Na jakim etapie ŭtvareńnia nacyi znachodzicca ciapier Biełaruś? Ci źjaŭlajecca farmuloŭka «Biełaruś nie Rasieja» abjektyŭnaj i niepaźbiežnaj realnaściu nacyjebudaŭnictva? Čym možna patłumačyć ciapierašniaje lajalnaje staŭleńnie ŭładaŭ da hramadzianskich prajektaŭ u sfery nacyjanalnaha? Na hetyja pytańni ŭ pieradačy «Interviju tydnia» adkazvaje hałoŭny redaktar časopisa Arche Valer Bułhakaŭ.
Cyhankoŭ: Na jakoj stadyi nacyjebudaŭnictva znachodzicca ciapier Biełaruś? Ci jano idzie, raźvivajecca, nabyvaje novyja formy, robić kroki napierad? Ci, jak śćviardžajuć niekatoryja, jano spyniłasia praz palityku ciapierašniaha režymu i intehracyi z Rasiejaj?
Bułhakaŭ: Biełaruskaje nacyjetvareńnie ni ŭ jakim razie nie spyniłasia. Niama takich palityčnych pryčynaŭ, jakija b mahli jaho spynić. Navat masavyja rasstreły, departacyi i inšyja biesčałaviečnyja dziejańni ŭ XX stahodździ nie byli ŭ stanie prypynić stanaŭleńnie biełaruskaj nacyi. Tamu było b dziŭna čakać, što, majučy svaju niezaležnuju dziaržavu, biełarusy mohuć spynicca ŭ svaim nacyjanalnym raźvićci dziela niejkich zamiežnapalityčnych inicyjatyŭ, źviazanych ź biełaruska-rasiejskaj intehracyjaj.
Inšaja sprava, što našy viedy pra ciapierašni etap biełaruskaha nacyjetvareńnia frahmentarnyja, niapoŭnyja. Heta ŭ tym liku tłumačycca svojeasablivaj palityčnaj atmasferaj, jakaja isnuje ŭ Biełarusi. Nacyja — heta pierš za ŭsio palityčnaja supolnaść, i, jak śćviardžajuć tearetyki, jana prajaŭlajecca ŭ aktach palityčnaha volevyjaŭleńnia. A specyfika biełaruskaj palityki ŭ tym, što pa-sapraŭdnamu hetamu volevyjaŭleńniu, dzie b isnavaŭ spraviadlivy padlik, niama miesca. Tamu enerhija nacyjetvareńnia znachodzić svoj vychad ŭ kulturnickich inicyjatyvach, u hramadzianskaj supolnaści, u bieźličy paasobnych mierapryjemstvaŭ, jakija pravodziacca jak peŭnymi asiarodkami, tak i pryvatnymi asobami.
Cyhankoŭ: Faktyčna ŭ suviazi z tym, što ŭ Biełarusi niama palityki — tamu nacyjanalnaja enerhija pajšła ŭ niepalityčnyja sfery?
Bułhakaŭ: Biełaruskaja palityka isnuje jak niešta zamarožanaje. Kali hladzieć čysta farmalna — to ŭ Biełarusi možna nazirać kryzis nacyjatvorčaha prajektu, sfarmulavanaha ŭ etnakulturnych katehoryjach. Biełaruskaja mova, choć i dziaržaŭnaja, ale ź vielmi abmiežavanymi pravami ŭžyvańnia ŭ publičnaj sfery. Biełaruskaja mova nie kantraluje navat pałovu siarednich škołaŭ, sfera jaje ŭžyvańnia časam navat źnižajecca. I hetak dalej.
Ale asnoŭnaja pryčyna, ź jakoj, jak mnie zdajecca, niepravamierna rabić niejkija vysnovy na padstavie hetych faktaŭ, palahaje ŭ tym, što taki paradak rečaŭ isnuje prymusova. Taki paradak rečaŭ nienaturalny i, biezumoŭna, budzie pierahledžany, jak tolki biełarusy zmohuć svabodna hałasavać i svabodna vybirać svaju budučyniu.
Cyhankoŭ: U biełarusaŭ, jak u mnohich postkalanijalnych dziaržaŭ, nacyjetvareńnie adbyvajecca ŭ formie «my nie jany». Dla Biełarusi heta vylivajecca ŭ formułu «Biełaruś nie Rasieja». Pa-vašamu, heta narmalna, heta abjektyŭnaja realnaść? Ci heta niejkaja vyčvarnaja forma nacyjebudaŭnictva?
Bułhakaŭ: Ja b skazaŭ, što padzieł śvietu na «svaich» i «čužych» ułaścivy luboj, navat samaj kulturnaj nacyi. Voźmiem słavuty brekzit. Što heta, jak nie prajava žadańnia narodu nia być razam z tym, što bolšaść hetaha narodu ŭsprymaje nie jak «svajo».
Biełaruś tut nia jość vyniatkam. Ale tut pojas adšturchoŭvańnia ŭ tearetyčnych vykładkach samych zaciatych nacyjanalistaŭ — heta nie Eŭrapiejski źviaz, a Rasieja. Ale pakolki biełaruski nacyjanalny prajekt byŭ zapoźnieny i pakolki isnavali šmatlikija pieraškody dla jahonaj realizacyi, vialikaja častka biełarusaŭ nie ŭsprymaje Rasieju jak niešta čužoje. Ale ja pierakanany, što kali b adbylisia vybary, to siły, jakija stavili b na ŭvachod Biełarusi ŭ Rasiejskuju Federacyju, atrymali b skryšalnuju parazu.
Kali ž padsumavać, to ničoha nienaturalnaha i antyčałaviečnaha ŭ takim momancie samaidentyfikacyi niama. Kožny narod identyfikuje śviet na svaich i čužych, tak farmujecca ŭnutrany kulturny kod nacyi. Kali heta nacyja palityčna ŭžo sfarmavanaja, to paśla pracujuć dziaržaŭnyja instytucyi. U Litvie ci Polščy, kab atrymać stały vid na žycharstva, to treba paćvierdzić bazavaje viedańnie nacyjanalnaj movy i historyi. Tak nacyi ŭ farmalna-pracedurnym aspekcie farmulujuć peŭnyja abmiežavańni dla ŭvachodu čužyncaŭ u svaju nacyjanalnuju supolnaść.
Z druhoha boku, pakolki asnoŭny ciažar farmavańnia našaj nacyi prypaŭ na XX stahodździe, da taho ž doŭhi čas biełarusam pramyvali mazhi savieckaj prapahandaj, dla mnohich biełarusaŭ Rasieja — heta nia stolki polus adšturchoŭvańnia, kolki polus pryciahnieńnia. I heta fakt, jaki musim uličvać i jakomu niemahčyma dać rady ŭ styli kavaleryjskaha najezdu.
Cyhankoŭ: Kali ŭžo praciahvać rasiejskuju temu, to ŭ siaredzinie 90-ch, kali ŭtvarałasia supolnaść Biełarusi i Rasiei, byli zusim inšyja hieapalityčnyja i ŭnutrypalityčnyja ŭmovy. Ci adpaviadaje siońnia hety prajekt intaresam biełaruskich palityčnych elitaŭ, ci jany ŭžo dumajuć, jak ad jaho pazbavicca?
Bułhakaŭ: Dla ciapierašniaj biełaruskaj palityčnaj elity, jakaja hurtujecca vakoł prezydenta Łukašenki, biez Rasiei niama palityčnaj budučyni. Bo Rasieja — heta asnoŭny sponsar hetak zvanaj biełaruskaj stabilnaści, dziakujučy jakoj Biełaruś mieła ŭzrovień žyćcia, supastaŭny z šeraham najbiadniejšych krainaŭ Eŭraźviazu. Ale pa miery ŭzrastańnia nacyjanalizmu, šavinizmu i vialikadziaržaŭnictva ŭ Rasiei (naahuł i siarod palityčnaj elity hetaj dziaržavy), biezumoŭna, łukašenkaŭski režym pačaŭ bačyć u Rasiei nia stolki krynicu zbavieńnie, kolki krynicu patencyjnych pahrozaŭ.
Biezumoŭna, tut jość peŭnaja supiarečnaść. Miensku ciapier nie patrebnaja «sajuznaja dziaržava» tak, jak jana planavałasia ŭ kancy 90-ch hadoŭ. Bolš za toje, sytuacyja z tak zvanaj «adzinaj vizaj sajuznaj dziaržavy» pakazvaje, što jość peŭnyja markiery, vychodzić za jakija biełaruski režym nie źbirajecca. Aficyjny Miensk usialak pracivicca ŭviadzieńniu supolnaj vizy z Rasiejaj, bo ŭsprymaje heta jak istotnaje abmiežavańnie dziaržaŭnaj niezaležnaści.
Heta tolki adzin z prykładaŭ, bo supiarečnaściaŭ značna bolej. Z hetaha vynikaje, što palityčnyja prajekty, zasnavanyja na prapahandysckich lozunhach pra adzinstva kryvi i etničnaje pachodžańnie, časta nie vytrymlivajuć pravierku časam. U pryvatnaści, prajekt biełaruska-rasiejskaj intehracyi ŭsprymajecca ciapier jak całkam kanjunkturny, jaki byŭ patrebien ludziam, što zavajavali ŭładu ŭ Miensku i Maskvie, dziela taho, kab vyrašać svaje karotkačasovyja palityčnyja mety.
Cyhankoŭ: Čym možna patłumačyć ciapierašniaje lajalnaje staŭleńnie ŭładaŭ da hramadzianskich prajektaŭ u sfery nacyjanalnaha — ad biełaruskamoŭnaj reklamy da festaŭ vyšyvanak? Heta znoŭ niejkaja kańjunktura, ci dziaržava sprabuje dać volu hetym prajavam nacyjanalnaha žyćcia?
Bułhakaŭ: Na pačatku svajoj palityčnaj karjery ŭ jakaści prezydenta Łukašenka ŭsprymaŭ ludziej biełaruskaj kultury prosta jak hrupu niejkich marhinałaŭ. Hetaje ŭsprymańnie było vielmi nehatyŭnaje, jon moh kavierkać biełaruskija słovy, pastajanna ŭžyvaŭ aznačeńnie «śviadomy» da tych ludziej, jakija prajaŭlali svaju nacyjanalnuju śviadomaść. Heta, na maju dumku, tłumačyłasia tym, što jon ličyŭ, što hetych nacyjanalistaŭ było vielmi mała i jany musili całkam źniknuć z publičnaj avansceny Biełarusi. Bo systema adukacyi, ŚMI zapracavali tak, kab całkam marhinalizavać hetuju supolnaść.
Ale praz 20 hadoŭ łukašenkaŭskaha panavańnia vyjaviłasia, što «śviadomych» stała nia mienš, a tolki bolš. Ja dumaju, tyja, chto trymaje ŭładu ŭ Miensku, razumiejuć, što z adychodam starejšaha pakaleńnia maładziejšyja ź ciažkaściu ŭsprymajuć savieckuju prapahandu, lozunhi savieckaha času.
Tamu ja tut zhodny z dumkaj, naprykład, Vincuka Viačorki dy inšych, jakija tłumačać heta nia dobraj volaj uładaŭ, a prosta kanstatacyjaj taho faktu, što biełaruskamoŭnyja biełarusy svajoj nizavoj aktyŭnaściu prosta advajavali peŭnyja pazycyi i pravy ŭ hramadzkaj prastory.
Ułada zdaje tolki tyja pazycyi, jakija, na jaje razumieńnie, nie niasuć stratehičnych prablemaŭ. Kursy biełaruskamoŭnyja mohuć dazvalacca, vyšymajki nahuł bracca na ŭzbrajeńnie. Ale adnačasova balans u adukacyjnaj sfery nie źmianiajecca — kolkaść biełaruskamoŭnych škołaŭ padaje, kolkaść studentaŭ VNU, jakija navučajucca na biełaruskaj movie, tak i nie dasiahaje adnoj tysiačy.
Toje, što my nazyvajem «miakkaj biełarusizacyjaj», hruntujecca na lahičnaj pamyłcy. Bo biełarusizacyja, jak hety praces išoŭ 90 hadoŭ tamu, — heta była śviadomaja palityčnaja inicyjatyva ŭładaŭ, jakaja praduhledžvała vielmi žorstkuju prahramu ažyćciaŭleńnia — pieravod źvierchu školnictva, ŚMI dy inšych sferaŭ žyćcia na biełaruskuju movu.
Toje, što majem ciapier — heta prosta ludzi, supolnaści, jakija nia majuć klučavoha palityčnaha ŭpłyvu na sytuacyju ŭ krainie, znachodziać dziakujučy peŭnym pasłableńniam palityčnaha režymu mahčymaści dla samavyjaŭleńnia, dla realizacyi prajektaŭ, važnych dla nacyjanalnaj kultury. I heta praces taksama kanjunkturny, bo siońnia dziaržava moža dazvalać kancerty Volskaha i Michałka, a zaŭtra (nia daj Boh), kali sytuacyja pamianiajecca, pačnucca znoŭ palityčnyja prablemy z Zachadam, to heta ŭsio moža syści na ništo.
