jość pamiać i jana maje niejkija ŭnikalnyja ŭłaścivaści. Nasamreč stužka nie tolki absalutna antynavukovaja, ale i ŭtrymlivaje ŭ sabie vialikuju kolkaść hłupstvaŭ. Naprykład, aŭtary śćviardžajuć, što vada isnuje tolki na Ziamli. Na samoj spravie, na Tytanie, spadarožniku Saturna, vada pakryvaje pałovu pavierchni. Albo inšaja zajava aŭtaraŭ, nibyta vada — adzinaje rečyva na Ziamli, jakoje moža znachodzicca ŭ troch ahrehatnych stanach. Tolki nieadukavany čałaviek moh źniać takuju stužku.
6. Možna pačuć takoje mierkavańnie, što jehipieckija piramidy pabudavali inšapłanietniki. Maŭlaŭ, jany nastolki składanyja kanstrukcyi, što navat z samaj sučasnaj technikaj niemahčyma pabudavać ničoha padobnaha. Tym bolš nie mahli takoje pabudavać staražytnyja jehipcianie.
Na samoj spravie, jehipieckija piramidy — davoli niazhrabnyja i prymityŭnyja dla našaha času pabudovy. Tak, dla staražytnych jehipcian było nie tak prosta takoje pabudavać biez budaŭničych kranaŭ i inšych sučasnych mašyn, ale całkam mahčyma. Biez prablem možna i ciapier pabudavać padobnyja piramidy z vykarystańniem sučasnaj techniki — prosta heta nikomu nie patrebna, voś i ŭsio.
7. «Efiekt 25-ha kadra» — chłuśnia. Nasamreč, dadatkovy kadr ź inšarodnaj infarmacyjaj nijak nie moža ŭpłyvać na padśviadomaść čałavieka. Jašče ŭ 1962 hodzie aŭtar dadzienaj «mietodyki» Džejms Vajkiery pryznaŭ, što dadzienyja ekśpierymientaŭ, jakija nibyta paćviardžali najaŭnaść takoha ŭździejańnia — sfabrykavanaja falšyŭka.
8. «Cyhanski» hipnoz. Taki termin možna pabačyć navat u milicejskich zvodkach.
Hipnoz na samoj spravie isnuje, ale nie ŭ toj formie, u jakoj jaho pakazvajuć u mastackich filmach. Stan hipnozu nie padobny da snu, i zahipnatyzavać čałavieka nasupierak jaho voli niemahčyma. Hipnoz nie moža prymusić ludziej rabić niešta zvyšnaturalnaje, ludzi zachoŭvajuć mahčymaść supraciŭlacca ŭnušeńniu. I samaje hałoŭnaje, navat pry žadańni samoha čałavieka, daloka nie kožny paddajecca hipnozu.
9. Ci sapraŭdy byli amierykancy na Miesiacy? Kanśpirołahi śćviardžajuć, što amierykancaŭ tam nie było, a ŭsiu kinachroniku pra palot źniali ŭ paviljonach Halivuda. Što samaje cikavaje, hetaja teoryja źjaviłasia nie ŭ Rasii, a ŭ ZŠA.
Nasamreč, pamiž SSSR i ZŠA była surjoznaja kaśmičnaja honka. I kali ŭ SSSR byli chacia b niejkija sumnieńni ŭ palocie amierykancaŭ na Miesiac, jany b ich abaviazkova aformili ŭ vyhladzie dokazaŭ i vykarystali na svaju karyść.
10. Praduktovyja dadatki.
Suprać ich raźviazałasia sapraŭdnaja infarmacyjnaja vajna. Na samaj spravie karyść ad charčovych dadatkaŭ značna pieravyšaje mahčymuju škodu ad ich užyvańnia. Naprykład, nitryt natryju Je-250 vykarystoŭvajecca jak antybakteryjalny ahient suprać uzbudžalnika batulizmu. Heta ciažkaje zachvorvańnie, jakoje było raniej vielmi raspaŭsiudžanaje i ŭźnikała paśla ŭžyvańnia kansiervaŭ.
U bolšaści vypadkaŭ u vas bolš vysokaja imaviernaść atrucicca zvyčajnaj sollu, čym jakim-niebudź hłutamatam natryju.
Vy možacie admovicca ad praduktovych dadatkaŭ, ale heta admaŭleńnie ad prahresu i viartańnie da tych časoŭ, kali siaredniaja praciahłaść žyćcia była kala 40 hadoŭ.
