U 2015 hodzie amierykanski historyk šviedskaha pachodžańnia Per Anders Rudlinh apublikavaŭ svajo daśledavańnie rańniaha etapu biełaruskaha nacyjanalizmu. Kniha «Uzdym i zaniapad biełaruskaha nacyjanalizmu. 1906—1931» vyjšła ŭ Pitsburhu (Per Anders Rudling. The Rise and Fall of Belarusian Nationalism, 1906—1931. Pittsburgh, 2015. 436 p.).
Rudlinh maje pieravahu nad biełaruskimi historykami najpierš tamu, što nie vinien «addavać naležnaje» ideałohii ci karparacyjnym zvyčkam biełaruskich humanitaryjaŭ, tamu mnohija dumki hučać śmieła, navat pravakacyjna.
Dziakujučy hetamu, paŭstaje davoli niazvyčnaja dla biełaruskaha voka historyja, u jakoj Biełaruś — nie «chram i sabor», a «a borderland terrain, social project, and political tool» («pahraničnaja terytoryja, sacyjalny prajekt i palityčny instrumient»).
Aboje raboje. Pra dziaržaŭnaść BNR i BSSR
Adna z samych dynamičnych častak knihi — «Six Declarations of Statehood in Three years. Origins of a New National Mythology» («Šeść abviaščeńniaŭ dziaržaŭnaści za try hady. Vytoki novaj nacyjanalnaj mifałohii»).
Ci adbyłasia BNR? Dla Pera A. Rudlinha heta lohkaje pytańnie. Što BNR nikoli nie realizavałasia jak dziaržava «in any sense of the word» («u jakim-kolviečy sensie słova»), jon nie stavić pad sumnieńnie. Ale davoli spakojna ŭ tym ža rečyščy jon aceńvaje i BSSR — jak protadziaržavu: «By the mid-1920s the BSSR, while a proto-state, was emerging as an increasingly self-confident new European political entity» («U siaredzinie 1920-ch BSSR, pakul što protadziaržava, pastupova pieraŭtvarałasia va ŭsio bolš upeŭnieny ŭ sabie, novy jeŭrapiejski palityčny arhanizm»).
Dalejšy analiz dazvalaje jamu pakazać, što i BNR, i BSSR mieli niemałoje histaryčnaje značeńnie. Chaj spačatku efiemiernyja, hetyja sproby nadalej upłyvali na biełaruski nacyjanalizm jak taki: «the multiple, serious attempts to establish Belarusian statehood were a landmark in the intellectual history of Belarusian nationalism» («šmatlikija surjoznyja sproby ŭstalavać biełaruskuju dziaržaŭnaść byli viachoj u intelektualnaj historyi biełaruskaha nacyjanalizmu»).
U hetym sensie značeńnie BNR vyražałasia najpierš u jaje «nacyjanalnym simvaliźmie». «Ironically, to a large extent the BNR came to be remembered and commemorated for its symbolic acts that, at the time, had no or little practical importance» («Dziva što BNR uspaminałasia i šanavałasia ŭ značnaj stupieni dziela jaje simvaličnych aktaŭ, jakija, na toj momant, nie mieli zusim ci mieli małuju praktyčnuju važnaść»).
Chacia BNR nie mieła demakratyčnaj lehitymnaści (r. 82), jana abumoviła źmienu nastrojaŭ u Maskvie: «The impact of a rich plethora of journals, which argued that Belarusian was a separate language, appears to have had a significant impact on the elites, not least the Bolsheviks» («Upłyŭ taho mocnaha bahaćcia časopisaŭ, jakija davodzili, što biełaruskaja — samastojnaja mova, zdajecca, mieŭ značny ŭpłyŭ na elity, nie ŭ apošniuju čarhu na balšavikoŭ»). Pry hetym jon, adnak, padkreślivaje, što heta było b niemahčyma biez prychilnaha staŭleńnia da «pryhniečanych» nacyjanalizmaŭ, ułaścivaha Leninu i Stalinu.
Voś ža, kali ŭ lutym 1920 Piłsudski aceńvaŭ uzrovień raźvićcia i ŭpłyvu biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu jak «fikcyju», to Rudlinh jamu piarečyć: «Yet Anton Lutskevich understood the importance of fiction, or nationalist imagination» («Ale Anton Łuckievič razumieŭ važnaść fikcyi, inšymi słovami — nacyjanalistyčnaha ŭjaŭleńnia»). U vyvadach jon paŭtaraje hetuju dumku: «The BNR may have been a fiction, but a powerful one with an enduring and significant sway over the nationalist imagination» («BNR mahła być fikcyjaj, ale važkaj, z tryvałaj i značnaj uładaj nad nacyjanalistyčnym ujaŭleńniem»).
Jašče adnym važnym vypadkam sproby stvaryć biełaruskuju dziaržavu ŭ razhladany pieryjad źjaŭlajecca dla Rudlinha pachod Bałachoviča: daśledčyk padkreślivaje, što akcyi Bałachoviča — heta «the most formidable «Belarusian» military challenge to the Bolsheviks» («najbolš unušalny «biełaruski» vajskovy vyklik balšavikam»). Jak viadoma, jahonyja vojski zaniali častku Paleśsia i 12 listapada abviaścili niezaležnaść Biełarusi. Rudlinh nie abminaje niekatoryja «balučyja» momanty historyi — naprykład, avanturnaść Bałachoviča (Piłsudski vykazvaŭsia pra jaho skieptyčna: «Today he is a Pole, tomorrow he'll be a Russian, the day after, a Belarusian and the following day perhaps an African» — «Siońnia jon palak, zaŭtra jon budzie rasiejcam, paślazaŭtra biełarusam i na nastupny dzień, moža, afrykancam») ci toj fakt, što ŭ jahonym vojsku pieravažali niebiełarusy. Asablivuju ŭvahu Rudlinh nadaje hvałtu, učynienamu hetaj «biełaruskaj armijaj» u dačynieńni da habrejskaha nasielnictva.
Biełaruski nacyjanalizm u mižvajennaj Polščy: mabilizacyja i zadušeńnie
Aktyvisty biełaruskaha nacyjanalizmu ŭ Zachodniaj Biełarusi byli ŭ zusim inšaj situacyi. Nijakaj emansipacyjnaj prahramy polskaja elita nie prapanavała. Polskaja dziaržava ad pačatku vyjaviła imknieńnie da pieraŭtvareńnia svaich novych dziaržaŭnych miežaŭ u etničnyja i funkcyjanavała jak «the new nationalizing state» («novaja nacyjanalizujučaja dziaržava»).
Ab ideałahičnym klimacie i metavyznačeńni novaj polskaj dziaržavy śviedčać nastupnyja prykłady. Raman Dmoŭski, lidar polskich nacyjanał-demakrataŭ, «did not trust Wilson, whom he regarded as a «tool of the Jews«, nor David Lloyd George, who, Dmowski later claimed, «acted like an agent of the Jews» («nie daviaraŭ ani Vilsanu, jakoha jon uvažaŭ za «pryładu habrejaŭ», ani Devidu Łojdu Džordžu, jaki, na dumku Dmoŭskaha, «dziejničaŭ jak ahient habrejaŭ»). Harantyi nacyjanalnym mienšaściam, dadzienyja Dmoŭskim ad imia Polščy, dla lidara endekaŭ byli «deeply embarrassing» («mocna abciažarvali»), bo jon byŭ pierakanany, što pahadnieńnie było vynikam kantrolu habrejaŭ nad zachodnimi lidarami. Navat Piłsudski, jaki publična vystupaŭ za parazumieńnie nacyj, staviŭsia da idei nacyjanalnaha supracoŭnictva cynična. U pryvatnaści, «in private Piłsudski voiced his misgivings that he would not want to discuss plans of federation «without a revolver in my pocket» («pryvatna Piłsudski vykazvaŭcia ŭ tym sensie, što jon nie chacieŭ by abmiarkoŭvać płany fiederacyi «biez revalviera ŭ kišeni»).
Adnak u epochu ideałahičnaha daminavańnia endekaŭ polskaja dziaržava vyjaviła svaju niazdolnaść ažyćciavić pastaŭlenyja mety. Finansavy chaos i vostraja palityčnaja kankurencyja pryviali da taho, što asimilacyja nacyjanalnych mienšaściaŭ nie była efiektyŭnaj. Chacia adpaviednyja miery prymalisia: zakryćcio biełaruskich škoł, vajskovaja kałanizacyja i manipulacyi ź pierapisami źjaŭlajucca prykładami hetaj palityki.
Biełaruski nacyjanalizm, biezumoŭna, nie pryznavaŭ prava palakaŭ na terytoryju t. zv. Zachodniaj Biełarusi. Praz heta jon akazaŭsia ŭ kantekście rehijanalnaj kankurencyi Kaŭnasa, Varšavy i Maskvy / Mienska. U 1921—1925 Zachodniaja Biełaruś pieražyła partyzanskuju baraćbu, inśpiravanuju Litvoj i SSSR. Jana, na dumku Rudlinha, nie dasiahnuła vialikich maštabaŭ: «[t]he vast majority of the population had no experience of social and political mobilization of any kind» («pieravažnaja bolšaść nasielnictva nie mieła dośviedu sacyjalnaj i palityčnaj mabilizacyi niejkaha kštałtu»). Ale heta nie značyć, padkreślivaje daśledčyk, što biełaruskaje nasielnictva prymiryłasia z polskim paradkam. Jakraz naadvarot: da siaredziny 1920-ch sacyjalny popyt na arhanizavanaje, lehalnaje palityčnaje supraciŭleńnie istotna vyras.
Tak Rudlinh pierachodzić da historyi BSRH, jakuju jon aceńvaje vielmi vysoka: «a champion of national and class rights of the West Belarusians» («abaroncy nacyjanalnych i kłasavych pravoŭ zachodnich biełarusaŭ»).
Pryčyna pośpiechu BSRH vidavočnaja — u sumiaščeńni nacyjanalnych i sacyjalnych patrabavańniaŭ (što było vielmi važna «[i]n West Belarus — the least developed part of the Second Polish Republic» — «u Zachodniaj Biełarusi — najmienš raźvitaj častcy Druhoj Rečy Paspalitaj»). Jon pryvodzić pakazčyki rostu kolkaści siabroŭ BSRH, davodziačy takim čynam jaje papularnaść. Pry hetym Rudlinh nie pahadžajecca z raspaŭsiudžanym mierkavańniem ab tym, što BSRH była padparadkavanaja Maskvie. Na dumku Rudlinha, hety ruch raspracoŭvaŭ svaje ideałahičnyja daktryny (jakija znachodzilisia pad vidavočnym upłyvam nacyjanał-kamunizmu, ale nie tolki), a lidary hramady mieli ŭłasnyja paradak dnia i ambicyi.
Pryblizna praz hod paśla zasnavańnia BSRH adbyŭsia pieravarot u Polščy, da ŭłady pryjšoŭ Piłsudski. «To the Belarusian nationalists, the choice between the old government, consisting partly of National Democrats, and military rule under Pilsudski was not obvious. Neither recognized Belarusian national aspirations as legitimate» («Dla biełaruskich nacyjanalistaŭ vybar pamiž starym uradam, składzienym častkova z nacyjanał-demakrataŭ, i vajskovym režymam Piłsudskaha byŭ nievidavočny. Ni adny, ni druhija nie ličyli biełaruskija nacyjanalnyja pamknieńni lehitymnymi»).
Novy režym vyjaviŭ šmatlikija supiarečnaści. Z adnaho boku, «Piłsudski's authoritarian sanacja order displayed fascist and corporatist tendencies, though it lacked the social dynamism of Nazism and Bolshevism» («U aŭtarytarnym ładzie Piłsudskaha, režymie sanacyi, prajaŭlalisia rysy fašyzmu i karparatyvizmu, chacia jamu brakavała ŭłaścivaha nacystam ci balšavikam sacyjalnaha dynamizmu»). Z druhoha boku, u 1926 hodzie novy ŭrad zrabiŭ niekalki krokaŭ nasustrač biełaruskamu nacyjanalizmu, pieradusim u halinie školnaj palityki. Heta dazvoliła chutka adradzić zaniapałuju biełaruskamoŭnuju adukacyju.
Finalnym epizodam arhanizavanaha biełaruskaha nacyjanalizmu ŭ Zachodniaj Biełarusi stała dziejnaść kłuba «Zmahańnie» i jahony razhrom u 1930 hodzie. «Zmahańnie», pakazvaje Rudlinh, jak arhanizacyja-pierajemnik BSRH, dasiahnuła istotnaha elektaralnaha pośpiechu na vybarach u sojm Polščy 1928 hoda, atrymaŭšy 26% hałasoŭ u Zachodniaj Biełarusi. Ale na toj momant situacyja ŭžo nie spryjała biełaruskim aktyvistam. U 1930 hodzie režym Piłsudskaha kančatkova pieratvaryŭsia ŭ žorstki aŭtarytaryzm, dzie parłamient vykonvaŭ funkcyju fasadu. Spyniłasia i vonkavaja padtrymka — u 1927—1929 u BSSR zhortvajecca biełarusizacyja.
Hałoŭnaje pytańnie: Why is there today an independent Belarus and how did this state appear?
Navošta ŭvohule Rudlinh zajmajecca biełaruskim nacyjanalizmam 1900—1920-ch hadoŭ? Daśledčyk ličyć, što jaho analiz moža dać adkaz na šyrokija pytańni ab biahučym stanoviščy spraŭ u Biełarusi. «Why does the political landscape in Belarus look so different from those of its neighbors? How do we explain the relative weakness of nationalism and the divided historical memory? At the bottom of these issues looms a larger question: why is there today an independent Belarus, and how did this state appear?» («Čamu palityčny łandšaft u Biełarusi tak adroźnivajecca ad situacyi ŭ susiednich krainach? Jak možna patłumačyć adnosnuju słabaść nacyjanalizmu i padzielenaść histaryčnaj pamiaci? U padmurku hetych prablem znachodzicca bolšaje pytańnie: čamu niezaležnaja Biełaruś isnuje i jak hetaja dziaržava źjaviłasia?»).
Jašče adzin važny momant palahaje ŭ acency samoj źjavy nacyjanalizmu i jahonaj biełaruskaj viersii ŭ pryvatnaści. Panujučym u zachodniaj akademii źjaŭlajecca niedavier da nacyjanalistyčnych prahram, jakija, jak ličycca, časta viaduć da aŭtarytarnaj palityčnaj praktyki i brutalnych etničnych kanfliktaŭ. Hetamu jość niamała prykładaŭ. Tym nie mienš Rudlinh schilny aceńvać biełaruski nacyjanalizm inačaj. «[I]t was mostly democratic, socialist leaning, and anticolonial, employing ethnicity, language, and culture as vehicles for agency and political empowerment» («Jon byŭ pieravažna demakratyčny, schilny da sacyjalizmu i antykałanijalny i vykarystoŭvaŭ etničnaść, movu i kulturu jak srodki dla abudžeńnia aktyŭnaści ludziej i nadańnia im palityčnych pravoŭ»).
Čytajcie taksama:
Čamu niama Biełarusi ŭ paradku dnia suśvietnaj palityki i kultury?
