Litaraturnuju premiju Angelus možna było b nazvać siaredniejeŭrapiejskim Nobielem, ale heta było b niespraviadliva. Bo Anhiełus maje ŭłasny tvar, i tvar hety - trahičny.
Premija ŭručajecca piśmieńnikam z 21 krainy Centralnaj Jeŭropy, nazvy jakich hučać jak litanija biady (tak užo ŭ nas tut skłałasia). Pračytaŭšy hety śpis, nie daličyšsia hienacydaŭ, vojnaŭ, vyhnańniaŭ, prymusovaj asimilacyi, hramadzianskaj raźni: Ałbanija, Aŭstryja, Bałharyja, Biełaruś, Bośnija i Hiercahavina, Vuhorščyna, Łatvija, Litva, Makiedonija, Małdavija, Niamieččyna, Polšča, Rasija, Rumynija, Sierbija, Słavakija, Słavienija, Ukraina, Charvatyja, Čechija, Estonija.
Siaredniaja Jeŭropa — miesca, dzie nikoli nie zasychała kroŭ, a ŭ XX stahodździ prajšło cełaje kryvavaje cunami.
Tamu, vierahodna, i knihi, uhanaravanyja «Anhiełusam», ciažkija, jarkija i niezabyŭnyja, jak naša ahulnaja, prasiaknutaja ciełami našych prodkaŭ ziamla.
Fundataram premii nievypadkova staŭ volny horad Urocłaŭ, čyj aficyjny deviz - «Miesta sustreč».
Praz Urocłaŭ/Bresłaŭ kacilisia vojny, prymusovyja vysialeńni i zasialeńni, žyli tut niemcy, palaki, ukraincy, biełarusy, čechi. Premija była zasnavanaja ŭ 2006 h. i ŭručajecca ŭžo 11 raz. Sioleta jaje łaŭreatam staŭ rumynski piśmieńnik armianskaha pachodžańnia Varudžan Vazhanian, jaki zabraŭ i premiju hladackich simpatyj imia Natalli Harbanieŭskaj. Jaho «Kniha šeptaŭ» apaviadaje pra hienacyd armianaŭ 1915 h. Razam sa słavutaj statuetkaj aŭtarstva Jevy Rasana piśmieńnik atrymaŭ 150 tys. złotych.
Pryniaŭšy ŭznaharodu z ruk haspadara, mera Urocłava Rafała Dutkieviča, Varudžan Vazhanian skazaŭ: «Mnohija trahiedyi nie dačakalisia svajho hołasu i svajoj movy. Kultura važniejšaja za palityku, asabliva ŭ našaj častcy śvietu. Kali što ŭratuje čałaviečnaść, dyk tolki jana».
Vialikija trahiedyi nia majuć adzinaj movy, heta šept miljonaŭ hałasoŭ, časta miortvych. Chto moža pačuć ich, jak nie piśmieńnik, chto zaśviedčyć ich kolišniaje isnavańnie, ščaście, pakuty, pahibiel? Siaredniaja Jeŭropa — ptuška Fieniks, jakaja zharaje i kožnaha razu adradžajecca nie toj, što była.
Hałasy niavyžyłych
Bolšaść ź sioletnich siami finalistaŭ pradstavili tvory, jakija apisvajuć blizkija ci dalokija jeŭrapiejskija trahiedyi.
Anna Janko ŭ knizie «Małoje vyniščeńnie» raskazvaje pra pacyfikacyju polskaj vioski 1 červienia 1943 h. ź pierśpiektyvy acalełaj 9-hadovaj dziaŭčynki.
Litoŭka Krystyna Sabaleŭskajte ŭ «Silva rerum» źviartajecca da kazackich pahromaŭ u Vilni. Hinie siamja Navojšaŭ, i tolki acalełyja ŭnuki pierałomiać zły rok hetaha rodu. Alvidas Ślepikas u knizie «Mianie zavuć Maryte» apisvaje, jak maleńkaja niemka Renata ŭciakła z Uschodniaj Prusii, kab nie zhinuć ad ruk «pieramožcaŭ». Renata staje adnoj z «vaŭčynych dziaciej», sirot, jakija tulajucca pa Litvie ŭ pošukach dachu nad hałavoj. Znajšoŭšy baćkoŭ, jana źmianiaje svajo imia na Maryte. Jaje historyja - prykład trahičnaj doli dziasiatkaŭ tysiač uciekačoŭ z Uschodniaj Prusii paśla akupacyi Savietami. Hetaja tema i ŭ našyja dni zastajecca balesnaj z-za rezkaj reakcyi naščadkaŭ «pieramožcaŭ».
Vialikuju cikavaść vyklikała kniha rumyna Krystyjana Teadaresku «Medžydyja, horad na pamiežžy». 103 narysy ŭkładvajucca ŭ raman-mazaiku, jakaja apisvaje histaryčnyja losy i trahikamizm paŭsiadzionnaści pamiežnaha rumynskaha miastečka na pierałomie 1930-40-ch. Humar Teadaresku nabyvaje časam niaznosnaje, djabalskaje adcieńnie. Da prykładu, u momant, kali ŭładca horada zahadvaje spalić miascovaha piekara na jahonaj ułasnaj łapacie ŭ jaho ŭłasnaj piečy, hałodnyja žychary miastečka kaŭtajuć spačatku kryk i ślozy, a potym i ślinu ad apietytnaha pachu piečanaha miasa. Tym razam — čałaviečaha.
«Solfatara» Macieja Chiena apaviadaje pra masakru na vulicach Nieapala 7 lipienia 1647 h. Acaleli dvoje — miascovy chranikior Fartunata Piatreli i kniahinia Śvievija d'Avałas. Historyja ich uciokaŭ pieratvarajecca ŭ apisańnie niaŭdač, ščaślivych vypadkaŭ i sprobaŭ acalić žyćcio.
I tolki siomaja kniha — «Aŭtamat z haziroŭkaju z hazam i biez» našaha słavutaha ziemlaka Ŭładzimira Niaklajeva - vybivajecca z panuraj histaryčnaj tanacyi i apisvaje časy amal viehietaryjanskija — apošnija hady adlihi 1960-ch u savieckaj Biełarusi. Kniha była pryjazna sustretaja čytačami.
Łaŭreaty Angelus u 2006-2016
U 2006 h. pieršym łaŭreatam litaraturnaj uznaharody Siaredniaj Jeŭropy Angelus staŭ ukrainski piśmieńnik Jury Andruchovič za «Dvanaccać kołaŭ» — kryminalna-luboŭny raman na tle Karpataŭ.
U 2007 h. «Anioła» zdabyŭ aŭstryjski piśmieńnik Marcin Połak - za «Śmierć u bunkiery — raman ab maim baćku». Baćka spadara Połaka byŭ esesaŭcam, i ŭ knizie robicca sproba raźličycca z hetaj spadčynaj-praklonam. Darečy, jak žartujuć čalcy žury, za 11 hod isnavańnia premii, adzinym palakam, jaki jaje atrymaŭ, byŭ Marcin Połak.
U 2008 h. premija pajechała ŭ Vuhorščynu z Pieteram Esterhazi — za manumientalnuju «Harmonia cælestis». 700-staronkavaja kniha apisvaje historyju rodu vuhorskaj arystakratyi Esterhazi. Nad joj Pieter pracavaŭ 10 hod. Rod Esterhazi dla Vuhorščyny — toje ž, što dla nas Radziviły. «Siaredniejeŭrapiejec — heta čałaviek, jakoha ŭvieś čas pieraśleduje i zabivaje historyja», - piša Esterhazi. Jon padvažvaje značnaść baćkoŭskaha aŭtarytetu — cyvilizacyjnaj padvaliny siaredniejeŭrapiejskaha etasu.
U 2009 hodzie ŭ finał premii ŭpieršyniu traplaje biełarus - Ihar Babkoŭ z ramanam «Adam Kłakocki i jahonyja cieni».
Adnak premiju atrymaŭ čech Jozef Škvarecki za «Vypadki inžyniera čałaviečych duš». Kniha napisanaja čałaviekam, jaki pierastupaje paroh staraści i zhadvaje vajnu, niamieckuju dy savieckuju akupacyju, emihracyju. «Vylatajučy z Prahi, ja bačyŭ na vulicach sumnych studentaŭ, a pryziamliŭšysia ŭ łondanskim Chitroŭ, pabačyŭ radasnych dziaŭčat. Hetaje pieražyvańnie strasianuła mianie. Hadzina lotu — i takaja prorva». Metaj aŭtara stajecca vyvučeńnie kantrastu, źnitavańnie dośviedu Zachodniaj i Uschodniaj Jeŭropy.
Angelus-2010 atrymaŭ Dźjordź Špira za raman «Miesii». Špira — vuhorac, začaravany polskaj kulturaj, apisvaje losy i pieražyvańni polskich emihrantaŭ u Paryžy, adarvanaść zahublenaść, miesijanizm, patryjatyzm, jakija dziŭna pieraŭvasablajucca pad uździejańniem paryžskaj ałchimii.
2011 hod — heta biełaruski tryjumf na «Anhiełusie». Premiju ŭručyli Śviatłanie Aleksijevič za knihu «U vajny niežanočaje abličča».
Ale ŭ finał vyjšaŭ i «Rybin horad» Natałki Babinaj, jaki taksama mieŭ vialikija šancy na pośpiech. Biełarusy bilisia ab zakład, chto ž z našych piśmieńnic voźmie «Anioła».
U 2012 h. Aniołam uhanaravali Milenku Jerhaviča za knihu «Srda śpiavaje adviačorkam na Siomuchu». Dziaŭčynka Srda, jakaja śpiavała i žabravała na vulicach Zahraba, tajamniča zahinuła. Jak — raskazvajuć piaciora śviedkaŭ, siarod jakich palicyjant, minak, vartaŭnik trupiarni. Z pryvatnaj historyi paŭstaje Zahrab, jaho žychary i ŭciekačy, jakija ściakajucca ŭ horad z usich kancoŭ ahornutaj vajnoj Juhasłavii.
U 2013 h. premiju atrymała ŭkrainskaja piśmieńnica Aksana Zabužka za knihu «Muziej pakinutych tajamnic» — biestseler, historyju troch pakaleńniaŭ ukraincaŭ z vajny pa sučasnaść.
Angelus-2014 zdabyŭ słavak Pavał Rankaŭ za knihu «Heta stałasia pieršaha vieraśnia (abo kali-niebudź jašče). Historyja pamiežnaha miastečka Levicy z 1938 pa 1968 hod. U Levicach žyvuć čechi, cyhany, vuhorcy, habrei, niemcy. Hitleraŭskaja i savieckaja navała, źniščeńnie habrejaŭ, mižsobnaja kałatnieča, pastupovaja strata šmatkolernaści i šmatnacyjanalnaści Levicaŭ — usio heta dziejecca na vačach čytača. Kožny z raździełaŭ ramana adbyvajecca 1 vieraśnia, pačynajučy z 1938 h. Akupacyja, emihracyja, fašyzm, kamunizm, nacyjanalizm, kałabaracyja, partyja, śpiecsłužbay, nieabchodnaść hnucca i navat mianiać imiony i nacyjanalnaść — adviečny los siaredniejeŭrapiejca.
Anhiełus-2015 atrymaŭ vybitny ŭkrainski paet i prazaik Siarhij Žadan - za «Miesapatamiju», piaščotnuju historyju pra Charkaŭ, splecienuju z 9 apoviedaŭ i 30 vieršaŭ. Biełarusy radavalisia za Žadana jak za svajho.
Biełarus, biełarus, čas zdabyci Angelus!
Na maju dumku, nam samy čas pasprabavać znoŭ zdabyć premiju Anhiełusa. Vykažu niepapularnuju dumku: biełaruskaja litaratura apošnimi hadami stałasia značna bolš ščyraj, ź jaje syšła kanjunktura, žadańnie luboj canoj spryjać Adradžeńniu. Rodnaja mova pierastała być śviatyniaj i samametaj, pieratvaryłasia ŭ piśmieńnicki instrumient, jakim mnohija vałodajuć virtuozna. Nia budu nazyvać imionaŭ tych, chto na maju dumku, maje mižnarodny patencyjał — prosta kab nie kłaści na ich plečy hruz čakańniaŭ. Ale ludzi vialikaha daru i pracalubnaści — jość.
Značna ažyviła našuju prozu i premija Hiedrojca — znoŭ ža, dziakujučy našym polskim siabram.
Źjaviŭsia materyjalny stymuł pisać nie tolki ŭ stoł. Viadoma, našyja piśmieńniki nie žyvuć piarom. Pošuk chleba nadzionnaha, małaja kolkaść čytačoŭ i ich chudyja kašalki «zvužajuć» karmavuju bazu piśmieńnika i advučajuć jaho maryć pra dalahlady. Adnak jaho ciažkaja i źniasilvajučaja praca pavinna być acenienaja — heta pytańnie spraviadlivaści.
U nas bahataja historyja. Ciapier tolki treba piekna jaje raskazać. Nichto nie asensuje i nie raskaža jaje za nas, nichto nie vykliča da žyćcia śpievy i šepty našych miortvych, «ziamloj prykrytych, niezabytych».
Litaratura zdolnaja ściahnuć i źnitavać adryŭ ad Siaredniaj Jeŭropy, jaki tak pašyraje ŭschodni susied, ciahnučy Biełaruś u svaje hvałtoŭnyja abdymki. Adnak možam zastacca saboj tolki ŭ Jeŭropie Heta naša kałyska, naša siamja i damavina.
Što treba zrabić kab atrymać premiju Angelus?
- Napisać knihu prozy.
- Vydać jaje.
- Zacikavić pierakładčyka i vydaviectva ŭ Polščy i vydać tam pierakład.
- Zajavić vydadzienuju knihu ŭ žury Anhiełusa da kanca lutaha nastupnaha hoda (heta robić vydaviectva).
- Być najlepšym i vyjhrać.
Zrešty, pytańnie navat nie ŭ premii. Prosta chočacca dobrych knih, napisanych ambitna i jarka.
* * *
Śviatłana Kurs — biełaruskaja žurnalistka i piśmieńnica. Drukavałasia pad psieŭdanimam Jeva Viežnaviec. U 2008 vydała knihu prozy «Šlach drobnaj svołačy». Žyvie ŭ Varšavie, pracuje žurnalistkaj na Jeŭrapiejskim radyjo dla Biełarusi.
