Kali my stvarali Biełaruski Narodny Front, heta była samaja ščaślivaja padzieja ŭ najnoŭšaj historyi. Nastroj eŭfaryi, adzinstva dyj šmat nas było, jak nikoli. Nas natchniaŭ prykład Narodnaha Frontu Estonii. Zdavałasia, što Biełaruś bolš nikoli nia budzie raniejšaj — zaležnaj i nastolki niebiełaruskaj, jak BSSR.
Ale voś pytańnie — čamu ŭsio pajšło nia tak, jak u Estonii, i čamu my siońnia nia tam, dzie Estonija, i nie takija, jak Estonija — ź jaje najvyšejšym siarod byłych savieckich respublik uzroŭniem žyćcia i svabody?
Moža być tamu, što tam nie dzialili narod na śviadomych i nieśviadomych estoncaŭ? I tamu, što tam Narodny Front uznačalili demakraty? I tamu, što jany adrazu ŭziali kurs na niezaležnaść — NATO — Eŭropu?
Zaćvierdžańnie biełaruskaj movy ŭ jakaści adzinaj dziaržaŭnaj (26 studzienia 1990 hodu) stała najvažniejšym znakam taho, što my ŭ svajoj kandycyi ničym nie sastupajem «hetym nacyjanalistam» estoncam. Bo za movu hałasavała bolšaść Viarchoŭnaha Savietu — na 80 adsotkaŭ kamunisty, za movu vystupili savieckija hienerały, a taksama viadomy artyst Raścisłaŭ Jankoŭski z rasiejskaha teatru. Ale jakija jany byli «śviadomyja», chutčej naadvarot. I kali ŭ Viarchoŭnym Saviecie nastupnaha, XII sklikańnia na scenu vyjšaŭ teatralizavany radykalizm, jon umomant razburyŭ toje krochkaje adzinstva biełarusaŭ, što ŭźnikła było vakoł movy. Paralel z Estonijaj była złamanaja.
Z taho času i paviałosia nie paraŭnoŭvać Biełaruś ź inšymi, «kandycyjnymi» nacyjami. Raskoł na śviadomych i nieśviadomych adkinuŭ nas u razrad niedanacyi, jakoj «tak daloka jašče da Biełarusi». Adnačasova paŭstała «elita» — mienavita pavodle hetaj prykmiety — śviadomych, heta značyć, lepšych za inšych, maciorych, ličy što «estoncaŭ», jakija ŭzvyšalisia nad astatnimi biełarusami.
Spatrebiłasia 25 hadoŭ, a moža i bolš, kab my znoŭ pačali adčuvać siabie biełarusami — roznymi, ale što z taho, što ŭsie drevy ŭ dubrovie taksama roznyja, tolki chvojami jany ad hetaha nia robiacca. I samoj adznaki takoj — dub, dubiejšy za inšyja duby — nie isnuje ŭ pryrodzie.
Nie było i estoncaŭ, bolš estonskich za inšych estoncaŭ, a biełarusy byli. Jany i nazyvalisia — śviadomyja.
A ciapier skažycie — jaki narod pahodzicca na hetki padzieł, što my biełarusy, ale jość bolš biełaruskija biełarusy? Jasna, što «bolš biełaruskim» z boku «prosta biełarusaŭ» zaŭsiody budzie abstrukcyja.
Łukašenka kali nie zrazumieŭ, dyk adčuŭ heta, inakš nikoli b nie dazvoliŭ sabie prynižalnych vykazvańniaŭ pra movu i «śviadomych». Vykazvańni traplali na ŭdziačnuju publičnuju hlebu. Mova, jakaja stała adznakaj śviadomych, była vyviedzienaja z hramadzkaha ŭžytku i sfery adukacyi nia stolki Łukašenkam, kolki «prostymi biełarusami», jakija adčuvali satysfakcyju ad taho, kab pakazać «bolšym biełarusam» kuźkinu mać. Sami škoły pravodzili debiełarusizacyju. Ni pra jakuju elektaralnuju padtrymku BNF užo nie mahło być havorki.
Padzieńnie BNF jak mahutnaha masavaha ruchu spryjała ŭstalavańniu aŭtarytarnaj madeli ŭłady, bo «nieśviadomy» narod aŭtamatyčna pazbaŭlaŭsia subjektnaści ŭ palitycy, a «elita» straciła subjektnaść, zamyknuŭšysia na sabie. Pamiatajecie toje pryznańnie pieršaha prezydenta ŭ adnym ź pieršych interviju na pasadzie? «Ułada ŭ Biełarusi valałasia pad nahami». Jon i padniaŭ, bo mocna hetaha chacieŭ. I ciapier kožny estoniec skaža vam, chto taki Łukašenka, ale tolki adzinki ŭ Biełarusi zhadajuć, chto tam prezydent Estonii.
Na zakančeńnie skažu, što niekali j sam tak dumaŭ — voś my, atrad śviadomych biełarusaŭ, adkryty da ŭsich biełarusaŭ, my kličam ich da siabie, atrad raście i ŭrešcie achopić saboju ŭvieś narod. Ale nia brałasia pad uvahu adna istotnaja detal, bieź jakoj maje mary pieratvarylisia va ŭtopiju. Atrad musiŭ bazavacca na demakratyčnych padstavach. Ni ŭ jakim razie nie na kanservatyŭnych i radykalnych — tych, jakija zamiest pašyreńnia patrabavali, naadvarot, zvužeńnia elitnaha atradu i niaspynnaj čystki radoŭ. Što ŭrešcie i zdaryłasia. Na toje, kab zrazumieć heta, spatrebiłasia šmat hadoŭ i pastupovy sychod «śviadomych biełarusaŭ» — u inšy śviet ci inšyja krainy ci na inšyja pazycyi.
Siońnia pastupova mianiajecca staŭleńnie ludziej da movy, jakaja ŭsio ž taki naležyć usim. Źnikła samazvanaja «elita bolš biełaruskich biełarusaŭ», śviadomych. Zastajecca pytańnie: ci zmožam my znoŭ paraŭnać siabie z estoncami, ci hetaja mahčymaść stračanaja niezvarotna?
